‘อาคมฺม นามาติ อิทํ เต กุโต ลทฺธ’นฺติ? ‘สุตฺตโต ลทฺธ’นฺติ ฯ ‘อาหร สุตฺต’นฺติฯ ‘‘เอวํ อวิชฺชา จ ตณฺหา จ ตํ อาคมฺม, ตมฺหิ ขีณา, ตมฺหิ ภคฺคา, น จ กิญฺจิ กทาจี’’ติฯ เอวํ วุตฺเต ปรวาที ตุณฺหีภาวํ อาปนฺโนติฯ

อิธาปิ ทสายตนานิ กามาวจรานิ, ทฺเว ปน จตุภูมกานิ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกานีติ เวทิตพฺพานิฯ

อภิธมฺมภาชนียวณฺณนาฯ

3. ปญฺหาปุจฺฉกวณฺณนา

[168] อิธาปิ ปญฺหาปุจฺฉเก ยํ ลพฺภติ ยญฺจ น ลพฺภติ, ตํ สพฺพํ ปุจฺฉิตฺวา ลพฺภมานวเสเนว วิสฺสชฺชนํ วุตฺตํ; น เกวลญฺจ อิธ, สพฺเพสุปิ ปญฺหาปุจฺฉเกสุ เอเสว นโยฯ อิธ ปน ทสนฺนํ อายตนานํ รูปภาเวน อพฺยากตตา เวทิตพฺพาฯ ทฺวินฺนํ อายตนานํ ขนฺธวิภงฺเค จตุนฺนํ ขนฺธานํ วิย กุสลาทิภาโว เวทิตพฺโพฯ เกวลญฺหิ จตฺตาโร ขนฺธา สปฺปจฺจยาว สงฺขตาว ธมฺมายตนํ ปน ‘‘สิยา อปฺปจฺจยํ, สิยา อสงฺขต’’นฺติ อาคตํฯ อารมฺมณตฺติเกสุ จ อนารมฺมณํ สุขุมรูปสงฺขาตํ ธมฺมายตนํ น-วตฺตพฺพโกฏฺฐาสํ ภชติฯ ตญฺจ โข อนารมฺมณตฺตา น ปริตฺตาทิภาเวน นวตฺตพฺพธมฺมารมฺมณตฺตาติ อยเมตฺถ วิเสโสฯ เสสํ ตาทิสเมวฯ อิธาปิ หิ จตฺตาโร ขนฺธา วิย ทฺวายตนา ปญฺจปณฺณาส กามาวจรธมฺเม อารพฺภ รชฺชนฺตสฺส ทุสฺสนฺตสฺส มุยฺหนฺตสฺส สํวรนฺตสฺส สมฺมสนฺตสฺส ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส จ ปริตฺตารมฺมณาติ สพฺพํ ขนฺเธสุ วุตฺตสทิสเมวาติฯ

สมฺโมหวิโนทนิยา วิภงฺคฏฺฐกถาย

อายตนวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ธาตุวิภงฺโค

1. สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา

[172] อิทานิ ตทนนฺตเร ธาตุวิภงฺเค สพฺพา ธาตุโย ฉหิ ฉหิ ธาตูหิ สงฺขิปิตฺวา ตีหิ ฉกฺเกหิ สุตฺตนฺตภาชนียํ ทสฺเสนฺโต ฉ ธาตุโยติอาทิมาหฯ ตตฺถ ฉาติ คณนปริจฺเฉโทฯ ธาตุโยติ ปริจฺฉินฺนธมฺมนิทสฺสนํฯ ปถวีธาตูติอาทีสุ ธาตฺวฏฺโฐ นาม สภาวฏฺโฐ, สภาวฏฺโฐ นาม สุญฺญตฏฺโฐ, สุญฺญตฏฺโฐ นาม นิสฺสตฺตฏฺโฐติ เอวํ สภาวสุญฺญตนิสฺสตฺตฏฺเฐน ปถวีเยว ธาตุ ปถวีธาตุฯ อาโปธาตุอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอวเมตฺถ ปทสมาสํ วิทิตฺวา เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ – ปถวีธาตูติ ปติฏฺฐานธาตุฯ อาโปธาตูติ อาพนฺธนธาตุฯ เตโชธาตูติ ปริปาจนธาตุฯ วาโยธาตูติ วิตฺถมฺภนธาตุฯ อากาสธาตูติ อสมฺผุฏฺฐธาตุฯ วิญฺญาณธาตูติ วิชานนธาตุฯ

[173] ปถวีธาตุทฺวยนฺติ ปถวีธาตุ ทฺเว อยํฯ อยํ ปถวีธาตุ นาม น เอกา เอว อชฺฌตฺติกพาหิรเภเทน ปน ทฺเว ธาตุโย เอวาติ อตฺโถฯ เตเนวาห – ‘‘อตฺถิ อชฺฌตฺติกา อตฺถิ พาหิรา’’ติฯ ตตฺถ อชฺฌตฺติกาติ สตฺตสนฺตานปริยาปนฺนา นิยกชฺฌตฺตาฯ พาหิราติ สงฺขารสนฺตานปริยาปนฺนา อนินฺทฺริยพทฺธาฯ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตนฺติ อุภยมฺเปตํ นิยกชฺฌตฺตาธิวจนเมวฯ อิทานิ ตํ สภาวาการโต ทสฺเสตุํ กกฺขฬนฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ กกฺขฬนฺติ ถทฺธํฯ ขริคตนฺติ ผรุสํฯ กกฺขฬตฺตนฺติ กกฺขฬภาโวฯ กกฺขฬภาโวติ กกฺขฬสภาโวฯ อชฺฌตฺตํ อุปาทินฺนนฺติ นิยกชฺฌตฺตสงฺขาตํ อุปาทินฺนํฯ อุปาทินฺนํ นาม สรีรฏฺฐกํฯ สรีรฏฺฐกญฺหิ กมฺมสมุฏฺฐานํ วา โหตุ มา วา, ตํ สนฺธาย อุปาทินฺนมฺปิ อตฺถิ อนุปาทินฺนมฺปิ; อาทินฺนคฺคหิตปรามฏฺฐวเสน ปน สพฺพมฺเปตํ อุปาทินฺนเมวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อชฺฌตฺตํ อุปาทินฺน’’นฺติ อาหฯ

อิทานิ ตเมว ปถวีธาตุํ วตฺถุวเสน ทสฺเสตุํ เสยฺยถิทํ เกสา โลมาติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เสยฺยถิทนฺติ นิปาโตฯ ตสฺสตฺโถ – ยา สา อชฺฌตฺติกา ปถวีธาตุ สา กตมา? ยํ วา อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ กกฺขฬํ นาม ตํ กตมนฺติ? เกสา โลมาติอาทิ ตสฺสา อชฺฌตฺติกาย ปถวีธาตุยา วตฺถุวเสน ปเภททสฺสนํฯ

อิทํ วุตฺตํ โหติ – เกสา นาม อชฺฌตฺตา อุปาทินฺนา สรีรฏฺฐกา กกฺขฬตฺตลกฺขณา อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโสฯ โลมา นาม…เป.… กรีสํ นามฯ อิธ ปน อวุตฺตมฺปิ ปฏิสมฺภิทามคฺเค (ปฏิ. ม. 1.4) ปาฬิอารุฬฺหํ มตฺถลุงฺคํ อาหริตฺวา มตฺถลุงฺคํ นาม อชฺฌตฺตํ อุปาทินฺนํ สรีรฏฺฐกํ กกฺขฬตฺตลกฺขณํ อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโสฯ ปรโต อาโปธาตุอาทีนํ นิทฺเทเส ปิตฺตาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

อิมินา กิํ ทสฺสิตํ โหติ? ธาตุมนสิกาโรฯ อิมสฺมิํ ปน ธาตุมนสิกาเร กมฺมํ กตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อุตฺตมตฺถํ อรหตฺตํ ปาปุณิตุกาเมน กิํ กตฺตพฺพํ? จตุปาริสุทฺธิสีลํ โสเธตพฺพํฯ สีลวโต หิ กมฺมฏฺฐานภาวนา อิชฺฌติฯ ตสฺส โสธนวิธานํ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ วิสุทฺธสีเลน ปน สีเล ปติฏฺฐาย ทส ปุพฺพปลิโพธา ฉินฺทิตพฺพาฯ เตสมฺปิ ฉินฺทนวิธานํ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ ฉินฺนปลิโพเธน ธาตุมนสิการกมฺมฏฺฐานํ อุคฺคณฺหิตพฺพํฯ อาจริเยนาปิ ธาตุมนสิการกมฺมฏฺฐานํ อุคฺคณฺหาเปนฺเตน สตฺตวิธํ อุคฺคหโกสลฺลํ ทสวิธญฺจ มนสิการโกสลฺลํ อาจิกฺขิตพฺพํฯ อนฺเตวาสิเกนาปิ อาจริยสฺส สนฺติเก พหุวาเร สชฺฌายํ กตฺวา นิชฺชฏํ ปคุณํ กมฺมฏฺฐานํ กาตพฺพํฯ วุตฺตญฺเหตํ อฏฺฐกถายํ – ‘‘อาทิกมฺมิเกน ภิกฺขุนา ชรามรณา มุจฺจิตุกาเมน สตฺตหากาเรหิ อุคฺคหโกสลฺลํ อิจฺฉิตพฺพํ, ทสหากาเรหิ มนสิการโกสลฺลํ อิจฺฉิตพฺพ’’นฺติฯ

ตตฺถ วจสา, มนสา, วณฺณโต, สณฺฐานโต, ทิสโต, โอกาสโต, ปริจฺเฉทโตติ อิเมหิ สตฺตหากาเรหิ อิมสฺมิํ ธาตุมนสิการกมฺมฏฺฐาเน ‘อุคฺคหโกสลฺลํ’ อิจฺฉิตพฺพํฯ อนุปุพฺพโต, นาติสีฆโต, นาติสณิกโต, วิกฺเขปปฏิพาหนโต , ปณฺณตฺติสมติกฺกมโต, อนุปุพฺพมุญฺจนโต, ลกฺขณโต, ตโย จ สุตฺตนฺตาติ อิเมหิ ทสหากาเรหิ ‘มนสิการโกสลฺลํ’ อิจฺฉิตพฺพํฯ ตทุภยมฺปิ ปรโต สติปฏฺฐานวิภงฺเค อาวิ ภวิสฺสติฯ

เอวํ อุคฺคหิตกมฺมฏฺฐาเนน ปน วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺเต อฏฺฐารส เสนาสนโทเส วชฺเชตฺวา ปญฺจงฺคสมนฺนาคเต เสนาสเน วสนฺเตน อตฺตนาปิ ปญฺจหิ ปธานิยงฺเคหิ สมนฺนาคเตน ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺเตน วิวิตฺโตกาสคเตน กมฺมฏฺฐานํ มนสิกาตพฺพํฯ

มนสิกโรนฺเตน จ วณฺณสณฺฐานทิโสกาสปริจฺเฉทวเสน เกสาทีสุ เอเกกโกฏฺฐาสํ มนสิกริตฺวา อวสาเน เอวํ มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพ – อิเม เกสา นาม สีสกฏาหปลิเวฐนจมฺเม ชาตาฯ ตตฺถ ยถา วมฺมิกมตฺถเก ชาเตสุ กุณฺฐติเณสุ น วมฺมิกมตฺถโก ชานาติ ‘มยิ กุณฺฐติณานิ ชาตานี’ติ, นาปิ กุณฺฐติณานิ ชานนฺติ ‘มยํ วมฺมิกมตฺถเก ชาตานี’ติ, เอวเมว น สีสกฏาหปลิเวฐนจมฺมํ ชานาติ ‘มยิ เกสา ชาตา’ติ, นาปิ เกสา ชานนฺติ ‘มยํ สีสกฏาหปลิเวฐนจมฺเม ชาตา’ติฯ อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมาฯ อิติ เกสา นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติฯ

โลมา สรีรเวฐนจมฺเม ชาตาฯ ตตฺถ ยถา สุญฺญคามฏฺฐาเน ชาเตสุ ทพฺพติเณสุ น สุญฺญคามฏฺฐานํ ชานาติ ‘มยิ ทพฺพติณานิ ชาตานี’ติ, นาปิ ทพฺพติณานิ ชานนฺติ ‘มยํ สุญฺญคามฏฺฐาเน ชาตานี’ติ, เอวเมว น สรีรเวฐนจมฺมํ ชานาติ ‘มยิ โลมา ชาตา’ติ, นาปิ โลมา ชานนฺติ ‘มยํ สรีรเวฐนจมฺเม ชาตา’ติฯ อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมาฯ อิติ โลมา นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติฯ

นขา องฺคุลีนํ อคฺเคสุ ชาตาฯ ตตฺถ ยถา กุมารเกสุ ทณฺฑเกหิ มธุกฏฺฐิเก วิชฺฌิตฺวา กีฬนฺเตสุ น ทณฺฑกา ชานนฺติ ‘อมฺเหสุ มธุกฏฺฐิกา ฐปิตา’ติ, นาปิ มธุกฏฺฐิกา ชานนฺติ ‘มยํ ทณฺฑเกสุ ฐปิตา’ติ, เอวเมว น องฺคุลิโย ชานนฺติ ‘อมฺหากํ อคฺเคสุ นขา ชาตา’ติ, นาปิ นขา ชานนฺติ ‘มยํ องฺคุลีนํ อคฺเคสุ ชาตา’ติฯ อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมาฯ อิติ นขา นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติฯ

ทนฺตา หนุกฏฺฐิเกสุ ชาตาฯ

ตตฺถ ยถา วฑฺฒกีหิ ปาสาณอุทุกฺขเลสุ เกนจิเทว สิเลสชาเตน พนฺธิตฺวา ฐปิตถมฺเภสุ น อุทุกฺขลานิ ชานนฺติ ‘อมฺเหสุ ถมฺภา ฐิตา’ติ, นาปิ ถมฺภา ชานนฺติ ‘มยํ อุทุกฺขเลสุ ฐิตา’ติ, เอวเมว น หนุกฏฺฐิกา ชานนฺติ ‘อมฺเหสุ ทนฺตา ชาตา’ติ , นาปิ ทนฺตา ชานนฺติ ‘มยํ หนุกฏฺฐิเกสุ ชาตา’ติฯ อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมาฯ อิติ ทนฺตา นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติฯ

ตโจ สกลสรีรํ ปริโยนนฺธิตฺวา ฐิโตฯ ตตฺถ ยถา อลฺลโคจมฺมปริโยนทฺธาย มหาวีณาย น มหาวีณา ชานาติ ‘อหํ อลฺลโคจมฺเมน ปริโยนทฺธา’ติ, นาปิ อลฺลโคจมฺมํ ชานาติ ‘มยา มหาวีณา ปริโยทฺธา’ติ, เอวเมว น สรีรํ ชานาติ ‘อหํ ตเจน ปริโยนทฺธ’นฺติ, นาปิ ตโจ ชานาติ ‘มยา สรีรํ ปริโยนทฺธนฺติฯ อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมาฯ อิติ ตโจ นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติฯ

มํสํ อฏฺฐิสงฺฆาฏํ อนุลิมฺปิตฺวา ฐิตํฯ ตตฺถ ยถา มหามตฺติกาย ลิตฺตาย ภิตฺติยา น ภิตฺติ ชานาติ ‘อหํ มหามตฺติกาย ลิตฺตา’ติ, นาปิ มหามตฺติกา ชานาติ ‘มยา มหาภิตฺติ ลิตฺตา’ติ, เอวเมว น อฏฺฐิสงฺฆาโฏ ชานาติ ‘อหํ นวมํสเปสิสตปฺปเภเทน มํเสน ลิตฺโต’ติ, นาปิ มํสํ ชานาติ ‘มยา อฏฺฐิสงฺฆาโฏ ลิตฺโต’ติฯ อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมาฯ อิติ มํสํ นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติฯ

นฺหารุ สรีรพฺภนฺตเร อฏฺฐีนิ อาพนฺธมานา ฐิตาฯ ตตฺถ ยถา วลฺลีหิ วินทฺเธสุ กุฏฺฏทารูสุ น กุฏฺฏทารูนิ ชานนฺติ ‘มยํ วลฺลีหิ วินทฺธานี’ติ, นาปิ วลฺลิโย ชานนฺติ ‘อมฺเหหิ กุฏฺฏทารูนิ วินทฺธานี’ติ, เอวเมว น อฏฺฐีนิ ชานนฺติ ‘มยํ นฺหารูหิ อาพทฺธานี’ติ, นาปิ นฺหารู ชานนฺติ ‘อมฺเหหิ อฏฺฐีนิ อาพทฺธานี’ติฯ อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมาฯ อิติ นฺหารุ นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติฯ

อฏฺฐีสุ ปณฺหิกฏฺฐิ โคปฺผกฏฺฐิํ อุกฺขิปิตฺวา ฐิตํฯ โคปฺผกฏฺฐิ ชงฺฆฏฺฐิํ อุกฺขิปิตฺวา ฐิตํฯ ชงฺฆฏฺฐิ อูรุฏฺฐิํ อุกฺขิปิตฺวา ฐิตํฯ

อูรุฏฺฐิ กฏิฏฺฐิํ อุกฺขิปิตฺวา ฐิตํ ฯ กฏิฏฺฐิ ปิฏฺฐิกณฺฏกํ อุกฺขิปิตฺวา ฐิตํฯ ปิฏฺฐิกณฺฏโก คีวฏฺฐิํ อุกฺขิปิตฺวา ฐิโตฯ คีวฏฺฐิ สีสฏฺฐิํ อุกฺขิปิตฺวา ฐิตํฯ สีสฏฺฐิ คีวฏฺฐิเก ปติฏฺฐิตํฯ คีวฏฺฐิ ปิฏฺฐิกณฺฏเก ปติฏฺฐิตํฯ ปิฏฺฐิกณฺฏโก กฏิฏฺฐิมฺหิ ปติฏฺฐิโตฯ กฏิฏฺฐิ อูรุฏฺฐิเก ปติฏฺฐิตํฯ อูรุฏฺฐิ ชงฺฆฏฺฐิเก ปติฏฺฐิตํฯ ชงฺฆฏฺฐิ โคปฺผกฏฺฐิเก ปติฏฺฐิตํฯ โคปฺผกฏฺฐิ ปณฺหิกฏฺฐิเก ปติฏฺฐิตํฯ

ตตฺถ ยถา อิฏฺฐกทารุโคมยาทิสญฺจเยสุ น เหฏฺฐิมา เหฏฺฐิมา ชานนฺติ ‘มยํ อุปริเม อุปริเม อุกฺขิปิตฺวา ฐิตา’ติ, นาปิ อุปริมา อุปริมา ชานนฺติ ‘มยํ เหฏฺฐิเมสุ เหฏฺฐิเมสุ ปติฏฺฐิตา’ติ, เอวเมว น ปณฺหิกฏฺฐิ ชานาติ ‘อหํ โคปฺผกฏฺฐิํ อุกฺขิปิตฺวา ฐิต’นฺติ, น โคปฺผกฏฺฐิ ชานาติ ‘อหํ ชงฺฆฏฺฐิํ อุกฺขิปิตฺวา ฐิต’นฺติ, น ชงฺฆฏฺฐิ ชานาติ ‘อหํ อูรุฏฺฐิํ อุกฺขิปิตฺวา ฐิต’นฺติ, น อูรุฏฺฐิ ชานาติ ‘อหํ กฏิฏฺฐิํ อุกฺขิปิตฺวา ฐิต’นฺติ, น กฏิฏฺฐิ ชานาติ ‘อหํ ปิฏฺฐิกณฺฏกํ อุกฺขิปิตฺวา ฐิต’นฺติ, น ปิฏฺฐิกณฺฏโก ชานาติ ‘อหํ คีวฏฺฐิํ อุกฺขิปิตฺวา ฐิโต’ติ, น คีวฏฺฐิ ชานาติ ‘อหํ สีสฏฺฐิํ อุกฺขิปิตฺวา ฐิต’นฺติ, น สีสฏฺฐิ ชานาติ ‘อหํ คีวฏฺฐิมฺหิ ปติฏฺฐิต’นฺติ, น คีวฏฺฐิ ชานาติ ‘อหํ ปิฏฺฐิกณฺฏเก ปติฏฺฐิต’นฺติ, น ปิฏฺฐิกณฺฏโก ชานาติ ‘อหํ กฏิฏฺฐิมฺหิ ปติฏฺฐิโต’ติ, น กฏิฏฺฐิ ชานาติ ‘อหํ อูรุฏฺฐิมฺหิ ปติฏฺฐิต’นฺติ, น อูรุฏฺฐิ ชานาติ ‘อหํ ชงฺฆฏฺฐิมฺหิ ปติฏฺฐิต’นฺติ, น ชงฺฆฏฺฐิ ชานาติ ‘อหํ โคปฺผกฏฺฐิมฺหิ ปติฏฺฐิต’นฺติ, น โคปฺผกฏฺฐิ ชานาติ ‘อหํ ปณฺหิกฏฺฐิมฺหิ ปติฏฺฐิต’นฺติฯ อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมาฯ อิติ อฏฺฐิ นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติฯ

อฏฺฐิมิญฺชํ เตสํ เตสํ อฏฺฐีนํ อพฺภนฺตเร ฐิตํฯ ตตฺถ ยถา เวฬุปพฺพาทีนํ อนฺโต ปกฺขิตฺเตสุ สินฺนเวตฺตคฺคาทีสุ น เวฬุปพฺพาทีนิ ชานนฺติ ‘อมฺเหสุ เวตฺตคฺคาทีนิ ปกฺขิตฺตานี’ติ, นาปิ เวตฺตคฺคาทีนิ ชานนฺติ ‘มยํ เวฬุปพฺพาทีสุ ฐิตานีติ, เอวเมว น อฏฺฐีนิ ชานนฺติ ‘อมฺหากํ อนฺโต อฏฺฐิมิญฺชํ ฐิต’นฺติ, นาปิ อฏฺฐิมิญฺชํ ชานาติ ‘อหํ อฏฺฐีนํ อนฺโต ฐิต’นฺติฯ อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมาฯ อิติ อฏฺฐิมิญฺชํ นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติฯ

วกฺกํ คลวาฏกโต นิกฺขนฺเตน เอกมูเลน โถกํ คนฺตฺวา ทฺวิธา ภินฺเนน ถูลนฺหารุนา วินิพทฺธํ หุตฺวา หทยมํสํ ปริกฺขิปิตฺวา ฐิตํฯ

ตตฺถ ยถา วณฺฏุปนิพทฺเธ อมฺพผลทฺวเย น วณฺฏํ ชานาติ ‘มยา อมฺพผลทฺวยํ อุปนิพทฺธ’นฺติ, นาปิ อมฺพผลทฺวยํ ชานาติ ‘อหํ วณฺเฏน อุปนิพทฺธ’นฺติ, เอวเมว น ถูลนฺหารุ ชานาติ ‘มยา วกฺกํ อุปนิพทฺธ’นฺติ, นาปิ วกฺกํ ชานาติ ‘อหํ ถูลนฺหารุนา อุปนิพทฺธ’นฺติฯ อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมาฯ อิติ วกฺกํ นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติฯ

หทยํ สรีรพฺภนฺตเร อุรฏฺฐิปญฺชรมชฺฌํ นิสฺสาย ฐิตํฯ ตตฺถ ยถา ชิณฺณสนฺทมานิกปญฺชรพฺภนฺตรํ นิสฺสาย ฐปิตาย มํสเปสิยา น ชิณฺณสนฺทมานิกปญฺชรพฺภนฺตรํ ชานาติ ‘มํ นิสฺสาย มํสเปสิ ฐปิตา’ติ, นาปิ มํสเปสิ ชานาติ ‘อหํ ชิณฺณสนฺทมานิกปญฺชรพฺภนฺตรํ นิสฺสาย ฐิตา’ติ, เอวเมว น อุรฏฺฐิปญฺชรพฺภนฺตรํ ชานาติ ‘มํ นิสฺสาย หทยํ ฐิต’นฺติ, นาปิ หทยํ ชานาติ ‘อหํ อุรฏฺฐิปญฺชรพฺภนฺตรํ นิสฺสาย ฐิต’นฺติฯ อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมาฯ อิติ หทยํ นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติฯ

ยกนํ อนฺโตสรีเร ทฺวินฺนํ ถนานํ อพฺภนฺตเร ทกฺขิณปสฺสํ นิสฺสาย ฐิตํฯ ตตฺถ ยถา อุกฺขลิกปาลปสฺสมฺหิ ลคฺเค ยมกมํสปิณฺเฑ น อุกฺขลิกปาลปสฺสํ ชานาติ ‘มยิ ยมกมํสปิณฺโฑ ลคฺโค’ติ, นาปิ ยมกมํสปิณฺโฑ ชานาติ ‘อหํ อุกฺขลิกปาลปสฺเส ลคฺโค’ติ, เอวเมว น ถนานํ อพฺภนฺตเร ทกฺขิณปสฺสํ ชานาติ ‘มํ นิสฺสาย ยกนํ ฐิต’นฺติ, นาปิ ยกนํ ชานาติ ‘อหํ ถนานํ อพฺภนฺตเร ทกฺขิณปสฺสํ นิสฺสาย ฐิต’นฺติฯ อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมาฯ อิติ ยกนํ นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติฯ

กิโลมเกสุ ปฏิจฺฉนฺนกิโลมกํ หทยญฺจ วกฺกญฺจ ปริวาเรตฺวา ฐิตํ, อปฏิจฺฉนฺนกิโลมกํ สกลสรีเร จมฺมสฺส เหฏฺฐโต มํสํ ปริโยนนฺธิตฺวา ฐิตํฯ ตตฺถ ยถา ปิโลติกปลิเวฐิเต มํเส น มํสํ ชานาติ ‘อหํ ปิโลติกาย ปลิเวฐิต’นฺติ, นาปิ ปิโลติกา ชานาติ ‘มยา มํสํ ปลิเวฐิต’นฺติ, เอวเมว น วกฺกหทยานิ สกลสรีเร มํสญฺจ ชานาติ ‘อหํ กิโลมเกน ปฏิจฺฉนฺน’นฺติ, นาปิ กิโลมกํ ชานาติ ‘มยา วกฺกหทยานิ สกลสรีเร มํสญฺจ ปฏิจฺฉนฺน’นฺติฯ

อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมาฯ อิติ กิโลมกํ นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติฯ

ปิหกํ หทยสฺส วามปสฺเส อุทรปฏลสฺส มตฺถกปสฺสํ นิสฺสาย ฐิตํฯ ตตฺถ ยถา โกฏฺฐกมตฺถกปสฺสํ นิสฺสาย ฐิตาย โคมยปิณฺฑิยา น โกฏฺฐกมตฺถกปสฺสํ ชานาติ ‘โคมยปิณฺฑิ มํ นิสฺสาย ฐิตา’ติ, นาปิ โคมยปิณฺฑิ ชานาติ ‘อหํ โกฏฺฐกมตฺถกปสฺสํ นิสฺสาย ฐิตา’ติ, เอวเมว น อุทรปฏลสฺส มตฺถกปสฺสํ ชานาติ ‘ปิหกํ มํ นิสฺสาย ฐิต’นฺติ, นาปิ ปิหกํ ชานาติ ‘อหํ อุทรปฏลสฺส มตฺถกปสฺสํ นิสฺสาย ฐิต’นฺติฯ อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมาฯ อิติ ปิหกํ นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติฯ

ปปฺผาสํ สรีรพฺภนฺตเร ทฺวินฺนํ ถนานํ อพฺภนฺตเร หทยญฺจ ยกนญฺจ อุปริฉาเทตฺวา โอลมฺพนฺตํ ฐิตํฯ ตตฺถ ยถา ชิณฺณโกฏฺฐพฺภนฺตเร โอลมฺพมาเน สกุณกุลาวเก น ชิณฺณโกฏฺฐพฺภนฺตรํ ชานาติ ‘มยิ สกุณกุลาวโก โอลมฺพมาโน ฐิโต’ติ, นาปิ สกุณกุลาวโก ชานาติ ‘อหํ ชิณฺณโกฏฺฐพฺภนฺตเร โอลมฺพมาโน ฐิโต’ติ , เอวเมว น สรีรพฺภนฺตรํ ชานาติ ‘มยิ ปปฺผาสํ โอลมฺพมานํ ฐิต’นฺติ, นาปิ ปปฺผาสํ ชานาติ ‘อหํ เอวรูเป สรีรพฺภนฺตเร โอลมฺพมานํ ฐิต’นฺติฯ อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมาฯ อิติ ปปฺผาสํ นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติฯ

อนฺตํ คลวาฏกโต กรีสมคฺคปริยนฺเต สรีรพฺภนฺตเร ฐิตํฯ ตตฺถ ยถา โลหิตโทณิกาย โอภุชิตฺวา ฐปิเต ฉินฺนสีสธมนิกเฬวเร น โลหิตโทณิ ชานาติ ‘มยิ ธมนิกเฬวรํ ฐิต’นฺติ, นาปิ ธมนิกเฬวรํ ชานาติ ‘อหํ โลหิตโทณิกายํ ฐิต’นฺติ, เอวเมว น สรีรพฺภนฺตรํ ชานาติ ‘มยิ อนฺตํ ฐิต’นฺติ, นาปิ อนฺตํ ชานาติ ‘อหํ สรีรพฺภนฺตเร ฐิต’นฺติฯ อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมาฯ

อิติ อนฺตํ นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติฯ

อนฺตคุณํ อนฺตนฺตเร เอกวีสติ อนฺตโภเค พนฺธิตฺวา ฐิตํฯ ตตฺถ ยถา ปาทปุญฺฉนรชฺชุมณฺฑลกํ สิพฺเพตฺวา ฐิเตสุ รชฺชุเกสุ น ปาทปุญฺฉนรชฺชุมณฺฑลกํ ชานาติ ‘รชฺชุกา มํ สิพฺเพตฺวา ฐิตา’ติ, นาปิ รชฺชุกา ชานนฺติ ‘มยํ ปาทปุญฺฉนรชฺชุมณฺฑลกํ สิพฺเพตฺวา ฐิตา’ติ, เอวเมว น อนฺตํ ชานาติ ‘อนฺตคุณํ มํ อาพนฺธิตฺวา ฐิต’นฺติ, นาปิ อนฺตคุณํ ชานาติ ‘อหํ อนฺตํ พนฺธิตฺวา ฐิต’นฺติฯ อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมาฯ อิติ อนฺตคุณํ นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติฯ

อุทริยํ อุทเร ฐิตํ อสิตปีตขายิตสายิตํฯ ตตฺถ ยถา สุวานโทณิยํ ฐิเต สุวานวมถุมฺหิ น สุวานโทณิ ชานาติ ‘มยิ สุวานวมถุ ฐิโต’ติ, นาปิ สุวานวมถุ ชานาติ ‘อหํ สุวานโทณิยํ ฐิโต’ติ, เอวเมว น อุทรํ ชานาติ ‘มยิ อุทริยํ ฐิต’นฺติ, นาปิ อุทริยํ ชานาติ ‘อหํ อุทเร ฐิต’นฺติฯ อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมาฯ อิติ อุทริยํ นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติฯ

กรีสํ ปกฺกาสยสงฺขาเต อฏฺฐงฺคุลเวฬุปพฺพสทิเส อนฺตปริโยสาเน ฐิตํฯ ตตฺถ ยถา เวฬุปพฺเพ โอมทฺทิตฺวา ปกฺขิตฺตาย สณฺหปณฺฑุมตฺติกาย น เวฬุปพฺพํ ชานาติ ‘มยิ ปณฺฑุมตฺติกา ฐิตา’ติ, นาปิ ปณฺฑุมตฺติกา ชานาติ ‘อหํ เวฬุปพฺเพ ฐิตา’ติ, เอวเมว น ปกฺกาสโย ชานาติ ‘มยิ กรีสํ ฐิต’นฺติ, นาปิ กรีสํ ชานาติ ‘อหํ ปกฺกาสเย ฐิต’นฺติฯ อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมาฯ อิติ กรีสํ นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติฯ

มตฺถลุงฺคํ สีสกฏาหพฺภนฺตเร ฐิตํฯ

ตตฺถ ยถา ปุราณลาพุกฏาเห ปกฺขิตฺตาย ปิฏฺฐปิณฺฑิยา น ลาพุกฏาหํ ชานาติ ‘มยิ ปิฏฺฐปิณฺฑิ ฐิตา’ติ, นาปิ ปิฏฺฐปิณฺฑิ ชานาติ ‘อหํ ลาพุกฏาเห ฐิตา’ติ, เอวเมว น สีสกฏาหพฺภนฺตรํ ชานาติ ‘มยิ มตฺถลุงฺคํ ฐิต’นฺติ, นาปิ มตฺถลุงฺคํ ชานาติ ‘อหํ สีสกฏาหพฺภนฺตเร ฐิต’นฺติฯ อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมาฯ อิติ มตฺถลุงฺคํ นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติฯ

ยํ วา ปนญฺญมฺปีติ อิมินา อาโปโกฏฺฐาสาทีสุ ตีสุ อนุคตํ ปถวีธาตุํ ลกฺขณวเสน เยวาปนกํ ปถวิํ กตฺวา ทสฺเสติฯ

พาหิรปถวีธาตุนิทฺเทเส อโยติ กาฬโลหํฯ โลหนฺติ ชาติโลหํ, วิชาติโลหํ, กิตฺติมโลหํ, ปิสาจโลหนฺติ จตุพฺพิธํฯ ตตฺถ อโย, สชฺฌุ, สุวณฺณํ, ติปุ, สีสํ, ตมฺพโลหํ, เวกนฺตกนฺติ อิมานิ สตฺต ชาติโลหานิ นามฯ นาคนาสิกโลหํ วิชาติโลหํ นามฯ กํสโลหํ, วฏฺฏโลหํ, อารกูฏนฺติ ตีณิ กิตฺติมโลหานิ นามฯ โมรกฺขกํ, ปุถุกํ, มลินกํ, จปลกํ, เสลกํ, อาฏกํ, ภลฺลกํ, ทูสิโลหนฺติ อฏฺฐ ปิสาจโลหานิ นามฯ เตสุ ปญฺจ ชาติโลหานิ ปาฬิยํ วิสุํ วุตฺตาเนวฯ ตมฺพโลหํ, เวกนฺตกโลหนฺติ อิเมหิ ปน ทฺวีหิ ชาติโลเหหิ สทฺธิํ เสสํ สพฺพมฺปิ อิธ โลหนฺติ เวทิตพฺพํฯ

ติปูติ เสตติปุฯ สีสนฺติ กาฬติปุฯ สชฺฌูติ รชตํฯ มุตฺตาติ สามุทฺทิกมุตฺตาฯ มณีติ ฐเปตฺวา ปาฬิอาคเต เวฬุริยาทโย เสโส โชติรสาทิเภโท สพฺโพปิ มณิฯ เวฬุริโยติ วํสวณฺณมณิฯ สงฺโขติ สามุทฺทิกสงฺโขฯ สิลาติ กาฬสิลา, ปณฺฑุสิลา, เสตสิลาติอาทิเภทา สพฺพาปิ สิลาฯ ปวาฬนฺติ ปวาฬเมวฯ รชตนฺติ กหาปโณฯ ชาตรูปนฺติ สุวณฺณํฯ โลหิตงฺโกติ รตฺตมณิฯ มสารคลฺลนฺติ กพรมณิฯ ติณาทีสุ พหิสารา อนฺตมโส นาฬิเกราทโยปิ ติณํ นามฯ อนฺโตสารํ อนฺตมโส ทารุขณฺฑมฺปิ กฏฺฐํ นามฯ สกฺขราติ มุคฺคมตฺตโต ยาว มุฏฺฐิปฺปมาณา มรุมฺพา สกฺขรา นามฯ มุคฺคมตฺตโต ปน เหฏฺฐา วาลิกาติ วุจฺจติฯ กฐลนฺติ ยํ กิญฺจิ กปาลํฯ ภูมีติ ปถวีฯ ปาสาโณติ อนฺโตมุฏฺฐิยํ อสณฺฐหนโต ปฏฺฐาย หตฺถิปฺปมาณํ อสมฺปตฺโต ปาสาโณ นามฯ

หตฺถิปฺปมาณโต ปฏฺฐาย ปน อุปริ ปพฺพโต นามฯ ยํ วา ปนาติ อิมินา ตาลฏฺฐิ-นาฬิเกร-ผลาทิเภทํ เสสปถวิํ คณฺหาติฯ ยา จ อชฺฌตฺติกา ปถวีธาตุ ยา จ พาหิราติ อิมินา ทฺเวปิ ปถวีธาตุโย กกฺขฬฏฺเฐน ลกฺขณโต เอกา ปถวีธาตุ เอวาติ ทสฺเสติฯ

[174] อาโปธาตุนิทฺเทสาทีสุ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ อาโป อาโปคตนฺติอาทีสุ อาพนฺธนวเสน อาโปฯ ตเทว อาโปสภาวํ คตตฺตา อาโปคตํ นามฯ สฺเนหวเสน สฺเนโหฯ โสเยว สฺเนหสภาวํ คตตฺตา สฺเนหคตํ นามฯ พนฺธนตฺตํ รูปสฺสาติ อวินิพฺโภครูปสฺส พนฺธนภาโวฯ ปิตฺตํ เสมฺหนฺติอาทีนิปิ วณฺณสณฺฐานทิโสกาสปริจฺเฉทวเสน ปริคฺคเหตฺวา ธาตุวเสเนว มนสิกาตพฺพานิฯ

ตตฺรายํ นโย – ปิตฺเตสุ หิ อพทฺธปิตฺตํ ชีวิตินฺทฺริยปฏิพทฺธํ สกลสรีรํ พฺยาเปตฺวา ฐิตํ, พทฺธปิตฺตํ ปิตฺตโกสเก ฐิตํฯ ตตฺถ ยถา ปูวํ พฺยาเปตฺวา ฐิเต เตเล น ปูวํ ชานาติ ‘เตลํ มํ พฺยาเปตฺวา ฐิต’นฺติ, นาปิ เตลํ ชานาติ ‘อหํ ปูวํ พฺยาเปตฺวา ฐิต’นฺติ, เอวเมว น สรีรํ ชานาติ ‘อพทฺธปิตฺตํ มํ พฺยาเปตฺวา ฐิต’นฺติ, นาปิ อพทฺธปิตฺตํ ชานาติ ‘อหํ สรีรํ พฺยาเปตฺวา ฐิต’นฺติฯ ยถา จ วสฺโสทเกน ปุณฺเณ โกสาตกีโกสเก น โกสาตกีโกสโก ชานาติ ‘มยิ วสฺโสทกํ ฐิต’นฺติ, นาปิ วสฺโสทกํ ชานาติ ‘อหํ โกสาตกีโกสเก ฐิต’นฺติ, เอวเมว น ปิตฺตโกสโก ชานาติ มยิ พทฺธปิตฺตํ ฐิตนฺติ, นาปิ พทฺธปิตฺตํ ชานาติ ‘อหํ ปิตฺตโกสเก ฐิต’นฺติฯ อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมาฯ อิติ ปิตฺตํ นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ยูสภูโต อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติฯ

เสมฺหํ เอกปตฺถปูรปฺปมาณํ อุทรปฏเล ฐิตํฯ ตตฺถ ยถา อุปริ สญฺชาตเผณปฏลาย จนฺทนิกาย น จนฺทนิกา ชานาติ ‘มยิ เผณปฏลํ ฐิต’นฺติ, นาปิ เผณปฏลํ ชานาติ ‘อหํ จนฺทนิกาย ฐิต’นฺติ, เอวเมว น อุทรปฏลํ ชานาติ ‘มยิ เสมฺหํ ฐิต’นฺติ, นาปิ เสมฺหํ ชานาติ ‘อหํ อุทรปฏเล ฐิต’นฺติฯ อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมาฯ

อิติ เสมฺหํ นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ยูสภูโต อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติฯ

ปุพฺโพ อนิพทฺโธกาโส, ยตฺถ ยตฺเถว ขาณุกณฺฏกปฺปหรณอคฺคิชาลาทีหิ อภิหเฏ สรีรปฺปเทเส โลหิตํ สณฺฐหิตฺวา ปจฺจติ, คณฺฑปีฬกาทโย วา อุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺถ ตตฺเถว ติฏฺฐติฯ ตตฺถ ยถา ผรสุปฺปหาราทิวเสน ปคฺฆริตนิยาเส รุกฺเข น รุกฺขสฺส ผรสุปฺปหาราทิปฺปเทสา ชานนฺติ ‘อมฺเหสุ นิยฺยาโส ฐิโต’ติ, นาปิ นิยฺยาโส ชานาติ ‘อหํ รุกฺขสฺส ผรสุปฺปหาราทิปฺปเทเสสุ ฐิโต’ติ, เอวเมว น สรีรสฺส ขาณุกณฺฏกาทีหิ อภิหฏปฺปเทสา ชานนฺติ ‘อมฺเหสุ ปุพฺโพ ฐิโต’ติ, นาปิ ปุพฺโพ ชานาติ ‘อหํ เตสุ ปเทเสสุ ฐิโต’ติฯ อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมาฯ อิติ ปุพฺโพ นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ยูสภูโต อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติฯ

โลหิเตสุ สํสรณโลหิตํ อพทฺธปิตฺตํ วิย สกลสรีรํ พฺยาเปตฺวา ฐิตํฯ สนฺนิจิตโลหิตํ ยกนฏฺฐานสฺส เหฏฺฐาภาคํ ปูเรตฺวา เอกปตฺตปูรณปฺปมาณํ วกฺกหทยยกนปปฺผาสานิ เตเมนฺตํ ฐิตํฯ ตตฺถ สํสรณโลหิเต อพทฺธปิตฺตสทิโสว วินิจฺฉโยฯ อิตรํ ปน ยถา ชชฺชรกปาลฏฺเฐ อุทเก เหฏฺฐา เลฑฺฑุขณฺฑานิ เตมยมาเน น เลฑฺฑุขณฺฑานิ ชานนฺติ ‘มยํ อุทเกน เตมิยมานา ฐิตา’ติ, นาปิ อุทกํ ชานาติ ‘อหํ เลฑฺฑุขณฺฑานิ เตเมมี’ติ, เอวเมว น ยกนสฺส เหฏฺฐาภาคฏฺฐานํ วกฺกาทีนิ วา ชานนฺติ ‘มยิ โลหิตํ ฐิตํ, อมฺเห วา เตมยมานํ ฐิต’นฺติ, นาปิ โลหิตํ ชานาติ ‘อหํ ยกนสฺส เหฏฺฐาภาคํ ปูเรตฺวา วกฺกาทีนิ เตมยมานํ ฐิต’นฺติฯ อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมาฯ อิติ โลหิตํ นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ยูสภูโต อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติฯ

เสโท อคฺคิสนฺตาปาทิกาเลสุ เกสโลมกูปวิวรานิ ปูเรตฺวา ติฏฺฐติ เจว ปคฺฆรติ จฯ ตตฺถ ยถา อุทกา อพฺพูฬฺหมตฺเตสุ ภิสมุฬาลกุมุทนาฬกลาเปสุ น ภิสาทิกลาปวิวรานิ ชานนฺติ ‘อมฺเหหิ อุทกํ ปคฺฆรตี’ติ, นาปิ ภิสาทิกลาปวิวเรหิ ปคฺฆรนฺตํ อุทกํ ชานาติ ‘อหํ ภิสาทิกลาปวิวเรหิ ปคฺฆรามี’ติ, เอวเมว น เกสโลมกูปวิวรานิ ชานนฺติ ‘อมฺเหหิ เสโท ปคฺฆรตี’ติ, นาปิ เสโท ชานาติ ‘อหํ เกสโลมกูปวิวเรหิ ปคฺฆรามี’ติฯ อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมาฯ อิติ เสโท นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ยูสภูโต อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติฯ

เมโท ถูลสฺส สกลสรีรํ ผริตฺวา กิสสฺส ชงฺฆมํสาทีนิ นิสฺสาย ฐิโต ปตฺถินฺนสฺเนโหฯ ตตฺถ ยถา หลิทฺทิปิโลติกปฏิจฺฉนฺเน มํสปุญฺเช น มํสปุญฺโช ชานาติ ‘มํ นิสฺสาย หลิทฺทิปิโลติกา ฐิตา’ติ, นาปิ หลิทฺทิปิโลติกา ชานาติ ‘อหํ มํสปุญฺชํ นิสฺสาย ฐิตา’ติ, เอวเมว น สกลสรีเร ชงฺฆาทีสุ วา มํสํ ชานาติ ‘มํ นิสฺสาย เมโท ฐิโต’ติ, นาปิ เมโท ชานาติ ‘อหํ สกลสรีเร ชงฺฆาทีสุ วา มํสํ นิสฺสาย ฐิโต’ติฯ อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมาฯ อิติ เมโท นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ปตฺถินฺนสฺเนโห ปตฺถินฺนยูสภูโต อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติฯ

อสฺสุ ยทา สญฺชายติ ตทา อกฺขิกูปเก ปูเรตฺวา ติฏฺฐติ วา ปคฺฆรติ วาฯ ตตฺถ ยถา อุทกปุณฺเณสุ ตรุณตาลฏฺฐิกูปเกสุ น ตรุณตาลฏฺฐิกูปกา ชานนฺติ ‘อมฺเหสุ อุทกํ ฐิต’นฺติ, นาปิ อุทกํ ชานาติ ‘อหํ ตรุณตาลฏฺฐิกูปเกสุ ฐิต’นฺติ, เอวเมว น อกฺขิกูปกา ชานนฺติ ‘อมฺเหสุ อสฺสุ ฐิต’นฺติ, นาปิ อสฺสุ ชานาติ ‘อหํ อกฺขิกูปเกสุ ฐิต’นฺติฯ อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมาฯ อิติ อสฺสุ นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ยูสภูโต อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติฯ

วสา อคฺคิสนฺตาปาทิกาเล หตฺถตลหตฺถปิฏฺฐิปาทตลปาทปิฏฺฐินาสปุฏนลาฏอํสกูเฏสุ ฐิตวิลีนสฺเนโหฯ

ตตฺถ ยถา ปกฺขิตฺตเตเล อาจาเม น อาจาโม ชานาติ ‘มํ เตลํ อชฺโฌตฺถริตฺวา ฐิต’นฺติ, นาปิ เตลํ ชานาติ ‘อหํ อาจามํ อชฺโฌตฺถริตฺวา ฐิต’นฺติ, เอวเมว น หตฺถตลาทิปฺปเทโส ชานาติ ‘มํ วสา อชฺโฌตฺถริตฺวา ฐิตา’ติ, นาปิ วสา ชานาติ ‘อหํ หตฺถตลาทิปฺปเทเส อชฺโฌตฺถริตฺวา ฐิตา’ติฯ อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมาฯ อิติ วสา นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ยูสภูโต อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติฯ

เขโฬ ตถารูเป เขฬุปฺปตฺติปจฺจเย สติ อุโภหิ กโปลปสฺเสหิ โอโรหิตฺวา ชิวฺหาย ติฏฺฐติฯ ตตฺถ ยถา อพฺโพจฺฉินฺนอุทกนิสฺสนฺเท นทีตีรกูปเก น กูปตลํ ชานาติ ‘มยิ อุทกํ สนฺติฏฺฐตี’ติ, นาปิ อุทกํ ชานาติ ‘อหํ กูปตเล สนฺติฏฺฐามี’ติ , เอวเมว น ชิวฺหาตลํ ชานาติ ‘มยิ อุโภหิ กโปลปสฺเสหิ โอโรหิตฺวา เขโฬ ฐิโต’ติ, นาปิ เขโฬ ชานาติ ‘อหํ อุโภหิ กโปลปสฺเสหิ โอโรหิตฺวา ชิวฺหาตเล ฐิโต’ติฯ อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมาฯ อิติ เขโฬ นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ยูสภูโต อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติฯ

สิงฺฆาณิกา ยทา สญฺชายติ ตทา นาสาปุเฏ ปูเรตฺวา ติฏฺฐติ วา ปคฺฆรติ วาฯ ตตฺถ ยถา ปูติทธิภริตาย สิปฺปิกาย น สิปฺปิกา ชานาติ ‘มยิ ปูติทธิ ฐิต’นฺติ, นาปิ ปูติทธิ ชานาติ ‘อหํ สิปฺปิกาย ฐิต’นฺติ, เอวเมว น นาสาปุฏา ชานนฺติ ‘อมฺเหสุ สิงฺฆาณิกา ฐิตา’ติ, นาปิ สิงฺฆาณิกา ชานาติ ‘อหํ นาสาปุเฏสุ ฐิตา’ติฯ อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมาฯ อิติ สิงฺฆาณิกา นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ยูสภูโต อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติฯ

ลสิกา อฏฺฐิกสนฺธีนํ อพฺภญฺชนกิจฺจํ สาธยมานา อสีติสตสนฺธีสุ ฐิตาฯ

ตตฺถ ยถา เตลพฺภญฺชิเต อกฺเข น อกฺโข ชานาติ ‘มํ เตลํ อพฺภญฺชิตฺวา ฐิต’นฺติ, นาปิ เตลํ ชานาติ ‘อหํ อกฺขํ อพฺภญฺชิตฺวา ฐิต’นฺติ, เอวเมว น อสีติสตสนฺธโย ชานนฺติ ‘ลสิกา อมฺเห อพฺภญฺชิตฺวา ฐิตา’ติ, นาปิ ลสิกา ชานาติ ‘อหํ อสีติสตสนฺธโย อพฺภญฺชิตฺวา ฐิตา’ติฯ อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมาฯ อิติ ลสิกา นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ยูสภูโต อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติฯ

มุตฺตํ วตฺถิสฺส อพฺภนฺตเร ฐิตํฯ ตตฺถ ยถา จนฺทนิกาย ปกฺขิตฺเต อโธมุเข รวณฆเฏ น รวณฆโฏ ชานาติ ‘มยิ จนฺทนิการโส ฐิโต’ติ, นาปิ จนฺทนิการโส ชานาติ ‘อหํ รวณฆเฏ ฐิโต’ติ, เอวเมว น วตฺถิ ชานาติ ‘มยิ มุตฺตํ ฐิต’นฺติ, นาปิ มุตฺตํ ชานาติ ‘อหํ วตฺถิมฺหิ ฐิต’นฺติฯ อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมาฯ อิติ มุตฺตํ นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ยูสภูโต อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติฯ ยํ วา ปนาติ อวเสเสสุ ตีสุ โกฏฺฐาเสสุ อาโปธาตุํ สนฺธาย วุตฺตํฯ

พาหิรอาโปธาตุนิทฺเทเส มูลํ ปฏิจฺจ นิพฺพตฺโต รโส มูลรโส นามฯ ขนฺธรสาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ขีราทีนิ ปากฏาเนวฯ ยถา ปน เภสชฺชสิกฺขาปเท เอวมิธ นิยโม นตฺถิฯ ยํ กิญฺจิ ขีรํ ขีรเมวฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ ภุมฺมานีติ อาวาฏาทีสุ ฐิตอุทกานิฯ อนฺตลิกฺขานีติ ปถวิํ อปฺปตฺตานิ วสฺโสทกานิฯ ยํ วา ปนาติ หิโมทกกปฺปวินาสกอุทกปถวีสนฺธารกอุทกาทีนิ อิธ เยวาปนกฏฺฐานํ ปวิฏฺฐานิฯ

[175] เตโชธาตุนิทฺเทเส เตชนวเสน เตโชฯ เตโชว เตโชภาวํ คตตฺตา เตโชคตํฯ อุสฺมาติ อุณฺหากาโรฯ อุสฺมาว อุสฺมาภาวํ คตตฺตา อุสฺมาคตํฯ อุสุมนฺติ จณฺฑอุสุมํฯ ตเทว อุสุมภาวํ คตตฺตา อุสุมคตํฯ เยน จาติ เยน เตโชคเตน กุปฺปิเตนฯ สนฺตปฺปตีติ อยํ กาโย สนฺตปฺปติ, เอกาหิกชราทิภาเวน อุสุมชาโต โหติฯ เยน จ ชีรียตีติ เยน อยํ กาโย ชีรียติ, อินฺทฺริยเวกลฺลตํ พลปริกฺขยํ วลิปลิตาทิภาวญฺจ ปาปุณาติฯ

เยน จ ปริฑยฺหตีติ เยน กุปฺปิเตน อยํ กาโย ฑยฺหติ, โส จ ปุคฺคโล ‘ฑยฺหามิ ฑยฺหามี’ติ กนฺทนฺโต สตโธตสปฺปิโคสีตจนฺทนาทิเลปนญฺเจว ตาลวณฺฏวาตญฺจ ปจฺจาสีสติฯ เยน จ อสิตปีตขายิตสายิตํ สมฺมา ปริณามํ คจฺฉตีติ เยเนตํ อสิตํ วา โอทนาทิ, ปีตํ วา ปานกาทิ, ขายิตํ วา ปิฏฺฐขชฺชกาทิ, สายิตํ วา อมฺพปกฺกมธุผาณิตาทิ สมฺมา ปริปากํ คจฺฉติ, รสาทิภาเวน วิเวกํ คจฺฉตีติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ ปุริมา ตโย เตโชธาตู จตุสมุฏฺฐานา, ปจฺฉิโม กมฺมสมุฏฺฐาโนวฯ อยํ ตาเวตฺถ ปทสํวณฺณนาฯ

อิทํ ปน มนสิการวิธานํ – อิธ ภิกฺขุ ‘เยน สนฺตปฺปติ, อยํ อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ปริปาจนากาโร เตโชธาตู’ติ มนสิ กโรติ; ‘เยน ชีรียติ, เยน ปริฑยฺหติ, เยน อสิตปีตขายิตสายิตํ สมฺมา ปริณามํ คจฺฉติ, อยํ อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ปริปาจนากาโร เตโชธาตู’ติ มนสิ กโรติฯ ยํ วา ปนาติ อิมสฺมิํ สรีเร ปากติโก เอโก อุตุ อตฺถิ, โส เยวาปนกฏฺฐานํ ปวิฏฺโฐฯ

พาหิรเตโชธาตุนิทฺเทเส กฏฺฐํ ปฏิจฺจ ปชฺชลิโต กฏฺฐุปาทาโน อคฺคิ กฏฺฐคฺคิ นามฯ สกลิกคฺคิอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ สงฺการคฺคีติ กจวรํ สํกฑฺฒิตฺวา ชาลาปิโต กจวรคฺคิฯ อินฺทคฺคีติ อสนิอคฺคิฯ อคฺคิสนฺตาโปติ ชาลาย วา วีตจฺจิกงฺคารานํ วา สนฺตาโปฯ สูริยสนฺตาโปติ อาตโปฯ กฏฺฐสนฺนิจยสนฺตาโปติ กฏฺฐราสิฏฺฐาเน สนฺตาโปฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ ยํ วา ปนาติ เปตคฺคิ กปฺปวินาสคฺคิ นิรยคฺคิอาทโย อิธ เยวาปนกฏฺฐานํ ปวิฏฺฐาฯ

[176] วาโยธาตุนิทฺเทเส วายนวเสน วาโยฯ วาโยว วาโยภาวํ คตตฺตา วาโยคตํฯ ถมฺภิตตฺตํ รูปสฺสาติ อวินิพฺโภครูปสฺส ถมฺภิตภาโวฯ อุทฺธงฺคมา วาตาติ อุคฺคารหิกฺกาทิ ปวตฺตกา อุทฺธํ อาโรหนวาตา ฯ อโธคมา วาตาติ อุจฺจารปสฺสาวาทินีหรณกา อโธ โอโรหนวาตาฯ กุจฺฉิสยา วาตาติ อนฺตานํ พหิวาตาฯ โกฏฺฐาสยา วาตาติ อนฺตานํ อนฺโตวาตาฯ

องฺคมงฺคานุสาริโน วาตาติ ธมนิชาลานุสาเรน สกลสรีเร องฺคมงฺคานิ อนุสฏา สมิญฺชนปสารณาทินิพฺพตฺตกา วาตาฯ สตฺถกวาตาติ สนฺธิพนฺธนานิ กตฺตริยา ฉินฺทนฺตา วิย ปวตฺตวาตาฯ ขุรกวาตาติ ขุเรน วิย หทยํ ผาลนวาตาฯ อุปฺปลกวาตาติ หทยมํสเมว อุปฺปาฏนกวาตาฯ อสฺสาโสติ อนฺโตปวิสนนาสิกาวโตฯ ปสฺสาโสติ พหินิกฺขมนนาสิกาวโตฯ เอตฺถ จ ปุริมา สพฺเพ จตุสมุฏฺฐานา, อสฺสาสปสฺสาสา จิตฺตสมุฏฺฐานาวฯ อยเมตฺถ ปทวณฺณนาฯ

อิทํ ปน มนสิการวิธานํ – อิธ ภิกฺขุ อุทฺธงฺคมาทิเภเท วาเต อุทฺธงฺคมาทิวเสน ปริคฺคเหตฺวา ‘อุทฺธงฺคมา วาตา นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต วิตฺถมฺภนากาโร วาโยธาตู’ติ มนสิ กโรติฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ ยํ วา ปนาติ เสเส วาโยโกฏฺฐาเส อนุคตา วาตา อิธ เยวาปนกฏฺฐานํ ปวิฏฺฐาฯ

พาหิรวาโยธาตุนิทฺเทเส ปุรตฺถิมา วาตาติ ปุรตฺถิมทิสโต อาคตา วาตาฯ ปจฺฉิมุตฺตรทกฺขิเณสุปิ เอเสว นโยฯ สรชา วาตาติ สห รเชน สรชาฯ อรชา วาตาติ รชวิรหิตา สุทฺธา อรชา นามฯ สีตาติ สีตอุตุสมุฏฺฐานา สีตวลาหกนฺตเร สมุฏฺฐิตาฯ อุณฺหาติ อุณฺหอุตุสมุฏฺฐานา อุณฺหวลาหกนฺตเร สมุฏฺฐิตาฯ ปริตฺตาติ มนฺทา ตนุกวาตาฯ อธิมตฺตาติ พลววาตาฯ กาฬาติ กาฬวลาหกนฺตเร สมุฏฺฐิตา, เยหิ อพฺภาหโต ฉวิวณฺโณ กาฬโก โหติฯ เตสํ เอตํ อธิวจนนฺติปิ เอเกฯ เวรมฺภวาตาติ โยชนโต อุปริ วายนวาตาฯ ปกฺขวาตาติ อนฺตมโส มกฺขิกายปิ ปกฺขายูหนสมุฏฺฐิตา วาตาฯ สุปณฺณวาตาติ ครุฬวาตาฯ กามญฺจ อิเมปิ ปกฺขวาตาว อุสฺสทวเสน ปน วิสุํ คหิตาฯ ตาลวณฺฏวาตาติ ตาลปณฺเณหิ วา อญฺเญน วา เกนจิ มณฺฑลสณฺฐาเนน สมุฏฺฐาปิตา วาตาฯ วิธูปนวาตาติ พีชนปตฺตเกน สมุฏฺฐาปิตา วาตาฯ อิมานิ จ ตาลวณฺฏวิธูปนานิ อนุปฺปนฺนมฺปิ วาตํ อุปฺปาเทนฺติ, อุปฺปนฺนมฺปิ ปริวตฺเตนฺติฯ ยํ วา ปนาติ อิธ ปาฬิอาคเต ฐเปตฺวา เสสวาตา เยวาปนกฏฺฐานํ ปวิฏฺฐาฯ

[177] อากาสธาตุนิทฺเทเส อปฺปฏิฆฏฺฏนฏฺเฐน น กสฺสตีติ อากาโสฯ อากาโสว อากาสภาวํ คตตฺตา อากาสคตํฯ

อฆฏฺฏนียตาย อฆํฯ อฆเมว อฆภาวํ คตตฺตา อฆคตํ ฯ วิวโรติ อนฺตรํฯ ตเทว วิวรภาวํ คตตฺตา วิวรคตํฯ อสมฺผุฏฺฐํ มํสโลหิเตหีติ มํสโลหิเตหิ นิสฺสฏํฯ กณฺณจฺฉิทฺทนฺติอาทิ ปน ตสฺเสว ปเภททสฺสนํฯ ตตฺถ กณฺณจฺฉิทฺทนฺติ กณฺณสฺมิํ ฉิทฺทํ วิวรํ มํสโลหิเตหิ อสมฺผุฏฺโฐกาโสฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ เยนาติ เยน วิวเรน เอตํ อสิตาทิเภทํ อชฺโฌหรณียํ อชฺโฌหรติ, อนฺโต ปเวเสติฯ ยตฺถาติ ยสฺมิํ อนฺโตอุทรปฏลสงฺขาเต โอกาเส เอตเทว จตุพฺพิธํ อชฺโฌหรณียํ ติฏฺฐติฯ เยนาติ เยน วิวเรน สพฺพมฺเปตํ วิปกฺกํ กสฏภาวํ อาปนฺนํ นิกฺขมติ, ตํ อุทรปฏลโต ยาว กรีสมคฺคา วิทตฺถิจตุรงฺคุลมตฺตํ ฉิทฺทํ มํสโลหิเตหิ อสมฺผุฏฺฐํ นิสฺสฏํ อากาสธาตูติ เวทิตพฺพํฯ ยํ วา ปนาติ เอตฺถ จมฺมนฺตรํ มํสนฺตรํ นฺหารุนฺตรํ อฏฺฐินฺตรํ โลมนฺตรนฺติ อิทํ สพฺพํ เยวาปนกฏฺฐานํ ปวิฏฺฐํฯ

พาหิรกอากาสธาตุนิทฺเทเส อสมฺผุฏฺฐํ จตูหิ มหาภูเตหีติ จตูหิ มหาภูเตหิ นิสฺสฏํ ภิตฺติฉิทฺทกวาฏฉิทฺทาทิกํ เวทิตพฺพํฯ อิมินา ยสฺมิํ อากาเส ปริกมฺมํ กโรนฺตสฺส จตุกฺกปญฺจกชฺฌานานิ อุปฺปชฺชนฺติ ตํ กถิตํฯ

[178] วิญฺญาณธาตุนิทฺเทเส จกฺขุวิญฺญาณสงฺขาตา ธาตุ จกฺขุวิญฺญาณธาตุฯ เสสาสุปิ เอเสว นโยฯ อิติ อิมาสุ ฉสุ ธาตูสุ ปริคฺคหิตาสุ อฏฺฐารส ธาตุโย ปริคฺคหิตาว โหนฺติฯ กถํ? ปถวีเตโชวาโยธาตุคฺคหเณน ตาว โผฏฺฐพฺพธาตุ คหิตาว โหติ, อาโปธาตุอากาสธาตุคฺคหเณน ธมฺมธาตุ, วิญฺญาณธาตุคฺคหเณน ตสฺสา ปุเรจาริกปจฺฉาจาริกตฺตา มโนธาตุ คหิตาว โหติฯ จกฺขุวิญฺญาณธาตุอาทโย สุตฺเต อาคตา เอวฯ เสสา นว อาหริตฺวา ทสฺเสตพฺพา ฯ จกฺขุวิญฺญาณธาตุคฺคหเณน หิ ตสฺสา นิสฺสยภูตา จกฺขุธาตุ, อารมฺมณภูตา รูปธาตุ จ คหิตาว โหนฺติฯ เอวํ โสตวิญฺญาณธาตุอาทิคฺคหเณน โสตธาตุอาทโยติ อฏฺฐารสาปิ คหิตาว โหนฺติฯ ตาสุ ทสหิ ธาตูหิ รูปปริคฺคโห กถิโต โหติฯ สตฺตหิ อรูปปริคฺคโหฯ ธมฺมธาตุยา สิยา รูปปริคฺคโห, สิยา อรูปปริคฺคโหฯ อิติ อฑฺเฒกาทสหิ ธาตูหิ รูปปริคฺคโห, อฑฺฒฏฺฐธาตูหิ อรูปปริคฺคโหติ รูปารูปปริคฺคโห กถิโต โหติฯ รูปารูปํ ปญฺจกฺขนฺธาฯ ตํ โหติ ทุกฺขสจฺจํฯ

ตํสมุฏฺฐาปิกา ปุริมตณฺหา สมุทยสจฺจํ ฯ อุภินฺนํ อปฺปวตฺติ นิโรธสจฺจํฯ ตํปชานโน มคฺโค มคฺคสจฺจนฺติ อิทํ จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานํ อฏฺฐารสธาตุวเสน อภินิวิฏฺฐสฺส ภิกฺขุโน ยาว อรหตฺตา มตฺถกํ ปาเปตฺวา นิคมนํ กถิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

[179] อิทานิ ทุติยฉกฺกํ ทสฺเสนฺโต อปราปิ ฉ ธาตุโยติอาทิมาหฯ ตตฺถ สุขธาตุ ทุกฺขธาตูติ กายปฺปสาทวตฺถุกานิ สุขทุกฺขานิ สปฺปฏิปกฺขวเสน ยุคฬกโต ทสฺสิตานิฯ สุขญฺหิ ทุกฺขสฺส ปฏิปกฺโข, ทุกฺขํ สุขสฺสฯ ยตฺตกํ สุเขน ผริตฏฺฐานํ ตตฺตกํ ทุกฺขํ ผรติฯ ยตฺตกํ ทุกฺเขน ผริตฏฺฐานํ ตตฺตกํ สุขํ ผรติฯ โสมนสฺสธาตุ โทมนสฺสธาตูติ อิทมฺปิ ตเถว ยุคฬกํ กตํฯ โสมนสฺสญฺหิ โทมนสฺสสฺส ปฏิปกฺโข, โทมนสฺสํ โสมนสฺสสฺสฯ ยตฺตกํ โสมนสฺเสน ผริตฏฺฐานํ ตตฺตกํ โทมนสฺสํ ผรติฯ ยตฺตกํ โทมนสฺเสน ผริตฏฺฐานํ ตตฺตกํ โสมนสฺสํ ผรติฯ

อุเปกฺขาธาตุ อวิชฺชาธาตูติ อิทํ ปน ทฺวยํ สริกฺขกวเสน ยุคฬกํ กตํฯ อุภยมฺปิ เหตํ อวิภูตตฺตา สริกฺขกํ โหติฯ ตตฺถ สุขทุกฺขธาตุคฺคหเณน ตํ สมฺปยุตฺตา กายวิญฺญาณธาตุ, วตฺถุภูตา กายธาตุ, อารมฺมณภูตา โผฏฺฐพฺพธาตุ จ คหิตาว โหนฺติฯ โสมนสฺสโทมนสฺสธาตุคฺคหเณน ตํ สมฺปยุตฺตา มโนวิญฺญาณธาตุ คหิตา โหติฯ อวิชฺชาธาตุคฺคหเณน ธมฺมธาตุ คหิตาฯ อุเปกฺขาธาตุคฺคหเณน จกฺขุโสตฆานชิวฺหาวิญฺญาณธาตุมโนธาตุโย , ตาสํเยว วตฺถารมฺมณภูตา จกฺขุธาตุรูปธาตุอาทโย จ คหิตาติ เอวํ อฏฺฐารสปิ ธาตุโย คหิตาว โหนฺติฯ อิทานิ ตาสุ ทสหิ ธาตูหิ รูปปริคฺคโหติอาทิ สพฺพํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ เอวมฺปิ เอกสฺส ภิกฺขุโน ยาว อรหตฺตา มตฺถกํ ปาเปตฺวา นิคมนํ กถิตํ โหตีติ เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ กตมา สุขธาตุ ยํ กายิกํ สาตนฺติ อาทีนิ เหฏฺฐา วุตฺตนยาเนวฯ

[181] ตติยฉกฺเก กาโมติ ทฺเว กามา – วตฺถุกาโม จ กิเลสกาโม จฯ ตตฺถ กิเลสกามํ สนฺธาย กามปฏิสํยุตฺตา ธาตุ กามธาตุ, กามวิตกฺกสฺเสตํ นามํฯ วตฺถุกามํ สนฺธาย กาโมเยว ธาตุ กามธาตุ, กามาวจรธมฺมานเมตํ นามํฯ พฺยาปาทปฏิสํยุตฺตา ธาตุ พฺยาปาทธาตุ, พฺยาปาทวิตกฺกสฺเสตํ นามํฯ

พฺยาปาโทว ธาตุ พฺยาปาทธาตุ, ทสอาฆาตวตฺถุกสฺส ปฏิฆสฺเสตํ นามํฯ วิหิํสา ปฏิสํยุตฺตา ธาตุ วิหิํสาธาตุ, วิหิํสาวิตกฺกสฺเสตํ นามํฯ วิหิํสาเยว ธาตุ วิหิํสาธาตุ, ปรสตฺตวิเหสนสฺเสตํ นามํฯ อยํ ปน เหฏฺฐา อนาคตตฺตา เอวํ อตฺถาทิวิภาคโต เวทิตพฺพา – วิหิํสนฺติ เอตาย สตฺเต, วิหิํสนํ วา เอตํ สตฺตานนฺติ วิหิํสาฯ สา วิเหฐนลกฺขณา, กรุณาปฏิปกฺขลกฺขณา วา; ปรสนฺตาเน อุพฺเพคชนนรสา, สกสนฺตาเน กรุณาวิทฺธํสนรสา วา; ทุกฺขายตนปจฺจุปฏฺฐานา; ปฏิฆปทฏฺฐานาติ เวทิตพฺพาฯ เนกฺขมฺมํ วุจฺจติ โลภา นิกฺขนฺตตฺตา อโลโภ, นีวรเณหิ นิกฺขนฺตตฺตา ปฐมชฺฌานํ, สพฺพากุสเลหิ นิกฺขนฺตตฺตา สพฺพกุสลํฯ เนกฺขมฺมปฏิสํยุตฺตา ธาตุ เนกฺขมฺมธาตุ, เนกฺขมฺมวิตกฺกสฺเสตํ นามํฯ เนกฺขมฺมเมว ธาตุ เนกฺขมฺมธาตุ, สพฺพสฺสาปิ กุสลสฺเสตํ นามํฯ อพฺยาปาทปฏิสํยุตฺตา ธาตุ อพฺยาปาทธาตุ, อพฺยาปาทวิตกฺกสฺเสตํ นามํฯ อพฺยาปาโทว ธาตุ อพฺยาปาทธาตุ, เมตฺตาเยตํ นามํฯ อวิหิํสาปฏิสํยุตฺตา ธาตุ อวิหิํสาธาตุ, อวิหิํสา วิตกฺกสฺเสตํ นามํฯ อวิหิํสาว ธาตุ อวิหิํสาธาตุ, กรุณาเยตํ นามํฯ

[182] อิทานิ ตเมวตฺถํ ทสฺเสตุํ ตตฺถ กตมา กามธาตูติ ปทภาชนํ อารทฺธํฯ ตตฺถ ปฏิสํยุตฺโตติ สํปโยควเสน ปฏิสํยุตฺโตฯ ตกฺโก วิตกฺโกติอาทีนิ วุตฺตตฺถาเนวฯ วิเหเฐตีติ พาเธติ, ทุกฺขาเปติฯ เหฐนาติ ปาณิปฺปหาราทีหิ พาธนา, ทุกฺขุปฺปาทนาฯ พลวเหฐนา วิเหฐนาฯ หิํสนฺติ เอตายาติ หิํสนาฯ พลวหิํสนา วิหิํสนาฯ โรสนาติ ฆฏฺฏนาฯ วิโรสนาติ พลวฆฏฺฏนาฯ สพฺพตฺถ วา ‘วิ’ อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺฒิตํฯ อุปหนนฺติ เอเตนาติ อุปฆาโต, ปเรสํ อุปฆาโต ปรูปฆาโตฯ

เมตฺตายนฺติ เอตายาติ เมตฺติฯ เมตฺตายนากาโร เมตฺตายนาฯ เมตฺตาย อยิตสฺส เมตฺตาสมงฺคิโน ภาโว เมตฺตายิตตฺตํฯ พฺยาปาเทน วิมุตฺตสฺส เจตโส วิมุตฺติ เจโตวิมุตฺติฯ เอตฺถ จ ปุริเมหิ ตีหิ อุปจารปฺปตฺตาปิ อปฺปนาปตาปิ เมตฺตา กถิตา, ปจฺฉิเมน อปฺปนาปตฺตาวฯ

กรุณายนฺติ เอตายาติ กรุณาฯ กรุณายนากาโร กรุณายนาฯ กรุณาย อยิตสฺส กรุณาสมงฺคิโน ภาโว กรุณายิตตฺตํฯ วิหิํสาย วิมุตฺตสฺส เจตโส วิมุตฺติ เจโตวิมุตฺติฯ อิธาปิ ปุริมนเยเนว อุปจารปฺปนาเภโท เวทิตพฺโพฯ อุภยตฺถาปิ จ ปริโยสานปเท เมตฺตากรุณาติ เจโตวิมุตฺติวิเสสนตฺถํ วุตฺตํฯ

เอตฺถ จ กามวิตกฺโก สตฺเตสุปิ อุปฺปชฺชติ สงฺขาเรสุปิฯ อุภยตฺถ อุปฺปนฺโนปิ กมฺมปถเภโทวฯ พฺยาปาโท ปน สตฺเตสุ อุปฺปนฺโนเยว กมฺมปถํ ภินฺทติ, น อิตโรฯ วิหิํสายปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถ จ ทุวิธา กถา – สพฺพสงฺคาหิกา เจว อสมฺภินฺนา จฯ กามธาตุคฺคหเณน หิ พฺยาปาทวิหิํสาธาตุโยปิ คหิตาฯ กามธาตุยาเยว ปน นีหริตฺวา นีหริตฺวา ทฺเวปิ เอตา ทสฺสิตาติฯ อยํ ตาเวตฺถ สพฺพสงฺคาหิกกถา ฯ ฐเปตฺวา ปน พฺยาปาทวิหิํสาธาตุโย เสสา สพฺพาปิ กามธาตุ เอวาติฯ อยํ อสมฺภินฺนกถา นามฯ เนกฺขมฺมธาตุคฺคหเณนาปิ อพฺยาปาทอวิหิํสาธาตุโย คหิตาเยวฯ เนกฺขมฺมธาตุโต ปน นีหริตฺวา นีหริตฺวา ตทุภยมฺปิ ทสฺสิตนฺติ อยเมตฺถาปิ สพฺพสงฺคาหิกกถาฯ ฐเปตฺวา อพฺยาปาทอวิหิํสาธาตุโย อวเสสา เนกฺขมฺมธาตูติ อยํ อสมฺภินฺนกถา นามฯ

อิมาหิ จ ฉหิ ธาตูหิ ปริคฺคหิตา หิ อฏฺฐารส ธาตุโย ปริคฺคหิตาว โหนฺติฯ สพฺพาปิ หิ ตา กามธาตุโตว นีหริตฺวา นีหริตฺวา ลภาเปตพฺพา อฏฺฐารส ธาตุโยว โหนฺตีติ ติณฺณํ ฉกฺกานํ วเสน อฏฺฐารส โหนฺติฯ เอวํ ปน อคฺคเหตฺวา เอเกกสฺมิํ ฉกฺเก วุตฺตนเยน อฏฺฐารส อฏฺฐารส กตฺวา สพฺพานิปิ ตานิ อฏฺฐารสกานิ เอกชฺฌํ อภิสงฺขิปิตฺวา อฏฺฐารเสว โหนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ อิติ อิมสฺมิํ สุตฺตนฺตภาชนีเย โสฬส ธาตุโย กามาวจรา, ทฺเว เตภูมิกาติ เอวเมตฺถ สมฺมสนจาโรว กถิโตติ เวทิตพฺโพฯ

สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนาฯ

2. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา