[978] อิทานิ ตทนนฺตเร ธมฺมหทยวิภงฺเค ปาฬิปริจฺเฉโท ตาว เอวํ เวทิตพฺโพ – เอตฺถ หิ อาทิโตว ขนฺธาทีนํ ทฺวาทสนฺนํ โกฏฺฐาสานํ วเสน สพฺพสงฺคาหิกวาโร นาม วุตฺโตฯ ทุติโย เตสํเยว ธมฺมานํ กามธาตุอาทีสุ อุปฺปตฺตานุปฺปตฺติทสฺสนวาโร นามฯ ตติโย ตตฺเถว ปริยาปนฺนาปริยาปนฺนทสฺสนวาโร นามฯ จตุตฺโถ ตีสุ ภูมีสุ อุปฺปตฺติกฺขเณ วิชฺชมานาวิชฺชมานธมฺมทสฺสนวาโร นามฯ ปญฺจโม เตสํ ธมฺมานํ ภูมนฺตรวเสน ทสฺสนวาโร นามฯ ฉฏฺโฐ คตีสุ อุปฺปาทกกมฺมอายุปฺปมาณทสฺสนวาโร นามฯ สตฺตโม อภิญฺเญยฺยาทิวาโร นามฯ อฏฺฐโม สารมฺมณานารมฺมณวาโร นามฯ นวโม เตสํ ขนฺธาทิธมฺมานํ ทิฏฺฐสุตาทิวเสน สงฺคเหตฺวา ทสฺสนวาโร นามฯ ทสโม กุสลตฺติกาทิวเสน สงฺคเหตฺวา ทสฺสนวาโร นามฯ

[979] เอวํ ทสหิ วาเรหิ ปริจฺฉินฺนาย ปาฬิยา ปฐเม ตาว สพฺพสงฺคาหิกวาเร ‘‘อวีจิโต ยาว ภวคฺคํ เอตฺถนฺตเร กติ ขนฺธา’’ติ ปุจฺฉิเต ‘‘เอโกติ วา…เป.… จตฺตาโรติ วา ฉาติ วา อวตฺวา ปญฺจาติ วตฺตุํ สมตฺโถ อญฺโญ นตฺถี’’ติ อตฺตโน ญาณพลํ ทีเปนฺโต ปญฺจกฺขนฺธาติ ปุจฺฉานุรูปํ วิสฺสชฺชนํ อาหฯ ยถาปุจฺฉํ วิสฺสชฺชนญฺหิ สพฺพญฺญุพฺยากรณํ นามาติ วุจฺจติฯ ทฺวาทสายตนานีติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ รูปกฺขนฺธาทีนํ ปเภโท ขนฺธวิภงฺคาทีสุ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

2. อุปฺปตฺตานุปฺปตฺติวารวณฺณนา

[991] ทุติยวาเร เย ธมฺมา กามภเว กามธาตุสมฺภูตานญฺจ สตฺตานํ อุปฺปชฺชนฺติ – กามธาตุยํ ปริยาปนฺนา วา อปริยาปนฺนา วา – เต สพฺเพ สงฺคเหตฺวา กามธาตุยา ปญฺจกฺขนฺธาติอาทิ วุตฺตํฯ รูปธาตุอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

ยสฺมา ปน รูปธาตุปริยาปนฺนานํ สตฺตานํ ฆานายตนาทีนํ อภาเวน คนฺธายตนาทีนิ อายตนาทิกิจฺจํ น กโรนฺติ, ตสฺมา รูปธาตุยา ฉ อายตนานิ, นว ธาตุโยติอาทิ วุตฺตํ ฯ ยสฺมา จ โอกาสวเสน วา สตฺตุปฺปตฺติวเสน วา อปริยาปนฺนธาตุ นาม นตฺถิ, ตสฺมา อปริยาปนฺนธาตุยาติ อวตฺวา ยํ ยํ อปริยาปนฺนํ ตํ ตเทว ทสฺเสตุํ อปริยาปนฺเน กติ ขนฺธาติอาทิ วุตฺตํฯ

3. ปริยาปนฺนาปริยาปนฺนวารวณฺณนา

[999] ตติยวาเร กามธาตุปริยาปนฺนาติ กามธาตุภชนฏฺเฐน ปริยาปนฺนา; ตํนิสฺสิตา ตทนฺโตคธา กามธาตุตฺเวว สงฺขํ คตาติ อตฺโถฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ ปริยาปนฺนาติ ภววเสน โอกาสวเสน จ ปริจฺฉินฺนาฯ อปริยาปนฺนาติ ตถา อปริจฺฉินฺนาฯ

4. ธมฺมทสฺสนวารวณฺณนา

[1007] จตุตฺถวาเร เอกาทสายตนานีติ สทฺทายตนวชฺชานิฯ ตญฺหิ เอกนฺเตน ปฏิสนฺธิยํ นุปฺปชฺชติฯ อิมินา นเยน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ สตฺตเก ‘‘เทวานํ อสุราน’’นฺติ คติวเสน อวตฺวา อวิเสเสน คพฺภเสยฺยกานนฺติ วุตฺตํฯ ตสฺมา ยตฺถ ยตฺถ คพฺภเสยฺยกา สมฺภวนฺติ ตตฺถ ตตฺถ เตสํ สตฺตายตนานิ เวทิตพฺพานิฯ ตถา ธาตุโยฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวฯ ปญฺจมวาเร ยํ วตฺตพฺพํ ตํ ธมฺมสงฺคหฏฺฐกถายํ วุตฺตเมวฯ

6. อุปฺปาทกกมฺมอายุปฺปมาณวารวณฺณนา

(1.) อุปฺปาทกกมฺมํ

[1021] ฉฏฺฐวาเร ปญฺจหิ กามคุเณหิ นานปฺปกาเรหิ วา อิทฺธิวิเสเสหิ ทิพฺพนฺตีติ เทวาฯ สมฺมุติเทวาติ ‘เทโว, เทวี’ติ เอวํ โลกสมฺมุติยา เทวาฯ อุปปตฺติเทวาติ เทวโลเก อุปฺปนฺนตฺตา อุปปตฺติยา เทวาฯ วิสุทฺธิเทวาติ สพฺเพสํ เทวานํ ปูชารหา สพฺพกิเลสวิสุทฺธิยา เทวาฯ ราชาโนติ มุทฺธาภิสิตฺตขตฺติยาฯ เทวิโยติ เตสํ มเหสิโยฯ กุมาราติ อภิสิตฺตราชูนํ อภิสิตฺตเทวิยา กุจฺฉิสฺมิํ อุปฺปนฺนกุมาราฯ