ยสฺมา ปน รูปธาตุปริยาปนฺนานํ สตฺตานํ ฆานายตนาทีนํ อภาเวน คนฺธายตนาทีนิ อายตนาทิกิจฺจํ น กโรนฺติ, ตสฺมา รูปธาตุยา ฉ อายตนานิ, นว ธาตุโยติอาทิ วุตฺตํ ฯ ยสฺมา จ โอกาสวเสน วา สตฺตุปฺปตฺติวเสน วา อปริยาปนฺนธาตุ นาม นตฺถิ, ตสฺมา อปริยาปนฺนธาตุยาติ อวตฺวา ยํ ยํ อปริยาปนฺนํ ตํ ตเทว ทสฺเสตุํ อปริยาปนฺเน กติ ขนฺธาติอาทิ วุตฺตํฯ

3. ปริยาปนฺนาปริยาปนฺนวารวณฺณนา

[999] ตติยวาเร กามธาตุปริยาปนฺนาติ กามธาตุภชนฏฺเฐน ปริยาปนฺนา; ตํนิสฺสิตา ตทนฺโตคธา กามธาตุตฺเวว สงฺขํ คตาติ อตฺโถฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ ปริยาปนฺนาติ ภววเสน โอกาสวเสน จ ปริจฺฉินฺนาฯ อปริยาปนฺนาติ ตถา อปริจฺฉินฺนาฯ

4. ธมฺมทสฺสนวารวณฺณนา

[1007] จตุตฺถวาเร เอกาทสายตนานีติ สทฺทายตนวชฺชานิฯ ตญฺหิ เอกนฺเตน ปฏิสนฺธิยํ นุปฺปชฺชติฯ อิมินา นเยน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ สตฺตเก ‘‘เทวานํ อสุราน’’นฺติ คติวเสน อวตฺวา อวิเสเสน คพฺภเสยฺยกานนฺติ วุตฺตํฯ ตสฺมา ยตฺถ ยตฺถ คพฺภเสยฺยกา สมฺภวนฺติ ตตฺถ ตตฺถ เตสํ สตฺตายตนานิ เวทิตพฺพานิฯ ตถา ธาตุโยฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวฯ ปญฺจมวาเร ยํ วตฺตพฺพํ ตํ ธมฺมสงฺคหฏฺฐกถายํ วุตฺตเมวฯ

6. อุปฺปาทกกมฺมอายุปฺปมาณวารวณฺณนา

(1.) อุปฺปาทกกมฺมํ

[1021] ฉฏฺฐวาเร ปญฺจหิ กามคุเณหิ นานปฺปกาเรหิ วา อิทฺธิวิเสเสหิ ทิพฺพนฺตีติ เทวาฯ สมฺมุติเทวาติ ‘เทโว, เทวี’ติ เอวํ โลกสมฺมุติยา เทวาฯ อุปปตฺติเทวาติ เทวโลเก อุปฺปนฺนตฺตา อุปปตฺติยา เทวาฯ วิสุทฺธิเทวาติ สพฺเพสํ เทวานํ ปูชารหา สพฺพกิเลสวิสุทฺธิยา เทวาฯ ราชาโนติ มุทฺธาภิสิตฺตขตฺติยาฯ เทวิโยติ เตสํ มเหสิโยฯ กุมาราติ อภิสิตฺตราชูนํ อภิสิตฺตเทวิยา กุจฺฉิสฺมิํ อุปฺปนฺนกุมาราฯ

อุโปสถกมฺมํ กตฺวาติ จาตุทฺทสาทีสุ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตํ อุโปสถํ อุปวสิตฺวาฯ อิทานิ ยสฺมา ปริตฺตทานาทิปุญฺญกมฺมํ มนุสฺสโสภคฺยตาย ปจฺจโย, มตฺตโส กตํ มนุสฺสโสภคฺยตาย อธิมตฺตํ, อธิมตฺตภาเวปิ นานปฺปการเภทโต นานปฺปการสฺส ขตฺติยมหาสาลาทิภาวสฺส ปจฺจโย, ตสฺมา ตสฺส วเสน อุปปตฺติเภทํ ทสฺเสนฺโต อปฺเปกจฺเจ คหปติมหาสาลานนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ มหาสาโร เอเตสนฺติ มหาสารา; ร-การสฺส ปน ล-การํ กตฺวา มหาสาลาติ วุตฺตํฯ คหปติโยว มหาสาลา, คหปตีสุ วา มหาสาลาติ คหปติมหาสาลาฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ ตตฺถ ยสฺส เคเห ปจฺฉิมนฺเตน จตฺตาลีสโกฏิธนํ นิธานคตํ โหติ, กหาปณานญฺจ ปญฺจ อมฺพณานิ ทิวสวฬญฺโช นิกฺขมติ – อยํ คหปติมหาสาโล นามฯ ยสฺส ปน เคเห ปจฺฉิมนฺเตน อสีติโกฏิธนํ นิธานคตํ โหติ, กหาปณานญฺจ ทสอมฺพณานิ ทิวสวฬญฺโช นิกฺขมติ – อยํ พฺราหฺมณมหาสาโล นามฯ ยสฺส ปน เคเห ปจฺฉิมนฺเตน โกฏิสตธนํ นิธานคตํ โหติ, กหาปณานญฺจ วีสติ อมฺพณานิ ทิวสวฬญฺโช นิกฺขมติ – อยํ ขตฺติยมหาสาโล นามฯ

สหพฺยตนฺติ สหภาวํ; สภาคา หุตฺวา นิพฺพตฺตนฺตีติ อตฺโถฯ จาตุมหาราชิกานนฺติอาทีสุ จาตุมหาราชิกา นาม สิเนรุปพฺพตสฺส เวมชฺเฌ โหนฺติฯ เตสุ ปพฺพตฏฺฐกาปิ อตฺถิ, อากาสฏฺฐาปิ; เตสํ ปรมฺปรา จกฺกวาฬปพฺพตํ ปตฺตาฯ ขิฑฺฑาปโทสิกา, มโนปโทสิกา, สีตวลาหกา, อุณฺหวลาหกา, จนฺทิมา เทวปุตฺโต, สูริโย เทวปุตฺโตติ เอเต สพฺเพปิ จาตุมหาราชิกเทวโลกฏฺฐกา เอวฯ

เตตฺติํส ชนา ตตฺถ อุปปนฺนาติ ตาวติํสาฯ อปิจ ตาวติํสาติ เตสํ เทวานํ นามเมวาติ วุตฺตํฯ เตปิ อตฺถิ ปพฺพตฏฺฐกา, อตฺถิ อากาสฏฺฐกาฯ เตสํ ปรมฺปรา จกฺกวาฬปพฺพตํ ปตฺตาฯ ตถา ยามาทีนํฯ เอกเทวโลเกปิ หิ เทวานํ ปรมฺปรา จกฺกวาฬปพฺพตํ อปฺปตฺตา นาม นตฺถิฯ ตตฺถ ทิพฺพํ สุขํ ยาตา ปยาตา สมฺปตฺตาติ ยามาฯ ตุฏฺฐา ปหฏฺฐาติ ตุสิตาฯ ปกติปฏิยตฺตารมฺมณโต อติเรเกน รมิตุกามกาเล ยถารุจิเต โภเค นิมฺมินิตฺวา รมนฺตีติ นิมฺมานรตีฯ จิตฺตาจารํ ญตฺวา ปเรหิ นิมฺมิเตสุ โภเคสุ วสํ วตฺเตนฺตีติ ปรนิมฺมิตวสวตฺตีฯ

(2.) อายุปฺปมาณํ

[1022] อปฺปํ วา ภิยฺโยติ ทุติยํ วสฺสสตํ อปฺปตฺวา วีสาย วา ติํสาย วา จตฺตาลีสาย วา ปญฺญาสาย วา สฏฺฐิยา วา วสฺเสหิ อธิกมฺปิ วสฺสสตนฺติ อตฺโถฯ สพฺพมฺปิ เหตํ ทุติยํ วสฺสสตํ อปฺปตฺตตฺตา อปฺปนฺติ วุตฺตํฯ

[1024] พฺรหฺมปาริสชฺชาทีสุ มหาพฺรหฺมานํ ปาริสชฺชา ปริจาริกาติ พฺรหฺมปาริสชฺชาฯ เตสํ ปุโรหิตภาเว ฐิตาติ พฺรหฺมปุโรหิตาฯ วณฺณวนฺตตาย เจว ทีฆายุกตาย จ มหนฺโต พฺรหฺมาติ มหาพฺรหฺมา, เตสํ มหาพฺรหฺมานํฯ อิเม ตโยปิ ชนา ปฐมชฺฌานภูมิยํ เอกตเล วสนฺติ; อายุอนฺตรํ ปน เนสํ นานาฯ

[1025] ปริตฺตา อาภา เอเตสนฺติ ปริตฺตาภาฯ อปฺปมาณา อาภา เอเตสนฺติ อปฺปมาณาภาฯ ทณฺฑทีปิกาย อจฺจิ วิย เอเตสํ สรีรโต อาภา ฉิชฺชิตฺวา ฉิชฺชิตฺวา ปตนฺตี วิย สรติ วิสรตีติ อาภสฺสราฯ อิเมปิ ตโย ชนา ทุติยชฺฌานภูมิยํ เอกตเล วสนฺติ; อายุอนฺตรํ ปน เนสํ นานาฯ

[1026] ปริตฺตา สุภา เอเตสนฺติ ปริตฺตสุภาฯ อปฺปมาณา สุภา เอเตสนฺติ อปฺปมาณสุภาฯ สุเภน โอกิณฺณา วิกิณฺณา, สุเภน สรีรปฺปภาวณฺเณน เอกคฺฆนา, สุวณฺณมญฺชุสาย ฐปิตสมฺปชฺชลิตกญฺจนปิณฺฑสสฺสิรีกาติ สุภกิณฺหาฯ อิเมปิ ตโย ชนา ตติยชฺฌานภูมิยํ เอกตเล วสนฺติ; อายุอนฺตรํ ปน เนสํ นานาฯ

[1027] อารมฺมณนานตฺตตาติ อารมฺมณสฺส นานตฺตภาโวฯ มนสิการนานตฺตตาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถ เอกสฺส ปถวีกสิณํ อารมฺมณํ โหติ…เป.… เอกสฺส โอทาตกสิณนฺติ อิทํ อารมฺมณนานตฺตํฯ เอโก ปถวีกสิณํ มนสิ กโรติ…เป.… เอโก โอทาตกสิณนฺติ อิทํ มนสิการนานตฺตํฯ เอกสฺส ปถวีกสิเณ ฉนฺโท โหติ…เป.… เอกสฺส โอทาตกสิเณติ อิทํ ฉนฺทนานตฺตํฯ เอโก ปถวีกสิเณ ปตฺถนํ กโรติ…เป.… เอโก โอทาตกสิเณติ อิทํ ปณิธินานตฺตํฯ เอโก ปถวีกสิณวเสน อธิมุจฺจติ…เป.… เอโก โอทาตกสิณวเสนาติ อิทํ อธิโมกฺขนานตฺตํฯ