มิจฺฉาวิมุตฺตีติ อวิมุตฺตสฺเสว สโต วิมุตฺตสญฺญิตาฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

ทสกนิทฺเทสวณฺณนาฯ

ตณฺหาวิจริตนิทฺเทสวณฺณนา

[973] ตณฺหาวิจริตนิทฺเทเส ตณฺหาวิจริตานีติ ตณฺหาสมุทาจารา ตณฺหาปวตฺติโยฯ อชฺฌตฺติกสฺส อุปาทายาติ อชฺฌตฺติกํ ขนฺธปญฺจกํ อุปาทายฯ อิทญฺหิ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํฯ อสฺมีติ โหตีติ ยเทตํ อชฺฌตฺตํ ขนฺธปญฺจกํ อุปาทาย ตณฺหามานทิฏฺฐิวเสน สมูหคาหโต ‘อสฺมี’ติ โหติ, ตสฺมิํ สตีติ อตฺโถฯ อิตฺถสฺมีติ โหตีติอาทีสุ ปน เอวํ สมูหโต ‘อห’นฺติ คหเณ สติ ตโต อนุปนิธาย จ อุปนิธาย จาติ ทฺวิธา คหณํ โหติฯ ตตฺถ อนุปนิธายาติ อญฺญํ อาการํ อนุปคมฺม สกภาวเมว อารมฺมณํ กตฺวา ‘อิตฺถสฺมี’ติ โหติ; ขตฺติยาทีสุ ‘อิทํปกาโร อห’นฺติ เอวํ ตณฺหามานทิฏฺฐิวเสน โหตีติ อตฺโถฯ อิทํ ตาว อนุปนิธาย คหณํฯ อุปนิธาย คหณํ ปน ทุวิธํ โหติ – สมโต จ อสมโต จฯ ตํ ทสฺเสตุํ เอวสฺมีติ จ อญฺญถาสฺมีติ จ วุตฺตํฯ ตตฺถ เอวสฺมีติ อิทํ สมโต อุปนิธาย คหณํ; ยถา อยํ ขตฺติโย, ยถา อยํ พฺราหฺมโณ, เอวํ อหมฺปีติ อตฺโถฯ อญฺญถาสฺมีติ อิทํ ปน อสมโต คหณํ; ยถายํ ขตฺติโย, ยถายํ พฺราหฺมโณ, ตโต อญฺญถา อหํ หีโน วา อธิโก วาติ อตฺโถฯ อิมานิ ตาว ปจฺจุปฺปนฺนวเสน จตฺตาริ ตณฺหาวิจริตานิฯ ภวิสฺสนฺติอาทีนิ ปน จตฺตาริ อนาคตวเสน วุตฺตานิฯ เสสํ ปุริมจตุกฺเก วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อสฺมีติ สสฺสโต อสฺมิฯ สาตสฺมีติ อสสฺสโต อสฺมิฯ อสสฺมีติ สตสฺมีติ วา ปาโฐฯ ตตฺถ อตฺถีติ อสํ; นิจฺจสฺเสตํ อธิวจนํฯ สีทตีติ สตํ; อนิจฺจสฺเสตํ อธิวจนํฯ อิติ อิมานิ ทฺเว สสฺสตุจฺเฉทวเสน วุตฺตานีติ เวทิตพฺพานิฯ อิโต ปรานิ สิยนฺติอาทีนิ จตฺตาริ สํสยปริวิตกฺกวเสน วุตฺตานิฯ ตานิ ปุริมจตุกฺเก วุตฺตนเยเนว อตฺถโต เวทิตพฺพานิฯ อปาหํ สิยนฺติอาทีนิ ปน จตฺตาริ ‘‘อปิ นามาหํ ภเวยฺย’’นฺติ เอวํ ปตฺถนากปฺปนวเสน วุตฺตานิฯ ตานิ ปุริมจตุกฺเก วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิฯ เอวเมเตสุ –

ทฺเว ทิฏฺฐิสีสา จตฺตาโร, สุทฺธสีสา สีสมูลกา;

ตโย ตโยติ เอตานิ, อฏฺฐารส วิภาวเยฯ

เอเตสุ หิ สสฺสตุจฺเฉทวเสน วุตฺตา ทฺเว ทิฏฺฐิสีสา นามฯ อสฺมีติ, ภวิสฺสนฺติ, สิยนฺติ, อปาหํ สิยนฺติ เอเต จตฺตาโร สุทฺธสีสาเอวฯ อิตฺถสฺมีติ อาทโย ตโย ตโยติ ทฺวาทส สีสมูลกา นามาติฯ เอวเมเต ทฺเว ทิฏฺฐิสีสา, จตฺตาโร สุทฺธสีสา, ทฺวาทส สีสมูลกาติ อฏฺฐารส ตณฺหาวิจริตธมฺมา เวทิตพฺพาฯ

[974] อิทานิ ปฏิปาฏิยาว เต ธมฺเม ภาเชตฺวา ทสฺเสตุํ กถญฺจ อสฺมีติ โหตีติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ กญฺจิ ธมฺมํ อนวการิํ กริตฺวาติ รูปเวทนาทีสุ กญฺจิ เอกธมฺมมฺปิ อวินิพฺโภคํ กตฺวา, เอเกกโต อคฺคเหตฺวา, สมูหโตว คเหตฺวาติ อตฺโถฯ อสฺมีติ ฉนฺทํ ปฏิลภตีติ ปญฺจกฺขนฺเธ นิรวเสสโต คเหตฺวา ‘อห’นฺติ ตณฺหํ ปฏิลภติฯ มานทิฏฺฐีสุปิ เอเสว นโยฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ อยํ ตณฺหาวิจริตนิทฺเทโส, มานทิฏฺฐิโย ปน น วินา ตณฺหาย, ตสฺมา ตเทกฏฺฐวเสน อิธ วุตฺตาฯ ตณฺหาสีเสน วา ปปญฺจตฺตยมฺปิ อุทฺทิฏฺฐํฯ ตํ อุทฺเทสานุรูเปเนว นิทฺทิสิตุมฺปิ มานทิฏฺฐิโย คหิตาฯ ตณฺหาปปญฺจํ วา ทสฺเสนฺโต เตเนว สทฺธิํ เสสปปญฺเจปิ ทสฺเสตุํ เอวมาหฯ

ตสฺมิํ สติ อิมานิ ปปญฺจิตานีติ ตสฺมิํ ‘‘อสฺมีติ ฉนฺทํ ปฏิลภตี’’ติอาทินา นเยน วุตฺเต ปปญฺจตฺตเย สติ ปุน อิมานิ ‘‘อิตฺถสฺมีติ วา’’ติอาทีนิ ปปญฺจิตานิ โหนฺตีติ อตฺโถฯ

ขตฺติโยสฺมีติอาทีสุ อภิเสกเสนามจฺจาทินา ‘ขตฺติโย อหํ’, มนฺตชฺเฌน โปโรหิจฺจาทินา ‘พฺราหฺมโณ อหํ’, กสิโครกฺขาทินา ‘เวสฺโส อหํ’, อสิตพฺยาภงฺคิตาย ‘สุทฺโท อหํ’ , คิหิพฺยญฺชเนน ‘คหฏฺโฐ อห’นฺติ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เอวํ อิตฺถสฺมีติ โหตีติ เอวํ ขตฺติยาทีสุ ขตฺติยาทิปฺปการํ อตฺตนิ อุปฺปาทยิตฺวา ‘อิตฺถํปกาโร อห’นฺติ โหติฯ

ยถา โส ขตฺติโยติอาทีสุ ‘ยถา โส อภิเสกเสนามจฺจาทินา ขตฺติโย, ตถา ‘อหมฺปิ ขตฺติโย’ติ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ทุติยนเย ‘ยถา โส อภิเสกเสนามจฺจาทินา ขตฺติโย, นาหํ ตถา ขตฺติโย; อหํ ปน ตโต หีโน วา เสฏฺโฐ วา’ติ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ภวิสฺสนฺติอาทินิทฺเทสาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

[975] เอวํ อชฺฌตฺติกสฺส อุปาทาย ตณฺหาวิจริตานิ ภาเชตฺวา อิทานิ พาหิรสฺส อุปาทาย ตณฺหาวิจริตานิ ภาเชตุํ ตตฺถ กตมานีติอาทิมาหฯ ตตฺถ พาหิรสฺส อุปาทายาติ พาหิรํ ขนฺธปญฺจกํ อุปาทายฯ อิทมฺปิ หิ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํฯ อิมินาติ อิมินา รูเปน วา…เป.… วิญฺญาเณน วาฯ อวเสสํ ปน อุทฺเทสวาเร ตาว วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

[976] นิทฺเทสวาเร ปน อวการิํ กริตฺวาติ วินิพฺโภคํ กตฺวาฯ อิมินา อสฺมีติ ฉนฺทํ ปฏิลภตีติอาทีสุ อิมินา รูเปน วา…เป.… วิญฺญาเณน วาติ เอวํ ปญฺจกฺขนฺเธ เอกเทสโต คเหตฺวา อิมินา ‘อห’นฺติ ฉนฺทาทีนิ ปฏิลภตีติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

อิมินา ขตฺติโยสฺมีติอาทีสุ ‘อิมินา ฉตฺเตน วา ขคฺเคน วา อภิเสกเสนามจฺจาทินา วา ขตฺติโย อห’นฺติ เอวํ ปุริมนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อิมินาติ ปทมตฺตเมว เหตฺถ วิเสโสฯ

ยถา โส ขตฺติโยติอาทีสุปิ อิมินาติ วุตฺตปทเมว วิเสโสฯ ตสฺมา ตสฺส วเสน ยถา ขตฺติโย, เอวํ อหมฺปิ อิมินา ขคฺเคน วา ฉตฺเตน วา อภิเสกเสนามจฺจาทินา วา ขตฺติโยติ เอวํ โยเชตฺวา สพฺพปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อิมินา นิจฺโจสฺมีติ ปญฺจกฺขนฺเธ อนวการิํ กตฺวา รูปาทีสุ เอกเมว ธมฺมํ ‘อห’นฺติ คเหตฺวา ‘อิมินา ขคฺเคน วา ฉตฺเตน วา อหํ นิจฺโจ ธุโว’ติ มญฺญติฯ อุจฺเฉททิฏฺฐิยมฺปิ เอเสว นโยฯ เสสํ สพฺพตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

อิติ เอวรูปานิ อตีตานิ ฉตฺติํสาติ เอเกกสฺส ปุคฺคลสฺส อตีเต ฉตฺติํสฯ อนาคตานิ ฉตฺติํสาติ เอเกกสฺเสว อนาคเต ฉตฺติํสฯ ปจฺจุปฺปนฺนานิ ฉตฺติํสาติ เอเกกสฺส วา ปุคฺคลสฺส ยถาลาภวเสน พหุนํ วา ปจฺจุปฺปนฺเน ฉตฺติํสฯ สพฺพสตฺตานํ ปน เอกํเสเนว อตีเต ฉตฺติํส, อนาคเต ฉตฺติํส, ปจฺจุปฺปนฺเน ฉตฺติํสาติ เวทิตพฺพานิฯ อนนฺตา หิ อสทิสตณฺหามานทิฏฺฐิเภทา สตฺตาฯ อฏฺฐตณฺหาวิจริตสตํ โหตีติ เอตฺถ ปน อฏฺฐสตสงฺขาตํ ตณฺหาวิจริตํ โหตีติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

ตณฺหาวิจริตนิทฺเทสวณฺณนาฯ

ทิฏฺฐิคตนิทฺเทสวณฺณนา

[977] ทิฏฺฐิคตนิทฺเทเส พฺรหฺมชาเล เวยฺยากรเณติ พฺรหฺมชาลนามเก เวยฺยากรเณ, ทีฆนิกายสฺส ปฐมสุตฺตนฺเตฯ วุตฺตานิ ภควตาติ สตฺถารา สยํ อาหจฺจ ภาสิตานิฯ จตฺตาโร สสฺสตวาทาติอาทีสุ ‘‘เต จ โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา กิมาคมฺม กิมารพฺภ สสฺสตวาทา สสฺสตํ อตฺตานญฺจ โลกญฺจ ปญฺญาเปนฺติ จตูหิ วตฺถูหี’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.29-30) พฺรหฺมชาเล วุตฺตนเยเนว ปเภโท จ อตฺโถ จ เวทิตพฺโพติฯ

สมฺโมหวิโนทนิยา วิภงฺคฏฺฐกถาย

ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

18. ธมฺมหทยวิภงฺโค

1. สพฺพสงฺคาหิกวารวณฺณนา