ยํ เอตรหิ อายูหิตํ เอตรหิเยว วิปากํ เทติ ตํ ‘อตฺถิ กมฺมํ อตฺถิ กมฺมวิปาโก’ นามฯ ยํ ปุริมนเยเนว อวิปากตํ อาปชฺชติ ตํ ‘อตฺถิ กมฺมํ นตฺถิ กมฺมวิปาโก’ นามฯ ยํ เอตรหิ อายูหิตํ อนาคเต วิปากํ ทสฺสติ ตํ ‘อตฺถิ กมฺมํ ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก’ นามฯ ยํ ปุริมนเยเนว อวิปากตํ อาปชฺชิสฺสติ ตํ ‘อตฺถิ กมฺมํ น ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก’ นามฯ

ยํ สยมฺปิ อนาคตํ, วิปาโกปิสฺส อนาคโต ตํ ‘ภวิสฺสติ กมฺมํ ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก’ นามฯ ยํ สยํ ภวิสฺสติ, ปุริมนเยเนว อวิปากตํ อาปชฺชิสฺสติ ตํ ‘ภวิสฺสติ กมฺมํ น ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก’ นามฯ

อิทํ ตถาคตสฺสาติ อิทํ สพฺเพหิปิ เอเตหิ อากาเรหิ ตถาคตสฺส กมฺมนฺตรวิปากนฺตรชานนญาณํ อกมฺปิยฏฺเฐน ทุติยพลํ เวทิตพฺพนฺติฯ

ทุติยพลนิทฺเทสวณฺณนาฯ

ตติยพลนิทฺเทโส

[811] ตติยพลนิทฺเทเส มคฺโคติ วา ปฏิปทาติ วา กมฺมสฺเสเวตํ นามํฯ นิรยคามินีติอาทีสุ นิรสฺสาทฏฺเฐน นิรติอตฺเถน จ นิรโยฯ อุทฺธํ อนุคนฺตฺวา ติริยํ อญฺจิตาติ ติรจฺฉานา; ติรจฺฉานาเยว ติรจฺฉานโยนิฯ เปตตาย เปตฺติ; อิโต เปจฺจ คตภาเวนาติ อตฺโถฯ เปตฺติเยว เปตฺติวิสโยฯ มนสฺส อุสฺสนฺนตาย มนุสฺสา; มนุสฺสาว มนุสฺสโลโกฯ ทิพฺพนฺติ ปญฺจหิ กามคุเณหิ อธิมตฺตาย วา ฐานสมฺปตฺติยาติ เทวา; เทวาว เทวโลโกฯ วานํ วุจฺจติ ตณฺหา; ตํ ตตฺถ นตฺถีติ นิพฺพานํฯ นิรยํ คจฺฉตีติ นิรยคามีฯ อิทํ มคฺคํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ปฏิปทา ปน นิรยคามินี นาม โหติฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ อิทํ สพฺพมฺปิ ปฏิปทํ ตถาคโต ปชานาติฯ

กถํ ? สกลคามวาสิเกสุปิ หิ เอกโต เอกํ สูกรํ วา มิคํ วา ชีวิตา โวโรเปนฺเตสุ สพฺเพสมฺปิ เจตนา ปรสฺส ชีวิตินฺทฺริยารมฺมณาว โหติฯ ตํ ปน กมฺมํ เตสํ อายูหนกฺขเณเยว นานา โหติฯ เตสุ หิ เอโก อาทเรน ฉนฺทชาโต กโรติฯ เอโก ‘เอหิ ตฺวมฺปิ กโรหี’ติ ปเรหิ นิปฺปีฬิตตฺตา กโรติฯ เอโก สมานจฺฉนฺโท วิย หุตฺวา อปฺปฏิพาหิยมาโน วิจรติฯ เตสุ เอโก เตเนว กมฺเมน นิรเย นิพฺพตฺตติ, เอโก ติรจฺฉานโยนิยํ, เอโก เปตฺติวิสเยฯ ตํ ตถาคโต อายูหนกฺขเณเยว ‘อิมินา นีหาเรน อายูหิตตฺตา เอส นิรเย นิพฺพตฺติสฺสติ , เอส ติรจฺฉานโยนิยํ, เอส เปตฺติวิสเย’ติ ปชานาติ ฯ นิรเย นิพฺพตฺตมานมฺปิ ‘เอส อฏฺฐสุ มหานิรเยสุ นิพฺพตฺติสฺสติ, เอส โสฬสสุ อุสฺสทนิรเยสุ นิพฺพตฺติสฺสตี’ติ ปชานาติฯ ติรจฺฉานโยนิยํ นิพฺพตฺตมานมฺปิ ‘เอส อปาทโก ภวิสฺสติ, เอส ทฺวิปาทโก, เอส จตุปฺปาทโก, เอส พหุปฺปาทโก’ติ ปชานาติฯ เปตฺติวิสเย นิพฺพตฺตมานมฺปิ ‘เอส นิชฺฌามตณฺหิโก ภวิสฺสติ, เอส ขุปฺปิปาสิโก, เอส ปรทตฺตูปชีวี’ติ ปชานาติฯ เตสุ จ กมฺเมสุ ‘อิทํ กมฺมํ ปฏิสนฺธิํ อากฑฺฒิตุํ น สกฺขิสฺสติ, ทุพฺพลํ ทินฺนาย ปฏิสนฺธิยา อุปธิเวปกฺกํ ภวิสฺสตีติ ปชานาติฯ

ตถา สกลคามวาสิเกสุ เอกโต ปิณฺฑปาตํ ททมาเนสุ สพฺเพสมฺปิ เจตนา ปิณฺฑปาตารมฺมณาว โหติฯ ตํ ปน กมฺมํ เตสํ อายูหนกฺขเณเยว ปุริมนเยน นานา โหติฯ เตสุ เกจิ เทวโลเก นิพฺพตฺติสฺสนฺติ, เกจิ มนุสฺสโลเกฯ ตํ ตถาคโต อายูหนกฺขเณเยว ‘อิมินา นีหาเรน อายูหิตตฺตา เอส มนุสฺสโลเก นิพฺพตฺติสฺสติ, เอส เทวโลเก’ติ ปชานาติฯ เทวโลเก นิพฺพตฺตมานานมฺปิ ‘เอส ปรนิมฺมิตวสวตฺตีสุ นิพฺพตฺติสฺสติ, เอส นิมฺมานรตีสุ, เอส ตุสิเตสุ, เอส ยาเมสุ, เอส ตาวติํเสสุ, เอส จาตุมหาราชิเกสุ, เอส ภุมฺมเทเวสุ; เอส ปน เชฏฺฐกเทวราชา หุตฺวา นิพฺพตฺติสฺสติ, เอส เอตสฺส ทุติยํ วา ตติยํ วา ฐานนฺตรํ กโรนฺโต ปริจารโก หุตฺวา นิพฺพตฺติสฺสตี’ติ ปชานาติฯ

มนุสฺเสสุ นิพฺพตฺตมานานมฺปิ ‘เอส ขตฺติยกุเล นิพฺพตฺติสฺสติ, เอส พฺราหฺมณกุเล, เอส เวสฺสกุเล, เอส สุทฺทกุเล; เอส ปน มนุสฺเสสุ ราชา หุตฺวา นิพฺพตฺติสฺสติ, เอส เอตสฺส ทุติยํ วา ตติยํ วา ฐานนฺตรํ กโรนฺโต ปริจารโก หุตฺวา นิพฺพตฺติสฺสตี’ติ ปชานาติ ฯ เตสุ จ กมฺเมสุ ‘อิทํ กมฺมํ ปฏิสนฺธิํ อากฑฺฒิตุํ น สกฺขิสฺสติ, ทุพฺพลํ ทินฺนาย ปฏิสนฺธิยา อุปธิเวปกฺกํ ภวิสฺสตี’ติ ปชานาติฯ

ตถา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปนฺเตสุเยว เยน นีหาเรน วิปสฺสนา อารทฺธา, ‘เอส อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสติ, เอส อรหตฺตํ ปตฺตุํ น สกฺขิสฺสติ, เอส อนาคามีเยว ภวิสฺสติ, เอส สกทาคามีเยว, เอส โสตาปนฺโนเยว; เอส ปน มคฺคํ วา ผลํ วา สจฺฉิกาตุํ น สกฺขิสฺสติ, ลกฺขณารมฺมณาย วิปสฺสนายเมว ฐสฺสติ; เอส ปจฺจยปริคฺคเหเยว, เอส นามรูปปริคฺคเหเยว, เอส อรูปปริคฺคเหเยว, เอส รูปปริคฺคเหเยว ฐสฺสติ, เอส มหาภูตมตฺตเมว ววตฺถาเปสฺสติ, เอส กิญฺจิ สลฺลกฺเขตุํ น สกฺขิสฺสตี’ติ ปชานาติฯ

กสิณปริกมฺมํ กโรนฺเตสุปิ ‘เอตสฺส ปริกมฺมมตฺตเมว ภวิสฺสติ, นิมิตฺตํ อุปฺปาเทตุํ น สกฺขิสฺสติ; เอส ปน นิมิตฺตํ อุปฺปาเทตุํ สกฺขิสฺสติ, อปฺปนํ ปาเปตุํ น สกฺขิสฺสติ; เอส อปฺปนํ ปาเปตฺวา ฌานํ ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อรหตฺตํ คณฺหิสฺสตี’ติ ปชานาตีติฯ

ตติยพลนิทฺเทสวณฺณนาฯ

จตุตฺถพลนิทฺเทโส

[812] จตุตฺถพลนิทฺเทเส ขนฺธนานตฺตนฺติ ‘อยํ รูปกฺขนฺโธ นาม…เป.… อยํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ นามา’ติ เอวํ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นานากรณํ ปชานาติฯ เตสุปิ ‘เอกวิเธน รูปกฺขนฺโธ…เป.… เอกาทสวิเธน รูปกฺขนฺโธฯ เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ…เป.… พหุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ…เป.… เอกวิเธน สญฺญากฺขนฺโธ…เป.… เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ…เป.… เอกวิเธน วิญฺญาณกฺขนฺโธ…เป.… พหุวิเธน วิญฺญาณกฺขนฺโธ’ติ เอวํ เอเกกสฺส ขนฺธสฺส นานตฺตํ ปชานาติฯ อายตนนานตฺตนฺติ ‘อิทํ จกฺขายตนํ นาม…เป.… อิทํ ธมฺมายตนํ นามฯ ตตฺถ ทสายตนา กามาวจรา, ทฺเว จตุภูมกา’ติ เอวํ อายตนนานตฺตํ ปชานาติฯ ธาตุนานตฺตนฺติ ‘อยํ จกฺขุธาตุ นาม…เป.… อยํ มโนวิญฺญาณธาตุ นามฯ ตตฺถ โสฬส ธาตุโย กามาวจรา, ทฺเว จตุภูมกา’ติ เอวํ ธาตุนานตฺตํ ปชานาติฯ