ปุน อเนกธาตุนานาธาตุโลกนานตฺตนฺติ อิทํ น เกวลํ อุปาทินฺนกสงฺขารโลกสฺเสว นานตฺตํ ตถาคโต ปชานาติ, อนุปาทินฺนกสงฺขารโลกสฺสาปิ นานตฺตํ ตถาคโต ปชานาติเยวาติ ทสฺเสตุํ คหิตํฯ ปจฺเจกพุทฺธา หิ ทฺเว จ อคฺคสาวกา อุปาทินฺนกสงฺขารโลกสฺสาปิ นานตฺตํ เอกเทสโตว ชานนฺติ โน นิปฺปเทสโต, อนุปาทินฺนกโลกสฺส ปน นานตฺตํ น ชานนฺติฯ สพฺพญฺญุพุทฺโธ ปน ‘อิมาย นาม ธาตุยา อุสฺสนฺนาย อิมสฺส นาม รุกฺขสฺส ขนฺโธ เสโต โหติ, อิมสฺส กาฬโก, อิมสฺส มฏฺโฏ; อิมสฺส พหลตฺตโจ, อิมสฺส ตนุตฺตโจ; อิมาย นาม ธาตุยา อุสฺสนฺนาย อิมสฺส รุกฺขสฺส ปตฺตํ วณฺณสณฺฐานาทิวเสน เอวรูปํ นาม โหติ; อิมาย ปน ธาตุยา อุสฺสนฺนาย อิมสฺส รุกฺขสฺส ปุปฺผํ นีลกํ โหติ, ปีตกํ, โลหิตกํ, โอทาตํ, สุคนฺธํ , ทุคฺคนฺธํ โหติ; อิมาย นาม ธาตุยา อุสฺสนฺนาย ผลํ ขุทฺทกํ โหติ, มหนฺตํ, ทีฆํ, รสฺสํ, วฏฺฏํ, สุสณฺฐานํ, ทุสฺสณฺฐานํ, มฏฺฐํ, ผรุสํ, สุคนฺธํ, ทุคฺคนฺธํ, มธุรํ, ติตฺตกํ, อมฺพิลํ, กฏุกํ, กสาวํ โหติ; อิมาย นาม ธาตุยา อุสฺสนฺนาย อิมสฺส รุกฺขสฺส กณฺฏโก ติขิโณ โหติ, อติขิโณ, อุชุโก, กุฏิโล, ตมฺโพ, กาฬโก, นีโล, โอทาโต โหตี’ติ เอวํ อนุปาทินฺนกสงฺขารโลกสฺส นานตฺตํ ปชานาติฯ สพฺพญฺญุพุทฺธานํเยว หิ เอตํ พลํ, น อญฺเญสนฺติฯ

จตุตฺถพลนิทฺเทสวณฺณนาฯ

ปญฺจมพลนิทฺเทโส

[813] ปญฺจมพลนิทฺเทเส หีนาธิมุตฺติกาติ หีนชฺฌาสยาฯ ปณีตาธิมุตฺติกาติ กลฺยาณชฺฌาสยาฯ เสวนฺตีติ นิสฺสยนฺติ อลฺลียนฺติฯ ภชนฺตีติ อุปสงฺกมนฺติฯ ปยิรุปาสนฺตีติ ปุนปฺปุนํ อุปสงฺกมนฺติฯ สเจ หิ อาจริยุปชฺฌายา น สีลวนฺโต โหนฺติ, สทฺธิวิหาริกา สีลวนฺโต โหนฺติ, เต อตฺตโน อาจริยุปชฺฌาเยปิ น อุปสงฺกมนฺติ, อตฺตนา สทิเส สารุปฺปภิกฺขูเยว อุปสงฺกมนฺติฯ สเจ อาจริยุปชฺฌายา สารุปฺปภิกฺขู, อิตเร อสารุปฺปา, เตปิ น อาจริยุปชฺฌาเย อุปสงฺกมนฺติ, อตฺตนา สทิเส หีนาธิมุตฺติเก เอว อุปสงฺกมนฺติฯ

เอวํ อุปสงฺกมนํ ปน น เกวลํ เอตรเหว, อตีตานาคเตปีติ ทสฺเสตุํ อตีตมฺปิ อทฺธานนฺติอาทิมาหฯ ตํ อุตฺตานตฺถเมวฯ อิทํ ปน ทุสฺสีลานํ ทุสฺสีลเสวนเมว, สีลวนฺตานํ สีลวนฺตเสวนเมว, ทุปฺปญฺญานํ ทุปฺปญฺญเสวนเมว, ปญฺญวนฺตานํ ปญฺญวนฺตเสวนเมว โก นิยาเมตีติ? อชฺฌาสยธาตุ นิยาเมติฯ สมฺพหุลา กิร ภิกฺขู เอกํ คามํ คณภิกฺขาจารํ จรนฺติฯ มนุสฺสา พหุภตฺตํ อาหริตฺวา ปตฺตานิ ปูเรตฺวา ‘‘ตุมฺหากํ ยถาสภาเคน ปริภุญฺญถา’’ติ ทตฺวา อุยฺโยเชสุํฯ ภิกฺขูปิ อาหํสุ ‘‘อาวุโส, มนุสฺสา ธาตุสํยุตฺตกมฺเม ปโยเชนฺตี’’ติฯ ติปิฏกจูฬาภยตฺเถโรปิ นาคทีเป เจติยํ วนฺทนาย ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธิํ คจฺฉนฺโต เอกสฺมิํ คาเม มนุสฺเสหิ นิมนฺติโตฯ เถเรน จ สทฺธิํ เอโก อสารุปฺปภิกฺขุ อตฺถิฯ ธุรวิหาเรปิ เอโก อสารุปฺปภิกฺขุ อตฺถิฯ ทฺวีสุ ภิกฺขุสงฺเฆสุ คามํ โอสรนฺเตสุ เต อุโภปิ ชนา, กิญฺจาปิ อาคนฺตุเกน เนวาสิโก เนวาสิเกน วา อาคนฺตุโก น ทิฏฺฐปุพฺโพ, เอวํ สนฺเตปิ, เอกโต หุตฺวา หสิตฺวา หสิตฺวา กถยมานา เอกมนฺตํ อฏฺฐํสุฯ เถโร ทิสฺวา ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺเธน ชานิตฺวา ธาตุสํยุตฺตํ กถิต’’นฺติ อาหฯ

เอวํ ‘อชฺฌาสยธาตุ นิยาเมตี’ติ วตฺวา ธาตุสํยุตฺเตน อยเมวตฺโถ ทีเปตพฺโพฯ คิชฺฌกูฏปพฺพตสฺมิญฺหิ คิลานเสยฺยาย นิปนฺโน ภควา อารกฺขณตฺถาย ปริวาเรตฺวา วสนฺเตสุ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานาทีสุ เอกเมกํ อตฺตโน อตฺตโน ปริสาย สทฺธิํ จงฺกมนฺตํ โอโลเกตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ ‘‘ปสฺสถ โน ตุมฺเห, ภิกฺขเว, สาริปุตฺตํ สมฺพหุเลหิ ภิกฺขูหิ สทฺธิํ จงฺกมนฺต’’นฺติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘สพฺเพ โข เอเต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู มหาปญฺญา’’ติ (สํ. นิ. 2.99) สพฺพํ วิตฺถาเรตพฺพนฺติฯ

ปญฺจมพลนิทฺเทสวณฺณนาฯ

ฉฏฺฐพลนิทฺเทโส

[814] ฉฏฺฐพลนิทฺเทเส อาสยนฺติ ยตฺถ สตฺตา อาสยนฺติ นิวสนฺติ, ตํ เตสํ นิวาสฏฺฐานํ ทิฏฺฐิคตํ วา ยถาภูตํ ญาณํ วาฯ อนุสยนฺติ อปฺปหีนานุสยิตํ กิเลสํฯ จริตนฺติ กายาทีหิ อภิสงฺขตํ กุสลากุสลํฯ อธิมุตฺตนฺติ อชฺฌาสยํฯ อปฺปรชกฺเขติอาทีสุ ปญฺญามเย อกฺขิมฺหิ อปฺปํ ปริตฺตํ ราคโทสโมหรชํ เอเตสนฺติ อปฺปรชกฺขาฯ ตสฺเสว มหนฺตตาย มหารชกฺขาฯ อุภเยนาปิ มนฺทกิเลเส มหากิเลเส จ สตฺเต ทสฺเสติฯ เยสํ สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ ติกฺขานิ, เต ติกฺขินฺทฺริยาฯ เยสํ ตานิ มุทูนิ, เต มุทินฺทฺริยาฯ เยสํ อาสยาทโย โกฏฺฐาสา สุนฺทรา, เต สฺวาการาฯ วิปรีตา ทฺวาการาฯ เย กถิตการณํ สลฺลกฺเขนฺติ, สุเขน สกฺกา โหนฺติ วิญฺญาเปตุํ, เต สุวิญฺญาปยาฯ วิปรีตา ทุวิญฺญาปยาฯ เย อริยมคฺคปฏิเวธสฺส อนุจฺฉวิกา อุปนิสฺสยสมฺปนฺนา, เต ภพฺพาฯ วิปรีตา อภพฺพาฯ

[815] เอวํ ฉฏฺฐพลสฺส มาติกํ ฐเปตฺวา อิทานิ ยถาปฏิปาฏิยา ภาเชนฺโต กตโม จ สตฺตานํ อาสโยติอาทิมาหฯ ตตฺถ สสฺสโต โลโกติอาทีนํ อตฺโถ เหฏฺฐา นิกฺเขปกณฺฑวณฺณนายํ (ธ. ส. อฏฺฐ. 1105) วุตฺโตเยวฯ อิติ ภวทิฏฺฐิสนฺนิสฺสิตา วาติ เอวํ สสฺสตทิฏฺฐิํ วา สนฺนิสฺสิตาฯ สสฺสตทิฏฺฐิ หิ เอตฺถ ภวทิฏฺฐีติ วุตฺตา; อุจฺเฉททิฏฺฐิ จ วิภวทิฏฺฐีติฯ สพฺพทิฏฺฐีนญฺหิ สสฺสตุจฺเฉททิฏฺฐี หิ สงฺคหิตตฺตา สพฺเพปิ ทิฏฺฐิคติกา สตฺตา อิมาว ทฺเว ทิฏฺฐิโย สนฺนิสฺสิตา โหนฺติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ – ‘‘ทฺวยสนฺนิสฺสิโต โข ปนายํ, กจฺจาน, โลโก เยภุยฺเยน – อตฺถิตญฺเจว นตฺถิตญฺจา’’ติ (สํ. นิ. 2.15)ฯ เอตฺถ หิ อตฺถิตาติ สสฺสตํ, นตฺถิตาติ อุจฺเฉโทฯ อยํ ตาว วฏฺฏสนฺนิสฺสิตานํ ปุถุชฺชนสตฺตานํ อาสโยฯ

อิทานิ วิวฏฺฏสนฺนิสฺสิตานํ สุทฺธสตฺตานํ อาสยํ ทสฺเสตุํ เอเต วา ปน อุโภ อนฺเต อนุปคมฺมาติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เอเต วา ปนาติ เอเตเยวฯ อุโภ อนฺเตติ สสฺสตุจฺเฉทสงฺขาเต ทฺเว อนฺเตฯ อนุปคมฺมาติ อนลฺลียิตฺวาฯ อิทปฺปจฺจยตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสูติ อิทปฺปจฺจยตาย เจว ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนธมฺเมสุ จฯ อนุโลมิกา ขนฺตีติ วิปสฺสนาญาณํฯ ยถาภูตํ วา ญาณนฺติ มคฺคญาณํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยา ปฏิจฺจสมุปฺปาเท เจว ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนธมฺเมสุ จ เอเต อุโภ สสฺสตุจฺเฉทอนฺเต อนุปคนฺตฺวา วิปสฺสนา ปฏิลทฺธา, ยญฺจ ตโต อุตฺตริมคฺคญาณํ – อยํ สตฺตานํ อาสโย, อยํ วฏฺฏสนฺนิสฺสิตานญฺจ วิวฏฺฏสนฺนิสฺสิตานญฺจ สพฺเพสมฺปิ สตฺตานํ อาสโย, อิทํ วสนฏฺฐานนฺติฯ อยํ อาจริยานํ สมานตฺถกถาฯ