ฉฏฺฐพลนิทฺเทโส

[814] ฉฏฺฐพลนิทฺเทเส อาสยนฺติ ยตฺถ สตฺตา อาสยนฺติ นิวสนฺติ, ตํ เตสํ นิวาสฏฺฐานํ ทิฏฺฐิคตํ วา ยถาภูตํ ญาณํ วาฯ อนุสยนฺติ อปฺปหีนานุสยิตํ กิเลสํฯ จริตนฺติ กายาทีหิ อภิสงฺขตํ กุสลากุสลํฯ อธิมุตฺตนฺติ อชฺฌาสยํฯ อปฺปรชกฺเขติอาทีสุ ปญฺญามเย อกฺขิมฺหิ อปฺปํ ปริตฺตํ ราคโทสโมหรชํ เอเตสนฺติ อปฺปรชกฺขาฯ ตสฺเสว มหนฺตตาย มหารชกฺขาฯ อุภเยนาปิ มนฺทกิเลเส มหากิเลเส จ สตฺเต ทสฺเสติฯ เยสํ สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ ติกฺขานิ, เต ติกฺขินฺทฺริยาฯ เยสํ ตานิ มุทูนิ, เต มุทินฺทฺริยาฯ เยสํ อาสยาทโย โกฏฺฐาสา สุนฺทรา, เต สฺวาการาฯ วิปรีตา ทฺวาการาฯ เย กถิตการณํ สลฺลกฺเขนฺติ, สุเขน สกฺกา โหนฺติ วิญฺญาเปตุํ, เต สุวิญฺญาปยาฯ วิปรีตา ทุวิญฺญาปยาฯ เย อริยมคฺคปฏิเวธสฺส อนุจฺฉวิกา อุปนิสฺสยสมฺปนฺนา, เต ภพฺพาฯ วิปรีตา อภพฺพาฯ

[815] เอวํ ฉฏฺฐพลสฺส มาติกํ ฐเปตฺวา อิทานิ ยถาปฏิปาฏิยา ภาเชนฺโต กตโม จ สตฺตานํ อาสโยติอาทิมาหฯ ตตฺถ สสฺสโต โลโกติอาทีนํ อตฺโถ เหฏฺฐา นิกฺเขปกณฺฑวณฺณนายํ (ธ. ส. อฏฺฐ. 1105) วุตฺโตเยวฯ อิติ ภวทิฏฺฐิสนฺนิสฺสิตา วาติ เอวํ สสฺสตทิฏฺฐิํ วา สนฺนิสฺสิตาฯ สสฺสตทิฏฺฐิ หิ เอตฺถ ภวทิฏฺฐีติ วุตฺตา; อุจฺเฉททิฏฺฐิ จ วิภวทิฏฺฐีติฯ สพฺพทิฏฺฐีนญฺหิ สสฺสตุจฺเฉททิฏฺฐี หิ สงฺคหิตตฺตา สพฺเพปิ ทิฏฺฐิคติกา สตฺตา อิมาว ทฺเว ทิฏฺฐิโย สนฺนิสฺสิตา โหนฺติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ – ‘‘ทฺวยสนฺนิสฺสิโต โข ปนายํ, กจฺจาน, โลโก เยภุยฺเยน – อตฺถิตญฺเจว นตฺถิตญฺจา’’ติ (สํ. นิ. 2.15)ฯ เอตฺถ หิ อตฺถิตาติ สสฺสตํ, นตฺถิตาติ อุจฺเฉโทฯ อยํ ตาว วฏฺฏสนฺนิสฺสิตานํ ปุถุชฺชนสตฺตานํ อาสโยฯ

อิทานิ วิวฏฺฏสนฺนิสฺสิตานํ สุทฺธสตฺตานํ อาสยํ ทสฺเสตุํ เอเต วา ปน อุโภ อนฺเต อนุปคมฺมาติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เอเต วา ปนาติ เอเตเยวฯ อุโภ อนฺเตติ สสฺสตุจฺเฉทสงฺขาเต ทฺเว อนฺเตฯ อนุปคมฺมาติ อนลฺลียิตฺวาฯ อิทปฺปจฺจยตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสูติ อิทปฺปจฺจยตาย เจว ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนธมฺเมสุ จฯ อนุโลมิกา ขนฺตีติ วิปสฺสนาญาณํฯ ยถาภูตํ วา ญาณนฺติ มคฺคญาณํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยา ปฏิจฺจสมุปฺปาเท เจว ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนธมฺเมสุ จ เอเต อุโภ สสฺสตุจฺเฉทอนฺเต อนุปคนฺตฺวา วิปสฺสนา ปฏิลทฺธา, ยญฺจ ตโต อุตฺตริมคฺคญาณํ – อยํ สตฺตานํ อาสโย, อยํ วฏฺฏสนฺนิสฺสิตานญฺจ วิวฏฺฏสนฺนิสฺสิตานญฺจ สพฺเพสมฺปิ สตฺตานํ อาสโย, อิทํ วสนฏฺฐานนฺติฯ อยํ อาจริยานํ สมานตฺถกถาฯ

วิตณฺฑวาที ปนาห – ‘มคฺโค นาม วาสํ วิทฺธํเสนฺโต คจฺฉติ, นนุ ตฺวํ มคฺโค วาโสติ วเทสี’ติ? โส วตฺตพฺโพ ‘ตฺวํ อริยวาสภาณโก โหสิ น โหสี’ติ? สเจ ปน ‘น โหมี’ติ วทติ, ‘อภาณกตาย น ชานาสี’ติ วตฺตพฺโพฯ สเจ ‘ภาณโกสฺมี’ติ วทติ, ‘สุตฺตํ อาหรา’ติ วตฺตพฺโพฯ สเจ อาหรติ, อิจฺเจตํ กุสลํ; โน เจ อาหรติ สยํ อาหริตพฺพํ – ‘‘ทสยิเม, ภิกฺขเว, อริยวาสา, เย อริยา อาวสิํสุ วา อาวสนฺติ วา อาวสิสฺสนฺติ วา’’ติ (อ. นิ. 10.19)ฯ เอตญฺหิ สุตฺตํ มคฺคสฺส วาสภาวํ ทีเปติฯ ตสฺมา สุกถิตเมเวตนฺติฯ อิทํ ปน ภควา สตฺตานํ อาสยํ ชานนฺโต อิเมสญฺจ ทิฏฺฐิคตานํ วิปสฺสนาญาณมคฺคญาณานํ อปฺปวตฺติกฺขเณปิ ชานาติ เอวฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘กามํ เสวนฺตญฺเญว ชานาติ ‘อยํ ปุคฺคโล กามครุโก กามาสโย กามาธิมุตฺโต’ติฯ เนกฺขมฺมํ เสวนฺตญฺเญว ชานาติ ‘อยํ ปุคฺคโล เนกฺขมฺมครุโก เนกฺขมฺมาสโย เนกฺขมฺมาธิมุตฺโต’ติฯ พฺยาปาทํ…เป.… อพฺยาปาทํ… ถินมิทฺธํ…เป.… อาโลกสญฺญํ เนกฺขมฺมํ เสวนฺตญฺเญว ชานาติ เสวนฺตญฺเญว ชานาติ ‘อยํ ปุคฺคโล อาโลกสญฺญาครุโก อาโลกสญฺญาสโย อาโลกสญฺญาธิมุตฺโต’’ติ (ปฏิ. ม. 1.113)ฯ

[816] อนุสยนิทฺเทเส กามราโค จ โส อปฺปหีนฏฺเฐน อนุสโย จาติ กามราคานุสโยฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ ยํ โลเก ปิยรูปนฺติ ยํ อิมสฺมิํ โลเก ปิยชาติกํฯ สาตรูปนฺติ สาตชาติกํ อสฺสาทปทฏฺฐานํ อิฏฺฐารมฺมณํฯ เอตฺถ สตฺตานํ ราคานุสโย อนุเสตีติ เอตสฺมิํ อิฏฺฐารมฺมเณ สตฺตานํ อปฺปหีนฏฺเฐน ราคานุสโย อนุเสติฯ ยถา นาม อุทเก นิมุคฺคสฺส เหฏฺฐา จ อุปริ จ สมนฺตภาเค จ อุทกเมว โหติ, เอวเมว อิฏฺฐารมฺมเณ ราคุปฺปตฺติ นาม สตฺตานํ อาจิณฺณสมาจิณฺณาฯ ตถา อนิฏฺฐารมฺมเณ ปฏิฆุปฺปตฺติฯ อิติ อิเมสุ ทฺวีสุ ธมฺเมสูติ เอวํ อิเมสุ ทฺวีสุ กามราคปฏิฆวนฺเตสุ อิฏฺฐานิฏฺฐารมฺมณธมฺเมสุฯ อวิชฺชานุปติตาติ กามราคปฏิฆสมฺปยุตฺตา หุตฺวา อารมฺมณกรณวเสน อวิชฺชา อนุปติตาฯ

ตเทกฏฺโฐติ ตาย อวิชฺชาย สมฺปยุตฺเตกฏฺฐวเสน เอกฏฺโฐฯ มาโน จ ทิฏฺฐิ จ วิจิกิจฺฉา จาติ นววิโธ มาโน, ทฺวาสฏฺฐิวิธา ทิฏฺฐิ, อฏฺฐวตฺถุกา จ วิจิกิจฺฉาฯ ภวราคานุสโย ปเนตฺถ กามราคานุสเยเนว สงฺคหิโตติ เวทิตพฺโพฯ

[817] จริตนิทฺเทเส เตรส เจตนา ปุญฺญาภิสงฺขาโร, ทฺวาทส อปุญฺญาภิสงฺขาโร, จตสฺโส อาเนญฺชาภิสงฺขาโรฯ ตตฺถ กามาวจโร ปริตฺตภูมโก, อิตโร มหาภูมโกฯ ตีสุปิ วา เอเตสุ โย โกจิ อปฺปวิปาโก ปริตฺตภูมโก, พหุวิปาโก มหาภูมโกติ เวทิตพฺโพฯ

[818] อธิมุตฺตินิทฺเทโส เหฏฺฐา ปกาสิโตวฯ กสฺมา ปนายํ อธิมุตฺติ เหฏฺฐา วุตฺตาปิ ปุน คหิตาติ? อยญฺหิ เหฏฺฐา ปาฏิเยกฺกํ พลทสฺสนวเสน คหิตา, อิธ สตฺตานํ ติกฺขินฺทฺริยมุทินฺทฺริยภาวทสฺสนตฺถํฯ

[819] มหารชกฺขนิทฺเทเส อุสฺสทคตานีติ เวปุลฺลคตานิฯ ปหานกฺกมวเสน เจส อุปฺปฏิปาฏิยา นิทฺเทโส กโตฯ

[820] อนุสฺสทคตานีติ อเวปุลฺลคตานิํฯ ติกฺขินฺทฺริยมุทินฺทฺริยนิทฺเทเส อุปนิสฺสยอินฺทฺริยานิ นาม กถิตานิฯ อุปฺปฏิปาฏิยา นิทฺเทเส ปเนตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

[823] ตถา ทฺวาการนิทฺเทสาทีสุ ปาปาสยาติ อกุสลาสยาฯ ปาปจริตาติ อปุญฺญาภิสงฺขารปริปูรกาฯ ปาปาธิมุตฺติกาติ สกฺกายาภิรตา วฏฺฏชฺฌาสยาฯ

[824] สฺวาการนิทฺเทเส ยสฺมา กลฺยาณโก นาม อนุสโย นตฺถิ, ตสฺมา กลฺยาณานุสยาติ น วุตฺตํฯ เสสํ วุตฺตวิปริยาเยน เวทิตพฺพํฯ

[826] ภพฺพาภพฺพนิทฺเทเส กมฺมาวรเณนาติ ปญฺจวิเธน อานนฺตริยกมฺเมนฯ กิเลสาวรเณนาติ นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิยาฯ วิปากาวรเณนาติ อเหตุกปฏิสนฺธิยาฯ ยสฺมา ปน ทุเหตุกานมฺปิ อริยมคฺคปฏิเวโธ นตฺถิ, ตสฺมา ทุเหตุกปฏิสนฺธิปิ วิปากาวรณเมวาติ เวทิตพฺพาฯ

อสฺสทฺธาติ พุทฺธาทีสุ สทฺธารหิตาฯ อจฺฉนฺทิกาติ กตฺตุกมฺยตากุสลจฺฉนฺทรหิตาฯ อุตฺตรกุรุกา มนุสฺสา อจฺฉนฺทิกฏฺฐานํ ปวิฏฺฐาฯ ทุปฺปญฺญาติ ภวงฺคปญฺญาย ปริหีนาฯ ภวงฺคปญฺญาย ปน ปริปุณฺณายปิ ยสฺส ภวงฺคํ โลกุตฺตรสฺส ปาทกํ น โหติ, โส ทุปฺปญฺโญเยว นามฯ อภพฺพา นิยามํ โอกฺกมิตุํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตนฺติ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตนิยามสงฺขาตํ มคฺคํ โอกฺกมิตุํ อภพฺพาฯ

[827] น กมฺมาวรเณนาติอาทีนิ วุตฺตวิปริยาเยน เวทิตพฺพานิฯ อิทํ ทฺวินฺนํ ญาณานํ ภาชนียํ – อินฺทฺริยปโรปริยตฺติญาณสฺส จ อาสยานุสยญาณสฺส จฯ เอตฺถ หิ อาสยานุสยญาเณน อินฺทฺริยปโรปริยตฺติญาณมฺปิ ภาชิตํฯ อิติ อิมานิ ทฺเว ญาณานิ เอกโต หุตฺวา เอกํ พลญาณํ นาม ชาตนฺติฯ

ฉฏฺฐพลนิทฺเทสวณฺณนาฯ

สตฺตมพลนิทฺเทโส

[828] สตฺตมพลนิทฺเทเส ฌายตีติ ฌายีฯ จตฺตาโร ฌายีติ ฌายิโน จตฺตาโร ชนา วุจฺจนฺติฯ ตตฺถ ปฐมจตุกฺเก ตาว ปฐโม สมาปตฺติลาภี สมาโนเยว ‘น ลาภีมฺหี’ติ, กมฺมฏฺฐานํ สมานํเยว ‘น กมฺมฏฺฐาน’นฺติ สญฺญี โหติฯ อยํ อปฺปคุณชฺฌานลาภีติ เวทิตพฺโพฯ ทุติโย สมาปตฺติยา อลาภีเยว ‘ลาภีมฺหี’ติ, อกมฺมฏฺฐานํ สมานํเยว ‘กมฺมฏฺฐาน’นฺติ สญฺญี โหติฯ อยํ นิทฺทาฌายี นามฯ นิทฺทายิตฺวา ปฏิพุทฺโธ เอวํ มญฺญติฯ ตติโย สมาปตฺติลาภี สมาโน ‘สมาปตฺติลาภีมฺหี’ติ, กมฺมฏฺฐานเมว สมานํ ‘กมฺมฏฺฐาน’นฺติ สญฺญี โหติฯ อยํ ปคุณชฺฌานลาภีติ เวทิตพฺโพฯ จตุตฺโถ อลาภีเยว ‘อลาภีมฺหี’ติ, อกมฺมฏฺฐานํเยว ‘อกมฺมฏฺฐาน’นฺติ สญฺญี โหติฯ เอวเมตฺถ ทฺเว ชนา อชฺฌายิโนว ฌายีนํ อนฺโต ปวิฏฺฐตฺตา ฌายีติ วุตฺตาฯ

ทุติยจตุกฺเก สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน สมาธิปาริพนฺธิกธมฺเม วิกฺขมฺเภนฺโต ทนฺธํ สมาปชฺชติ นามฯ เอกํ ทฺเว จิตฺตวาเร ฐตฺวา สหสา วุฏฺฐหนฺตา ขิปฺปํ วุฏฺฐหติ นามฯ สุเขเนว ปน สมาธิปาริพนฺธิกธมฺเม โสเธนฺโต ขิปฺปํ สมาปชฺชติ นามฯ