‘เถโร สคฺโค อุปฏฺฐิโต มหาเถรสฺสา’ติ จินฺเตสิ ฯ เอวํ อุปฏฺฐานสมงฺคิตา จลตีติ เวทิตพฺพาฯ เอตาสุ สมงฺคิตาสุ อิธ อายูหนเจตนากมฺมสมงฺคิตาวเสน ‘‘กายทุจฺจริตสมงฺคี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

ปฐมพลนิทฺเทสวณฺณนาฯ

ทุติยพลนิทฺเทโส

[810] ทุติยพลนิทฺเทเส คติสมฺปตฺติปฏิพาฬฺหานีติ คติสมฺปตฺติยา ปฏิพาหิตานิ นิวาริตานิ ปฏิเสธิตานิฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถ จ คติสมฺปตฺตีติ สมฺปนฺนา คติ เทวโลโก จ มนุสฺสโลโก จฯ คติวิปตฺตีติ วิปนฺนา คติ จตฺตาโร อปายาฯ อุปธิสมฺปตฺตีติ อตฺตภาวสมิทฺธิฯ อุปธิวิปตฺตีติ หีนอตฺตภาวตาฯ กาลสมฺปตฺตีติ สุราชสุมนุสฺสกาลสงฺขาโต สมฺปนฺนกาโลฯ กาลวิปตฺตีติ ทุราชทุมนุสฺสกาลสงฺขาโต วิปนฺนกาโลฯ ปโยคสมฺปตฺตีติ สมฺมาปโยโคฯ ปโยควิปตฺตีติ มิจฺฉาปโยโคฯ

ตตฺถ เอกจฺจสฺส พหูนิ ปาปกมฺมานิ โหนฺติฯ ตานิ คติวิปตฺติยํ ฐิตสฺส วิปจฺเจยฺยุํฯ โส ปน เอเกน กลฺยาณกมฺเมน คติสมฺปตฺติยํ เทเวสุ วา มนุสฺเสสุ วา นิพฺพตฺโตฯ ตาทิเส จ ฐาเน อกุสลสฺส วาโร นตฺถิ, เอกนฺตํ กุสลสฺเสว วาโรติฯ เอวมสฺส ตานิ กมฺมานิ คติสมฺปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺตีติ ปชานาติฯ

อปรสฺสาปิ พหูนิ ปาปกมฺมานิ โหนฺติฯ ตานิ อุปธิวิปตฺติยํ ฐิตสฺส วิปจฺเจยฺยุํฯ โส ปน เอเกน กลฺยาณกมฺเมน อุปธิสมฺปตฺติยํ ฐิโต สุสณฺฐิตงฺคปจฺจงฺโค อภิรูโป ทสฺสนีโย พฺรหฺมวจฺฉสทิโสฯ สเจปิ ทาสิยา กุจฺฉิสฺมิํ ทาสชาโต โหติ ‘เอวรูโป อตฺตภาโว กิลิฏฺฐกมฺมสฺส นานุจฺฉวิโก’ติ หตฺถิเมณฺฑอสฺสพนฺธกโคปาลกกมฺมาทีนิ ตํ น กาเรนฺติ; สุขุมวตฺถานิ นิวาสาเปตฺวา ภณฺฑาคาริกฏฺฐานาทีสุ ฐเปนฺติฯ สเจ อิตฺถี โหติ, หตฺถิภตฺตปจนาทีนิ น กาเรนฺติ; วตฺถาลงฺการํ ทตฺวา สยนปาลิกํ วา นํ กโรนฺติ, โสมเทวิ วิย วลฺลภฏฺฐาเน วา ฐเปนฺติฯ

ภาติกราชกาเล กิร โคมํสขาทเก พหุชเน คเหตฺวา รญฺโญ ทสฺเสสุํฯ เต ‘ทณฺฑํ ทาตุํ สกฺโกถา’ติ ปุฏฺฐา ‘น สกฺโกมา’ติ วทิํสุฯ อถ เน ราชงฺคเณ โสธเก อกํสุฯ เตสํ เอกา ธีตา อภิรูปา ทสฺสนียา ปาสาทิกาฯ ตํ ทิสฺวา ราชา อนฺเตปุรํ อภิเนตฺวา วลฺลภฏฺฐาเน ฐเปสิฯ เสสญาตกาปิ ตสฺสา อานุภาเวน สุขํ ชีวิํสุฯ ตาทิสสฺมิญฺหิ อตฺตภาเว ปาปกมฺมานิปิ วิปากํ ทาตุํ น สกฺโกนฺติฯ เอวํ อุปธิสมฺปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺตีติ ปชานาติฯ

เอกสฺส พหูนิ ปาปกมฺมานิ โหนฺติฯ ตานิ กาลวิปตฺติยํ ฐิตสฺส วิปจฺเจยฺยุํฯ โส ปน เอเกน กลฺยาณกมฺเมน ปฐมกปฺปิกานํ วา จกฺกวตฺติรญฺโญ วา พุทฺธานํ วา อุปฺปตฺติสมเย สุราชสุมนุสฺสกาเล นิพฺพตฺโตฯ ตาทิเส จ กาเล นิพฺพตฺตสฺส อกุสลสฺส วิปากํ ทาตุํ โอกาโส นตฺถิ, เอกนฺตํ กุสลสฺเสว โอกาโสติฯ เอวํ กาลสมฺปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺตีติ ปชานาติฯ

อปรสฺสาปิ พหูนิ ปาปกมฺมานิ โหนฺติฯ ตานิ ปโยควิปตฺติยํ ฐิตสฺส วิปจฺเจยฺยุํฯ โส ปน เอเกน กลฺยาณกมฺเมน ปโยคสมฺปตฺติยํ ฐิโต ปาณาติปาตาทีหิ วิรโต กายวจีมโนสุจริตานิ ปูเรติฯ ตาทิเส ฐาเน อกุสลสฺส วิปจฺจโนกาโส นตฺถิ, เอกนฺตํ กุสลสฺเสว โอกาโสติฯ เอวํ ปโยคสมฺปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺตีติ ปชานาติฯ

อปรสฺสาปิ พหูนิ ปาปกมฺมานิ โหนฺติฯ ตานิ คติสมฺปตฺติยํ ฐิตสฺส น วิปจฺเจยฺยุํฯ โส ปเนเกน ปาปกมฺเมน คติวิปตฺติยํเยว นิพฺพตฺโตฯ ตตฺถสฺส ตานิ กมฺมานิ อุปคนฺตฺวา วาเรน วาเรน วิปากํ เทนฺติ – กาเลน นิรเย นิพฺพตฺตาเปนฺติ, กาเลน ติรจฺฉานโยนิยํ, กาเลน เปตฺติวิสเย, กาเลน อสุรกาเย, ทีเฆนาปิ อทฺธุนา อปายโต สีสํ อุกฺขิปิตุํ น เทนฺติฯ เอวํ คติสมฺปตฺติปฏิพาหิตตฺตา วิปากํ ทาตุํ อสกฺโกนฺตานิ คติวิปตฺติํ อาคมฺม วิปจฺจนฺตีติ ปชานาติฯ

อปรสฺสาปิ พหูนิ ปาปกมฺมานิ โหนฺติฯ ตานิ อุปธิสมฺปตฺติยํ ฐิตสฺส น วิปจฺเจยฺยุํ ฯ โส ปน เอเกน ปาปกมฺเมน อุปธิวิปตฺติยํเยว ปติฏฺฐิโต ทุพฺพณฺโณ ทุรูโป ทุสฺสณฺฐิโต พีภจฺโฉ ปิสาจสทิโสฯ

โส สเจ ทาสิยา กุจฺฉิยํ ทาสชาโต ‘อิมานิ เอตสฺส อนุจฺฉวิกานี’ติ สพฺพานิ นํ กิลิฏฺฐกมฺมานิ กาเรนฺติ อนฺตมโส ปุปฺผฉฑฺฑกกมฺมํ อุปาทายฯ สเจ อิตฺถี โหติ ‘อิมานิ เอติสฺสา อนุจฺฉวิกานี’ติ สพฺพานิ นํ หตฺถิภตฺตปจนาทีนิ กิลิฏฺฐกมฺมานิ กาเรนฺติฯ กุลเคเห ชาตมฺปิ พลิํ สาธยมานา ราชปุริสา ‘เคหทาสี’ติ สญฺญํ กตฺวา พนฺธิตฺวา คจฺฉนฺติ, โกตลวาปีคาเม มหากุฏุมฺพิกสฺส ฆรณี วิยฯ เอวํ อุปธิสมฺปตฺติปฏิพาหิตตฺตา วิปากํ ทาตุํ อสกฺโกนฺตานิ อุปธิวิปตฺติํ อาคมฺม วิปจฺจนฺตีติ ปชานาติฯ

อปรสฺสาปิ พหูนิ ปาปกมฺมานิ โหนฺติฯ ตานิ กาลสมฺปตฺติยํ นิพฺพาตสฺส น วิปจฺเจยฺยุํฯ โส ปน เอเกน ปาปกมฺเมน กาลวิปตฺติยํ ทุราชทุมนุสฺสกาเล กสเฏ นิโรเช ทสวสฺสายุกกาเล นิพฺพตฺโต, ยทา ปญฺจ โครสา ปจฺฉิชฺชนฺติ, กุทฺรูสกํ อคฺคโภชนํ โหติฯ กิญฺจาปิ มนุสฺสโลเก นิพฺพตฺโต, มิคปสุสริกฺขชีวิโก ปน โหติฯ เอวรูเป กาเล กุสลสฺส วิปจฺจโนกาโส นตฺถิ, เอกนฺตํ อกุสลสฺเสว โหติฯ เอวํ กาลสมฺปตฺติปฏิพาหิตตฺตา วิปากํ ทาตุํ อสกฺโกนฺตานิ กาลวิปตฺติํ อาคมฺม วิปจฺจนฺตีติ ปชานาติฯ

อปรสฺสาปิ พหูนิ ปาปกมฺมานิ โหนฺติฯ ตานิ ปโยคสมฺปตฺติยํ ฐิตสฺส น วิปจฺเจยฺยุํฯ โส ปน ปโยควิปตฺติยํ ฐิโต ปาณาติปาตาทีนิ ทส อกุสลกมฺมานิ กโรติฯ ตเมนํ สโหฑฺฒํ คเหตฺวา รญฺโญ ทสฺเสนฺติฯ ราชา พหูกมฺมการณานิ กาเรตฺวา ฆาตาเปติฯ เอวํ ปโยคสมฺปตฺติปฏิพาหิตตฺตา วิปากํ ทาตุํ อสกฺโกนฺตานิ ปโยควิปตฺติํ อาคมฺม วิปจฺจนฺตีติ ปชานาติฯ เอวํ จตูหิ สมฺปตฺตีหิ ปฏิพาหิตํ ปาปกมฺมํ วิปากํ อทตฺวา จตสฺโส วิปตฺติโย อาคมฺม เทติฯ

ยถา หิ โกจิเทว ปุริโส เกนจิเทว กมฺเมน ราชานํ อาราเธยฺยฯ อถสฺส ราชา ฐานนฺตรํ ทตฺวา ชนปทํ ทเทยฺยฯ โส ตํ สมฺมา ปริภุญฺชิตุํ อสกฺโกนฺโต มกฺกเฏน คหิตภตฺตปุฏํ วิย ภินฺเทยฺย; ยสฺส ยํ ยานํ วา วาหนํ วา ทาสํ วา ทาสิํ วา อารามํ วา วตฺถุํ วา สมฺปนฺนรูปํ ปสฺสติ, สพฺพํ พลกฺกาเรน คณฺเหยฺยฯ มนุสฺสา ‘ราชวลฺลโภ’ติ กิญฺจิ วตฺตุํ น สกฺกุเณยฺยุํฯ โส อญฺญสฺส วลฺลภตรสฺส ราชมหามตฺตสฺส วิรุชฺเฌยฺยฯ

โส ตํ คเหตฺวา สุโปถิตํ โปถาเปตฺวา ภูมิํ ปิฏฺฐิยา ฆํสาเปนฺโต นิกฺกฑฺฒาเปตฺวา ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘อสุโก นาม เต , เทว, ชนปทํ ภินฺทตี’ติ คณฺหาเปยฺยฯ ราชา พนฺธนาคาเร พนฺธาเปตฺวา ‘อสุเกน นาม กสฺส กิํ อวหฏ’นฺติ นคเร เภริํ จราเปยฺยฯ มนุสฺสา อาคนฺตฺวา ‘มยฺหํ อิทํ คหิตํ, มยฺหํ อิทํ คหิต’นฺติ วิรวสหสฺสํ อุฏฺฐาเปยฺยุํฯ ราชา ภิยฺโยโส มตฺตาย กุทฺโธ นานปฺปกาเรน ตํ พนฺธนาคาเร กิลเมตฺวา ฆาตาเปตฺวา ‘คจฺฉถ นํ สุสาเน ฉฑฺเฑตฺวา สงฺขลิกา อาหรถา’ติ วเทยฺยฯ เอวํสมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพํฯ

ตสฺส หิ ปุริสสฺส หิ เกนจิเทว กมฺเมน ราชานํ อาราเธตฺวา ฐานนฺตรํ ลทฺธกาโล วิย ปุถุชฺชนสฺสาปิ เกนจิเทว ปุญฺญกมฺเมน สคฺเค นิพฺพตฺตกาโลฯ ตสฺมิํ ชนปทํ ภินฺทิตฺวา มนุสฺสานํ สนฺตกํ คณฺหนฺเต กสฺสจิ กิญฺจิ วตฺตุํ อวิสหนกาโล วิย อิมสฺมิมฺปิ สคฺเค นิพฺพตฺเต อกุสลสฺส วิปจฺจโนกาสํ อลภนกาโลฯ ตสฺส เอกทิวสํ เอกสฺมิํ ราชวลฺลภตเร วิรชฺฌิตฺวา เตน กุทฺเธน นํ โปถาเปตฺวา รญฺโญ อาโรเจตฺวา พนฺธนาคาเร พนฺธาปิตกาโล วิย อิมสฺส สคฺคโต จวิตฺวา นิรเย นิพฺพตฺตกาโลฯ มนุสฺสานํ ‘มยฺหํ อิทํ คหิตํ, มยฺหํ อิทํ คหิต’นฺติ วิรวกาโล วิย ตสฺมิํ นิรเย นิพฺพตฺเต สพฺพากุสลกมฺมานํ สนฺนิปติตฺวา คหณกาโลฯ สุสาเน ฉฑฺเฑตฺวา สงฺขลิกานํ อาหรณกาโล วิย เอเกกสฺมิํ กมฺเม ขีเณ อิตรสฺส อิตรสฺส วิปาเกน นิรยโต สีสํ อนุกฺขิปิตฺวา สกลกปฺปํ นิรยมฺหิ ปจฺจนกาโลฯ กปฺปฏฺฐิติกกมฺมญฺหิ กตฺวา เอกกปฺปํ นิรยมฺหิ ปจฺจนกสตฺตา เนว เอโก, น ทฺเว, น สตํ, น สหสฺสํฯ เอวํ ปจฺจนกสตฺตา กิร คณนปถํ วีติวตฺตาฯ

อตฺเถกจฺจานิ กลฺยาณานิ กมฺมสมาทานานิ คติวิปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺตีติอาทีสุปิ เอวํ โยชนา เวทิตพฺพาฯ อิเธกจฺจสฺส พหูนิ กลฺยาณกมฺมานิ โหนฺติฯ ตานิ คติสมฺปตฺติยํ ฐิตสฺส วิปจฺเจยุํฯ โส ปน เอเกน ปาปกมฺเมน คติวิปตฺติยํ นิรเย วา อสุรกาเย วา นิพฺพตฺโตฯ ตาทิเส จ ฐาเน กุสลํ วิปากํ ทาตุํ น สกฺโกติ, เอกนฺตํ อกุสลเมว สกฺโกตีติฯ เอวมสฺส ตานิ กมฺมานิ คติวิปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺตีติ ปชานาติฯ

อปรสฺสาปิ พหูนิ กลฺยาณกมฺมานิ โหนฺติฯ ตานิ อุปธิสมฺปตฺติยํ ฐิตสฺส วิปจฺเจยฺยุํฯ โส ปน เอเกน ปาปกมฺเมน อุปธิวิปตฺติยํ ปติฏฺฐิโต ทุพฺพณฺโณ โหติ ปิสาจสทิโสฯ

โส สเจปิ ราชกุเล นิพฺพตฺโต ปิตุอจฺจเยน ‘กิํ อิมสฺส นิสฺสิรีกสฺส รชฺเชนา’ติ รชฺชํ น ลภติฯ เสนาปติเคหาทีสุ นิพฺพตฺโตปิ เสนาปติฏฺฐานาทีนิ น ลภติฯ

อิมสฺส ปนตฺถสฺสาวิภาวตฺถํ ทีปราชวตฺถุ กเถตพฺพํ – ราชา กิร ปุตฺเต ชาเต เทวิยา ปสีทิตฺวา วรํ อทาสิฯ สา วรํ คเหตฺวา ฐเปสิฯ กุมาโร สตฺตฏฺฐวสฺสกาเลว ราชงฺคเณ กุกฺกุเฏ ยุชฺฌาเปสิฯ เอโก กุกฺกุโฏ อุปฺปติตฺวา กุมารสฺส อกฺขีนิ ภินฺทิฯ กุมารมาตา เทวี ปุตฺตสฺส ปนฺนรสโสฬสวสฺสกาเล ‘รชฺชํ วาเรสฺสามี’ติ ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา อาห – ‘‘เทว, ตุมฺเหหิ กุมารสฺส ชาตกาเล วโร ทินฺโนฯ มยา โส คเหตฺวา ฐปิโต; อิทานิ นํ คณฺหามี’’ติฯ ‘‘สาธุ, เทวิ, คณฺหาหี’’ติฯ ‘‘มยา, เทว, ตุมฺหากํ สนฺติกา กิญฺจิ อลทฺธํ นาม นตฺถิ ฯ อิทานิ ปน มม ปุตฺตสฺส รชฺชํ วาเรมี’’ติฯ ‘‘เทวิ, ตว ปุตฺโต องฺควิกโลฯ น สกฺกา ตสฺส รชฺชํ ทาตุ’’นฺติ ฯ ‘‘ตุมฺเห มยฺหํ รุจฺจนกวรํ อทาตุํ อสกฺโกนฺตา กสฺมา วรํ อทตฺถา’’ติ? ราชา อติวิย นิปฺปีฬิยมาโน ‘‘น สกฺกา ตุยฺหํ ปุตฺตสฺส สกลลงฺกาทีเป รชฺชํ ทาตุํ; นาคทีเป ปน ฉตฺตํ อสฺสาเปตฺวา วสตู’’ติ นาคทีปํ เปเสสิฯ โส ทีปราชา นาม อโหสิฯ สเจ จกฺขุวิกโล นาภวิสฺสา ติโยชนสติเก สกลตมฺพปณฺณิทีเป สพฺพสมฺปตฺติปริวารํ รชฺชํ อลภิสฺสาฯ เอวํ อุปธิวิปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺตีติ ปชานาติฯ

อปรสฺสาปิ พหูนิ กลฺยาณกมฺมานิ โหนฺติฯ ตานิ กาลสมฺปตฺติยํ ฐิตสฺส วิปจฺเจยฺยุํฯ โส ปน เอเกน ปาปกมฺเมน กาลวิปตฺติยํ ทุราชทุมนุสฺสกาเล กสเฏ นิโรเช อปฺปายุเก คติโกฏิเก นิพฺพตฺโตฯ ตาทิเส จ กาเล กลฺยาณกมฺมํ วิปากํ ทาตุํ น สกฺโกตีติฯ เอวํ กาลวิปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺตีติ ปชานาติฯ

อปรสฺสาปิ พหูนิ กลฺยาณกมฺมานิ โหนฺติฯ ตานิ ปโยคสมฺปตฺติยํ ฐิตสฺส วิปจฺเจยฺยุํฯ อยํ ปน ปโยควิปตฺติยํ ฐิโต ปาณํ หนฺติ…เป.… สพฺพํ ทุสฺสีลฺยํ ปูเรติฯ ตถา เตน สทฺธิํ สมชาติกานิปิ กุลานิ อาวาหวิวาหํ น กโรนฺติ; ‘อิตฺถิธุตฺโต สุราธุตฺโต อกฺขธุตฺโต อยํ ปาปปุริโส’ติ อารกา ปริวชฺเชนฺติฯ กลฺยาณกมฺมานิ วิปจฺจิตุํ น สกฺโกนฺติฯ เอวํ ปโยควิปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺตีติ ปชานาติฯ

เอวํ จตสฺโส สมฺปตฺติโย อาคมฺม วิปากทายกํ กลฺยาณกมฺมํ จตูหิ วิปตฺตีหิ ปฏิพาหิตตฺตา น วิปจฺจติฯ

อปรสฺสาปิ พหูนิ กลฺยาณกมฺมานิ โหนฺติฯ ตานิ คติวิปตฺติยํ ฐิตสฺส น วิปจฺเจยฺยุํฯ โส ปน เอเกน กลฺยาณกมฺเมน คติสมฺปตฺติยํเยว นิพฺพตฺโตฯ ตตฺถสฺส ตานิ กมฺมานิ อุปคนฺตฺวา วาเรน วาเรน วิปากํ เทนฺติ – กาเลน มนุสฺสโลเก นิพฺพตฺตาเปนฺติ, กาเลน เทวโลเกฯ เอวํ คติวิปตฺติปฏิพาหิตตฺตา วิปากํ ทาตุํ อสกฺโกนฺตานิ คติมมฺปตฺติํ อาคมฺม วิปจฺจนฺตีติ ปชานาติฯ

อปรสฺสาปิ พหูนิ กลฺยาณกมฺมานิ โหนฺติฯ ตานิ อุปธิวิปตฺติยํ ฐิตสฺส น วิปจฺเจยฺยุํฯ โส ปน เอเกน กลฺยาณกมฺเมน อุปธิสมฺปตฺติยํเยว ปติฏฺฐิโต อภิรูโป ทสฺสนีโย ปาสาทิโก พฺรหฺมวจฺฉสทิโสฯ ตสฺส อุปธิสมฺปตฺติยํ ฐิตตฺตา กลฺยาณกมฺมานิ วิปากํ เทนฺติฯ สเจ ราชกุเล นิพฺพตฺตติ อญฺเญสุ เชฏฺฐกภาติเกสุ สนฺเตสุปิ ‘เอตสฺส อตฺตภาโว สมิทฺโธ, เอตสฺส ฉตฺเต อุสฺสาปิเต โลกสฺส ผาสุ ภวิสฺสตี’ติ ตเมว รชฺเช อภิสิญฺจนฺติฯ อุปราชเคหาทีสุ นิพฺพตฺโต ปิตุอจฺจเยน โอปรชฺชํ, เสนาปติฏฺฐานํ, ภณฺฑาคาริกฏฺฐานํ, เสฏฺฐิฏฺฐานํ ลภติฯ เอวํ อุปธิวิปตฺติปฏิพาหิตตฺตา วิปากํ ทาตุํ อสกฺโกนฺตานิ อุปธิสมฺปตฺติํ อาคมฺม วิปจฺจนฺตีติ ปชานาติฯ

อปรสฺสาปิ พหูนิ กลฺยาณกมฺมานิ โหนฺติฯ ตานิ กาลวิปตฺติยํ ฐิตสฺส น วิปจฺเจยฺยุํฯ โส ปน เอเกน กลฺยาณกมฺเมน กาลสมฺปตฺติยํ นิพฺพตฺโต สุราชสุมนุสฺสกาเลฯ ตาทิสาย กาลสมิทฺธิยา นิพฺพตฺตสฺส กลฺยาณกมฺมํ วิปากํ เทติฯ

ตตฺริทํ มหาโสณตฺเถรสฺส วตฺถุ กเถตพฺพํ – พฺราหฺมณติสฺสภเย กิร จิตฺตลปพฺพเต ทฺวาทส ภิกฺขุสหสฺสานิํ ปฏิวสนฺติฯ ตถา ติสฺสมหาวิหาเรฯ ทฺวีสุปิ มหาวิหาเรสุ ติณฺณํ วสฺสานํ วฏฺฏํ เอกรตฺตเมว มหามูสิกาโย ขาทิตฺวา ถุสมตฺตเมว ฐเปสุํฯ จิตฺตลปพฺพเต ภิกฺขุสงฺโฆ ‘ติสฺสมหาวิหาเร วฏฺฏํ วตฺติสฺสติ, ตตฺถ คนฺตฺวา วสิสฺสามา’ติ วิหารโต นิกฺขมิฯ ติสฺสมหาวิหาเรปิ ภิกฺขุสงฺโฆ ‘จิตฺตลปพฺพเต วฏฺฏํ วตฺติสฺสติ, ตตฺถ คนฺตฺวา วสิสฺสามา’ติ วิหารโต นิกฺขมิฯ

อุภโตปิ เอกิสฺสา คมฺภีรกนฺทราย ตีเร สมาคตา ปุจฺฉิตฺวา วฏฺฏสฺส ขีณภาวํ ญตฺวา ‘ตตฺถ คนฺตฺวา กิํ กริสฺสามา’ติ จตุวีสติ ภิกฺขุสหสฺสานิ คมฺภีรกนฺทรวนํ ปวิสิตฺวา นิสีทิตฺวา นิสินฺนนีหาเรเนว อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิํสุฯ ปจฺฉา ภเย วูปสนฺเต ภิกฺขุสงฺโฆ สกฺกํ เทวราชานํ คเหตฺวา ธาตุโย สํหริตฺวา เจติยํ อกาสิฯ

พฺราหฺมณติสฺสโจโรปิ ชนปทํ วิทฺธํเสสิฯ สงฺโฆ สนฺนิปติตฺวา มนฺเตตฺวา ‘‘โจรํ ปฏิพาหตู’’ติ สกฺกสนฺติกํ อฏฺฐ เถเร เปเสสิฯ สกฺโก เทวราชา ‘‘มยา, ภนฺเต, อุปฺปนฺโน โจโร น สกฺกา ปฏิพาหิตุํฯ สงฺโฆ ปรสมุทฺทํ คจฺฉตุฯ อหํ สมุทฺทารกฺขํ กริสฺสามี’’ติฯ สงฺโฆ สพฺพทิสาหิ นาคทีปํ คนฺตฺวา ชมฺพุโกลปฏฺฏเน ติภูมิกํ มหาอุฬุมฺปํ พนฺธาเปสิฯ เอกา ภูมิกา อุทเก โอสีทิฯ เอกิสฺสา ภิกฺขุสงฺโฆ นิสินฺโนฯ เอกิสฺสา ปตฺตจีวรานิ ฐปยิํสุฯ สํยุตฺตภาณกจูฬสีวตฺเถโร, อิสิทตฺตตฺเถโร, มหาโสณตฺเถโรติ ตโย เถรา ตาสํ ปริสานํ ปาโมกฺขาฯ เตสุ ทฺเว เถรา มหาโสณตฺเถรํ อาหํสุ – ‘‘อาวุโส มหาโสณ, อภิรุห มหาอุฬุมฺป’’นฺติฯ ‘‘ตุมฺเห ปน, ภนฺเต’’ติ? ‘‘อาวุโส, อุทเก มรณมฺปิ ถเล มรณมฺปิ เอกเมว ฯ น มยํ คมิสฺสามฯ ตํ นิสฺสาย ปน อนาคเต สาสนสฺส ปเวณี ฐสฺสติฯ คจฺฉ ตฺวํ, อาวุโส’’ติฯ ‘‘นาหํ, ภนฺเต, ตุมฺเหสุ อคจฺฉนฺเตสุ คมิสฺสามี’’ติ ยาวตติยํ กเถตฺวาปิ เถรํ อาโรเปตุํ อสกฺโกนฺตา นิวตฺติํสุฯ

อถ จูฬสีวตฺเถโร อิสิทตฺตตฺเถรํ อาห – ‘‘อาวุโส อิสิทตฺต, อนาคเต มหาโสณตฺเถรํ นิสฺสาย สาสนปเวณี ฐสฺสติ; มา โข ตํ หตฺถโต วิสฺสชฺเชหี’’ติฯ ‘‘ตุมฺเห ปน, ภนฺเต’’ติ? ‘‘อหํ มหาเจติยํ วนฺทิสฺสามี’’ติ ทฺเว เถเร อนุสาสิตฺวา อนุปุพฺเพน จาริกํ จรนฺโต มหาวิหารํ สมฺปาปุณิฯ ตสฺมิํ สมเย มหาวิหาโร สุญฺโญฯ เจติยงฺคเณ เอรณฺฑา ชาตาฯ เจติยํ คจฺเฉหิ ปริวาริตํ, เสวาเลน ปริโยนทฺธํฯ เถโร ธรมานกพุทฺธสฺส นิปจฺจาการํ ทสฺเสนฺโต วิย มหาเจติยํ วนฺทิตฺวา ปจฺฉิมทิสาย สาลํ ปวิสิตฺวา โอโลเกนฺโต ‘เอวรูปสฺส นาม ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺตสฺส สรีรธาตุเจติยฏฺฐานํ อนาถํ ชาต’นฺติ จินฺตยมาโน นิสีทิฯ

อถ อวิทูเร รุกฺเข อธิวตฺถา เทวตา อทฺธิกมนุสฺสรูเปน ตณฺฑุลนาฬิญฺจ คุฬปิณฺฑญฺจ อาทาย เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘กตฺถ คจฺฉถ, ภนฺเต’’ติ? ‘‘อหํ ทกฺขิณทิสํ, อุปาสกา’’ติฯ ‘‘อหมฺปิ ตตฺเถว คนฺตุกาโม, สห คจฺฉาม, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘อหํ ทุพฺพโล; ตว คติยา คนฺตุํ น สกฺขิสฺสามิ; ตฺวํ ปุรโต คจฺฉ, อุปาสกา’’ติฯ ‘‘อหมฺปิ ตุมฺหากํ คติยา คมิสฺสามี’’ติ เถรสฺส ปตฺตจีวรํ อคฺคเหสิฯ ติสฺสวาปิปาฬิํ อารุฬฺหกาเล จ ปตฺตํ อาหราเปตฺวา ปานกํ กตฺวา อทาสิฯ เถรสฺส ปีตมตฺเตเยว พลมตฺตา สณฺฐาติฯ เทวตา ปถวิํ สงฺขิปิตฺวา เวณุนทีสนฺติเก เอกํ ฉฑฺฑิตวิหารํ ปตฺวา เถรสฺส วสนฏฺฐานํ ปฏิชคฺคิตฺวา อทาสิฯ

ปุนทิวเส เถเรน มุเข โธวิตมตฺเต ยาคุํ ปจิตฺวา อทาสิ; ยาคุํ ปีตสฺส ภตฺตํ ปจิตฺวา อุปนาเมสิฯ เถโร ‘‘ตุยฺหํ ฐเปหิ, อุปาสกา’’ติ ปตฺตํ หตฺเถน ปิทหิฯ ‘‘อหํ น ทูรํ คมิสฺสามี’’ติ เทวตา เถรสฺเสว ปตฺเต ภตฺตํ ปกฺขิปิตฺวา กตภตฺตกิจฺจสฺส เถรสฺส ปตฺตจีวรมาทาย มคฺคํ ปฏิปนฺนา ปถวิํ สงฺขิปิตฺวา ชชฺชรนทีสนฺติกํ เนตฺวา ‘‘ภนฺเต, เอตํ ปณฺณขาทกมนุสฺสานํ วสนฏฺฐานํ, ธูโม ปญฺญายติฯ อหํ ปุรโต คมิสฺสามี’’ติ เถรํ วนฺทิตฺวา อตฺตโน ภวนํ อคมาสิฯ เถโร สพฺพมฺปิ ภยกาลํ ปณฺณขาทกมนุสฺเส นิสฺสาย วสิฯ

อิสิทตฺตตฺเถโรปิ อนุปุพฺเพน จาริกํ จรนฺโต อฬชนปทํ สมฺปาปุณิฯ ตตฺถ มนุสฺสา นาติปกฺกานิ มธุกผลานิ ภินฺทิตฺวา อฏฺฐิํ อาทาย ตจํ ฉฑฺเฑตฺวา อคมํสุฯ เถโร ‘‘อาวุโส มหาโสณ, ภิกฺขาหาโร ปญฺญายตี’’ติ วตฺวา ปตฺตจีวรํ อาหราเปตฺวา จีวรํ ปารุปิตฺวา ปตฺตํ นีหริตฺวา อฏฺฐาสิฯ ตรุณทารกา เถรํ ฐิตํ ทิสฺวา ‘อิมินา โกจิ อตฺโถ ภวิสฺสตี’ติ วาลุกํ ปุญฺฉิตฺวา มธุกผลตฺตจํ ปตฺเต ปกฺขิปิตฺวา อทํสุ; เถรา ปริภุญฺชิํสุฯ สตฺตาหมตฺตํ โสเยว อาหาโร อโหสิฯ

อนุปุพฺเพน โจริยสฺสรํ สมฺปาปุณิํสุฯ มนุสฺสา กุมุทานิ คเหตฺวา กุมุทนาเล ฉฑฺเฑตฺวา อคมํสุฯ เถโร ‘‘อาวุโส มหาโสณ, ภิกฺขาหาโร ปญฺญายตี’’ติ วตฺวา ปตฺตจีวรํ อาหราเปตฺวา จีวรํ ปารุปิตฺวา ปตฺตํ นีหริตฺวา อฏฺฐาสิฯ คามทารกา กุมุทนาเล โสเธตฺวา ปตฺเต ปกฺขิปิตฺวา อทํสุ; เถรา ปริภุญฺชิํสุฯ สตฺตาหมตฺตํ โสว อาหาโร อโหสิฯ

อนุปุพฺเพน จรนฺตา ปณฺณขาทกมนุสฺสานํ วสนฏฺฐาเน เอกํ คามทฺวารํ สมฺปาปุณิํสุฯ ตตฺถ เอกิสฺสา ทาริกาย มาตาปิตโร อรญฺญํ คจฺฉนฺตา ‘‘สเจ โกจิ อยฺโย อาคจฺฉติ, กตฺถจิ คนฺตุํ มา อทาสิ; อยฺยสฺส วสนฏฺฐานํ อาจิกฺเขยฺยาสิ, อมฺมา’’ติ อาหํสุฯ สา เถเร ทิสฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา นิสีทาเปสิฯ เคเห ธญฺญชาติ นาม นตฺถิฯ วาสิํ ปน คเหตฺวา คุญฺชโจจรุกฺขตฺตจํ คุญฺชลตาปตฺเตหิ สทฺธิํ เอกโต โกฏฺเฏตฺวา ตโย ปิณฺเฑ กตฺวา เอกํ อิสิทตฺตตฺเถรสฺส เอกํ มหาโสณตฺเถรสฺส ปตฺเต ฐเปตฺวา ‘อติเรกปิณฺฑํ อิสิทตฺตตฺเถรสฺส ปตฺเต ฐเปสฺสามี’ติ หตฺถํ ปสาเรสิฯ หตฺโถ ปริวตฺติตฺวา มหาโสณตฺเถรสฺส ปตฺเต ปติฏฺฐาเปสิฯ อิสิทตฺตตฺเถโร ‘พฺราหฺมณติสฺสภเย คุญฺชโจจปิณฺเฑ วิปากทายกกมฺมํ เทสกาลสมฺปทาย กีวปมาณํ วิปากํ ทสฺสตี’ติ อาหฯ เต ตํ ปริภุญฺชิตฺวา วสนฏฺฐานํ อคมํสุฯ สาปิ อรญฺญโต อาคตานํ มาตาปิตูนํ อาจิกฺขิ ‘‘ทฺเว เถรา อาคตาฯ เตสํ เม วสนฏฺฐานํ อาจิกฺขิต’’นฺติฯ เต อุโภปิ เถรานํ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, ยํ มยํ ลภาม, เตน ตุมฺเห ปฏิชคฺคิสฺสาม; อิเธว วสถา’’ติ ปฏิญฺญํ คณฺหิํสุฯ เถราปิ สพฺพภยกาลํ เต อุปนิสฺสาย วสิํสุฯ

พฺราหฺมณติสฺสโจเร มเต ปิตุมหาราชา ฉตฺตํ อุสฺสาเปสิฯ ‘ภยํ วูปสนฺตํ, ชนปโท สมฺปุณฺโณ’ติ สุตฺวา ปรสมุทฺทโต ภิกฺขุสงฺโฆ นาวาย มหาติตฺถปฏฺฏเน โอรุยฺห ‘มหาโสณตฺเถโร กหํ วสตี’ติ ปุจฺฉิตฺวา เถรสฺส สนฺติกํ อคมาสิฯ เถโร ปญฺจสตภิกฺขุปริวาโร กาลกคาเม มณฺฑลารามวิหารํ สมฺปาปุณิฯ ตสฺมิํ สมเย กาลกคาเม สตฺตมตฺตานิ กุลสตานิ ปฏิวสนฺติฯ รตฺติภาเค เทวตา อาหิณฺฑิตฺวา ‘‘มหาโสณตฺเถโร ปญฺจภิกฺขุสตปริวาโร มณฺฑลารามวิหารํ ปตฺโตฯ เอเกโก นวหตฺถสาฏเกน สทฺธิํ เอเกกกหาปณคฺฆนกํ ปิณฺฑปาตํ เทตู’’ติ มนุสฺเส อโวจุํฯ ปุนทิวเส จ เถรา กาลกคามํ ปิณฺฑาย ปวิสิํสุฯ มนุสฺสา นิสีทาเปตฺวา ยาคุํ อทํสุฯ มณฺฑลารามวาสี ติสฺสภูติตฺเถโร สงฺฆตฺเถโร หุตฺวา นิสีทิฯ เอโก มหาอุปาสโก ตํ วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, มหาโสณตฺเถโร นาม กตโร’’ติ ปุจฺฉิฯ เตน สมเยน เถโร นวโก โหติ ปริยนฺเต นิสินฺโนฯ

เถโร หตฺถํ ปสาเรตฺวา ‘‘มหาโสโณ นาม เอส, อุปาสกา’’ติ อาหฯ อุปาสโก ตํ วนฺทิตฺวา ปตฺตํ คณฺหาติฯ เถโร น เทติฯ ติสฺสภูติตฺเถโร ‘‘อาวุโส โสณ, ยถา ตฺวํ น ชานาสิ, มยมฺปิ เอวเมว น ชานาม; ปุญฺญวนฺตานํ เทวตา ปริปาเจนฺติ; ปตฺตํ เทหิ, สพฺรหฺมจารีนํ สงฺคหํ กโรหี’’ติ อาหฯ เถโร ปตฺตํ อทาสิฯ มหาอุปาสโก ปตฺตํ อาทาย คนฺตฺวา กหาปณคฺฆนกสฺส ปิณฺฑปาตสฺส ปูเรตฺวา นวหตฺถสาฏกํ อาธารกํ กตฺวา อาหริตฺวา เถรสฺส หตฺเถ ฐเปสิ; อปโรปิ อุปาสโก เถรสฺสาติ สตฺต สาฏกสตานิ สตฺต จ ปิณฺฑปาตสตานิ เถรสฺเสว อทํสุฯ

เถโร ภิกฺขุสงฺฆสฺส สํวิภาคํ กตฺวา อนุปุพฺเพน มหาวิหารํ ปาปุณิตฺวา มุขํ โธวิตฺวา มหาโพธิํ วนฺทิตฺวา มหาเจติยํ วนฺทิตฺวา ถูปาราเม ฐิโต จีวรํ ปารุปิตฺวา ภิกฺขุสงฺฆปริวาโร ทกฺขิณทฺวาเรน นครํ ปวิสิตฺวา ทฺวารโต ยาว วฬญฺชนกสาลา เอตสฺมิํ อนฺตเร สฏฺฐิกหาปณคฺฆนกํ ปิณฺฑปาตํ ลภิฯ ตโต ปฏฺฐาย ปน สกฺการสฺส ปมาณํ นตฺถิฯ เอวํ กาลวิปตฺติยํ มธุกผลตฺตโจปิ กุมุทนาฬิปิ ทุลฺลภา ชาตาฯ กาลสมฺปตฺติยํ เอวรูโป มหาลาโภ อุทปาทิฯ

วตฺตพฺพกนิคฺโรธตฺเถรสฺสาปิ สามเณรกาเล พฺราหฺมณติสฺสภยํ อุทปาทิฯ สามเณโร จ อุปชฺฌาโย จสฺส ปรสมุทฺทํ นาคมิํสุ; ‘ปณฺณขาทกมนุสฺเส อุปนิสฺสาย วสิสฺสามา’ติ ปจฺจนฺตาภิมุขา อเหสุํฯ สามเณโร สตฺตาหมตฺตํ อนาหาโร หุตฺวา เอกสฺมิํ คามฏฺฐาเน ตาลรุกฺเข ตาลปกฺกํ ทิสฺวา อุปชฺฌายํ อาห – ‘‘ภนฺเต, โถกํ อาคเมถ; ตาลปกฺกํ ปาเตสฺสามี’’ติฯ ‘‘ทุพฺพโลสิ ตฺวํ, สามเณร, มา อภิรุหี’’ติฯ ‘‘อภิรุหิสฺสามิ, ภนฺเต’’ติ ขุทฺทกวาสิํ คเหตฺวา ตาลํ อารุยฺห ตาลปิณฺฑํ ฉินฺทิตุํ อารภิฯ วาสิผลํ นิกฺขมิตฺวา ภูมิยํ ปติฯ

เถโร จินฺเตสิ ‘‘อยํ กิลนฺโตว รุกฺขํ อารุฬฺโห; กิํ นุ โข อิทานิ กริสฺสตี’’ติ สามเณโร ตาลปณฺณํ ผาเลตฺวา ผาเลตฺวา วาสิทณฺฑเก พนฺธิตฺวา ฆฏฺเฏนฺโต ฆฏฺเฏนฺโต ภูมิยํ ปาเตตฺวา ‘‘ภนฺเต, สาธุ วตสฺส สเจ วาสิผลํ เอตฺถ ปเวเสยฺยาถา’’ติ อาหฯ เถโร ‘อุปายสมฺปนฺโน สามเณโร’ติ วาสิผลํ ปเวเสตฺวา อทาสิฯ โส วาสิํ อุกฺขิปิตฺวา ตาลผลานิ ปาเตสิฯ

เถโร วาสิํ ปาตาเปตฺวา ปวฏฺฏิตฺวา คตํ ตาลผลํ ภินฺทิตฺวา สามเณรํ โอติณฺณกาเล อาห ‘‘สามเณร, ตฺวํ ทุพฺพโล, อิทํ ตาว ขาทาหี’’ติฯ ‘‘นาหํ, ภนฺเต, ตุมฺเหหิ อขาทิเต ขาทิสฺสามี’’ติ วาสิํ คเหตฺวา ตาลผลานิ ภินฺทิตฺวา ปตฺตํ นีหริตฺวา ตาลมิญฺชํ ปกฺขิปิตฺวา เถรสฺส ทตฺวา สยํ ขาทิฯ ยาว ตาลผลานิ อเหสุํ, ตาว ตตฺเถว วสิตฺวา ผเลสุ ขีเณสุ อนุปุพฺเพน ปณฺณขาทกมนุสฺสานํ วสนฏฺฐาเน เอกํ ฉฑฺฑิตวิหารํ ปวิสิํสุฯ สามเณโร เถรสฺส วสนฏฺฐานํ ปฏิชคฺคิฯ เถโร สามเณรสฺส โอวาทํ ทตฺวา วิหารํ ปาวิสิฯ สามเณโร ‘อนายตเน นฏฺฐานํ อตฺตภาวานํ ปมาณํ นตฺถิ, พุทฺธานํ อุปฏฺฐานํ กริสฺสามี’ติ เจติยงฺคณํ คนฺตฺวา อปฺปหริตํ กโรติ; สตฺตาหมตฺตํ นิราหารตาย ปเวธมาโน ปติตฺวา นิปนฺนโกว ติณานิ อุทฺธรติฯ เอกจฺเจ จ มนุสฺสา อรญฺเญ จรนฺตา มธุํ ลภิตฺวา ทารูนิ เจว สากปณฺณญฺจ คเหตฺวา ติณจลนสญฺญาย ‘มิโค นุ โข เอโส’ติ สามเณรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘กิํ กโรสิ, สามเณรา’’ติ อาหํสุฯ ‘‘ติณคณฺฐิํ คณฺหามิ, อุปาสกา’’ติฯ ‘‘อญฺโญปิ โกจิ อตฺถิ, ภนฺเต’’ติ? ‘‘อาม, อุปาสกา, อุปชฺฌาโย เม อนฺโตคพฺเภ’’ติฯ ‘‘มหาเถรสฺส ทตฺวา ขาเทยฺยาสิ, ภนฺเต’’ติ สามเณรสฺส มธุํ ทตฺวา อตฺตโน วสนฏฺฐานํ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘มยํ สาขาภงฺคํ กโรนฺตา คมิสฺสามฯ เอตาย สญฺญาย เถรํ คเหตฺวา อาคจฺเฉยฺยาสิ, อยฺยา’’ติ วตฺวา อคมํสุฯ

สามเณโร มธุํ คเหตฺวา เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา พหิ ฐตฺวา ‘‘วนฺทามิ, ภนฺเต’’ติ อาหฯ เถโร ‘สามเณโร ชิฆจฺฉาย อนุฑยฺหมาโน อาคโต ภวิสฺสตี’ติ ตุณฺหี อโหสิฯ โส ปุนปิ ‘‘วนฺทามิ, ภนฺเต’’ติ อาหฯ ‘‘กสฺมา, สามเณร, ทุพฺพลภิกฺขูนํ สุเขน นิปชฺชิตุํ น เทสี’’ติ? ‘‘ทฺวารํ วิวริตุํ สารุปฺปํ, ภนฺเต’’ติ? เถโร อุฏฺฐหิตฺวา ทฺวารํ วิวริตฺวา ‘‘กิํ เต, สามเณร, ลทฺธํ’’ติ อาหฯ มนุสฺเสหิ มธุ ทินฺนํ, ขาทิตุํ สารุปฺปํ, ภนฺเต’’ติ? ‘‘สามเณร, เอวเมว ขาทิตุํ กิลมิสฺสาม, ปานกํ กตฺวา ปิวิสฺสามา’’ติฯ สามเณโร ปานกํ กตฺวา อทาสิฯ อถ นํ เถโร ‘‘มนุสฺสานํ วสนฏฺฐานํ ปุจฺฉสิ, สามเณรา’’ติ อาหฯ สยเมว อาจิกฺขิํสุ, ภนฺเต’’ติฯ

‘‘สามเณร, ปาโตว คจฺฉนฺตา กิลมิสฺสาม; อชฺเชว คมิสฺสามา’’ติ ปตฺตจีวรํ คณฺหาเปตฺวา นิกฺขมิฯ เต คนฺตฺวา มนุสฺสานํ วสนฏฺฐานสฺส อวิทูเร นิปชฺชิํสุฯ

สามเณโร รตฺติภาเค จินฺเตสิ – ‘มยา ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺฐาย คามนฺเต อรุณํ นาม น อุฏฺฐาปิตปุพฺพ’นฺติฯ โส ปตฺตํ คเหตฺวา อรุณํ อุฏฺฐาเปตุํ อรญฺญํ อคมาสิฯ มหาเถโร สามเณรํ นิปนฺนฏฺฐาเน อปสฺสนฺโต ‘มนุสฺสขาทเกหิ คหิโต ภวิสฺสตี’ติ จินฺเตสิฯ สามเณโร อรญฺเญ อรุณํ อุฏฺฐาเปตฺวา ปตฺเตน อุทกญฺจ ทนฺตกฏฺฐญฺจ คเหตฺวา อาคมิฯ ‘‘สามเณร, กุหิํ คโตสิ? มหลฺลกภิกฺขูนํ เต วิตกฺโก อุปฺปาทิโต; ทณฺฑกมฺมํ อาหรา’’ติฯ ‘‘อาหริสฺสามิ, ภนฺเต’’ติฯ เถโร มุขํ โธวิตฺวา จีวรํ ปารุปิฯ อุโภปิ มนุสฺสานํ วสนฏฺฐานํ อคมํสุฯ มนุสฺสาปิ อตฺตโน ปริโภคํ กนฺทมูลผลปณฺณํ อทํสุฯ เถโรปิ ปริภุญฺชิตฺวา วิหารํ อคมาสิฯ สามเณโร อุทกํ อาหริตฺวา ‘‘ปาเท โธวามิ, ภนฺเต’’ติ อาหฯ ‘‘สามเณร, ตฺวํ รตฺติํ กุหิํ คโต? อมฺหากํ วิตกฺกํ อุปฺปาเทสี’’ติฯ ‘‘ภนฺเต, คามนฺเต เม อรุณํ น อุฏฺฐาปิตปุพฺพํ; อรุณุฏฺฐาปนตฺถาย อรญฺญํ อคมาสิ’’นฺติฯ ‘‘สามเณร, น ตุยฺหํ ทณฺฑกมฺมํ อนุจฺฉวิกํ อมฺหากเมว อนุจฺฉวิก’’นฺติ วตฺวา เถโร ตสฺมิํเยว ฐาเน วสิ; สามเณรสฺส จ สญฺญํ อทาสิ ‘‘มยํ ตาว มหลฺลกา; ‘อิทํ นาม ภวิสฺสตี’ติ น สกฺกา ชานิตุํฯ ตุวํ อตฺตานํ รกฺเขยฺยาสี’’ติฯ เถโร กิร อนาคามีฯ ตํ อปรภาเค มนุสฺสขาทกา ขาทิํสุฯ สามเณโร อตฺตานํ รกฺขิตฺวา ภเย วูปสนฺเต ตถารูเป ฐาเน อุปชฺฌํ คาหาเปตฺวา อุปสมฺปนฺโน พุทฺธวจนํ อุคฺคเหตฺวา ติปิฏกธโร หุตฺวา วตฺตพฺพกนิคฺโรธตฺเถโร นาม ชาโตฯ

ปิตุมหาราชา รชฺชํ ปฏิปชฺชิฯ ปรสมุทฺทา อาคตาคตา ภิกฺขู ‘‘กหํ วตฺตพฺพกนิคฺโรธตฺเถโร, กหํ วตฺตพฺพกนิคฺโรธตฺเถโร’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ตสฺส สนฺติกํ อคมํสุฯ มหาภิกฺขุสงฺโฆ เถรํ ปริวาเรสิฯ โส มหาภิกฺขุสงฺฆปริวุโต อนุปุพฺเพน มหาวิหารํ ปตฺวา มหาโพธิํ มหาเจติยํ ถูปารามญฺจ วนฺทิตฺวา นครํ ปายาสิฯ ยาว ทกฺขิณทฺวารา คจฺฉนฺตสฺเสว นวสุ ฐาเนสุ ติจีวรํ อุปปชฺชิ; อนฺโตนครํ ปวิฏฺฐกาลโต ปฏฺฐาย มหาสกฺกาโร อุปฺปชฺชิฯ อิติ กาลวิปตฺติยํ ตาลผลกนฺทมูลปณฺณมฺปิ ทุลฺลภํ ชาตํฯ กาลสมฺปตฺติยํ เอวรูโป มหาลาโภ อุปฺปนฺโนติฯ

เอวํ กาลวิปตฺติปฏิพาหิตตฺตา วิปากํ ทาตุํ อสกฺโกนฺตานิ กาลสมฺปตฺติํ อาคมฺม วิปจฺจนฺตีติ ปชานาติฯ

อปรสฺสาปิ พหูนิ กลฺยาณกมฺมานิ โหนฺติฯ ตานิ ปโยควิปตฺติยํ ฐิตสฺส น วิปจฺเจยฺยุํฯ โส ปน เอเกน กลฺยาณกมฺเมน สมฺมาปโยเค ปติฏฺฐิโต ตีณิ สุจริตานิ ปูเรติ, ปญฺจสีลํ ทสสีลํ รกฺขติฯ กาลสมฺปตฺติยํ นิพฺพตฺตสฺส ราชาโน สพฺพาลงฺการปติมณฺฑิตา ราชกญฺญาโย ‘เอตสฺส อนุจฺฉวิกา’ติ เปเสนฺติ, ยานวาหนมณิสุวณฺณรชตาทิเภทํ ตํ ตํ ปณฺณาการํ ‘เอตสฺส อนุจฺฉวิก’นฺติ เปเสนฺติ ฯ

ปพฺพชฺชูปคโตปิ มหายโส โหติ มหานุภาโวฯ ตตฺริทํ วตฺถุ – กูฏกณฺณราชา กิร คิริคามกณฺณวาสิกํ จูฬสุธมฺมตฺเถรํ มมายติฯ โส อุปฺปลวาปิยํ วสมาโน เถรํ ปกฺโกสาเปสิฯ เถโร อาคนฺตฺวา มาลารามวิหาเร วสติฯ ราชา เถรสฺส มาตรํ ปุจฺฉิ – ‘‘กิํ เถโร ปิยายตี’’ติ? ‘‘กนฺทํ มหาราชา’’ติฯ ราชา กนฺทํ คาหาเปตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา เถรสฺส ททมาโน มุขํ อุลฺโลเกตุํ นาสกฺขิฯ โส นิกฺขมิตฺวา จ พหิปริเวเณ เทวิํ ปุจฺฉิ – ‘‘กีทิโส เถโร’’ติ? ‘‘ตฺวํ ปุริโส หุตฺวา อุลฺโลเกตุํ น สกฺโกสิ; อหํ กถํ สกฺขิสฺสามิ? นาหํ ชานามิ กีทิโส’’ติฯ ราชา ‘มม รฏฺเฐ พลิการคหปติปุตฺตํ อุลฺโลเกตุํ น วิสหามิฯ มหนฺตํ วต โภ พุทฺธสาสนํ นามา’ติ อปฺโผเฏสิฯ ติปิฏกจูฬนาคตฺเถรมฺปิ มมายติฯ ตสฺส องฺคุลิยํ เอกา ปิฬกา อุฏฺฐหิฯ ราชา ‘เถรํ ปสฺสิสฺสามี’ติ วิหารํ คนฺตฺวา พลวเปเมน องฺคุลิํ มุเขน คณฺหิฯ อนฺโตมุเขเยว ปิฬกา ภินฺนา, ปุพฺพโลหิตํ อนุฏฺฐุภิตฺวา เถเร สิเนเหน อมตํ วิย อชฺโฌหริฯ โสเยว เถโร อปรภาเค มรณมญฺเจ นิปชฺชิฯ ราชา คนฺตฺวา อสุจิกปลฺลกํ สีเส ฐเปตฺวา ‘ธมฺมสกฏสฺส อกฺโข ภิชฺชติ อกฺโข ภิชฺชตี’ติ ปริเทวมาโน วิจริฯ ปถวิสฺสรสฺส อสุจิกปลฺลกํ สีเสน อุกฺขิปิตฺวา วิจรณํ นาม กสฺส คตมคฺโค? สมฺมาปโยคสฺส คตมคฺโคติฯ เอวํ ปโยควิปตฺติปฏิพาหิตตฺตา วิปากํ ทาตุํ อสกฺโกนฺตานิ ปโยคสมฺปตฺติํ อาคมฺม วิปจฺจนฺตีติ ปชานาติฯ เอวํ จตูหิ วิปตฺตีหิ ปฏิพาหิตํ กลฺยาณกมฺมํ วิปากํ อทตฺวา จตสฺโส สมฺปตฺติโย อาคมฺม เทติฯ

ตตฺริทํ ภูตมตฺถํ กตฺวา โอปมฺมํ – เอโก กิร มหาราชา เอกสฺส อมจฺจสฺส อปฺปมตฺเตน กุชฺฌิตฺวา ตํ พนฺธนาคาเร พนฺธาเปสิฯ

ตสฺส ญาตกา รญฺโญ กุทฺธภาวํ ญตฺวา กิญฺจิ อวตฺวา จณฺฑโกเป วิคเต ราชานํ ตสฺส นิรปราธภาวํ ชานาเปสุํฯ ราชา มุญฺจิตฺวา ตสฺส ฐานนฺตรํ ปฏิปากติกํ อกาสิฯ อถสฺส ตโต ตโต อาคจฺฉนฺตานํ ปณฺณาการานํ ปมาณํ นาโหสิฯ มนุสฺสา สมฺปฏิจฺฉิตุํ นาสกฺขิํสุฯ ตตฺถ รญฺโญ อปฺปมตฺตเกน กุชฺฌิตฺวา ตสฺส พนฺธนาคาเร พนฺธาปิตกาโล วิย ปุถุชฺชนสฺส นิรเย นิพฺพตฺตกาโลฯ อถสฺส ญาตเกหิ ราชานํ สญฺญาเปตฺวา ฐานนฺตรสฺส ปฏิปากติกกรณกาโล วิย ตสฺส สคฺเค นิพฺพตฺตกาโลฯ ปณฺณาการํ สมฺปฏิจฺฉิตุํ อสมตฺถกาโล วิย จตสฺโส สมฺปตฺติโย อาคมฺม กลฺยาณกมฺมานํ เทวโลกโต มนุสฺสโลกํ, มนุสฺสโลกโต เทวโลกนฺติ เอวํ สุขฏฺฐานโต สุขฏฺฐานเมว เนตฺวา กปฺปสตสหสฺสมฺปิ สุขวิปากํ ทตฺวา นิพฺพานสมฺปาปนํ เวทิตพฺพํฯ

เอวํ ตาว ปาฬิวเสเนว ทุติยํ พลํ ทีเปตฺวา ปุน ‘‘อโหสิ กมฺมํ อโหสิ กมฺมวิปาโก’’ติ (ปฏิ. ม. 1.234) อิมินา ปฏิสมฺภิทานเยนาปิ ทีเปตพฺพํฯ ตตฺถ ‘อโหสิ กมฺม’นฺติ อตีเต อายูหิตํ กมฺมํ อตีเตเยว อโหสิฯ เยน ปน อตีเต วิปาโก ทินฺโน, ตํ สนฺธาย ‘อโหสิ กมฺมวิปาโก’ติ วุตฺตํฯ ทิฏฺฐธมฺมเวทนียาทีสุ ปน พหูสุปิ อายูหิเตสุ เอกํ ทิฏฺฐธมฺมเวทนียํ วิปากํ เทติ, เสสานิ อวิปากานิฯ เอกํ อุปปชฺชเวทนียํ ปฏิสนฺธิํ อากฑฺฒติ, เสสานิ อวิปากานิฯ เอเกนานนฺตริเยน นิรเย อุปปชฺชติ, เสสานิ อวิปากานิฯ อฏฺฐสุ สมาปตฺตีสุ เอกาย พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺตติ, เสสา อวิปากาฯ อิทํ สนฺธาย ‘นาโหสิ กมฺมวิปาโก’ติ วุตฺตํฯ โย ปน พหุมฺปิ กุสลากุสลํ กมฺมํ กตฺวา กลฺยาณมิตฺตํ นิสฺสาย อรหตฺตํ ปาปุณาติ, เอตสฺส กมฺมวิปาโก ‘นาโหสิ’ นามฯ ยํ อตีเต อายูหิตํ เอตรหิ วิปากํ เทติ ตํ ‘อโหสิ กมฺมํ อตฺถิ กมฺมวิปาโก’ นามฯ ยํ ปุริมนเยเนว อวิปากตํ อาปชฺชติ ตํ ‘อโหสิ กมฺมํ นตฺถิ กมฺมวิปาโก’ นามฯ ยํ อตีเต อายูหิตํ อนาคเต วิปากํ ทสฺสติ ตํ ‘อโหสิ กมฺมํ ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก’ นามฯ ยํ ปุริมนเยน อวิปากตํ อาปชฺชิสฺสติ ตํ ‘อโหสิ กมฺมํ น ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก’ นามฯ

ยํ เอตรหิ อายูหิตํ เอตรหิเยว วิปากํ เทติ ตํ ‘อตฺถิ กมฺมํ อตฺถิ กมฺมวิปาโก’ นามฯ ยํ ปุริมนเยเนว อวิปากตํ อาปชฺชติ ตํ ‘อตฺถิ กมฺมํ นตฺถิ กมฺมวิปาโก’ นามฯ ยํ เอตรหิ อายูหิตํ อนาคเต วิปากํ ทสฺสติ ตํ ‘อตฺถิ กมฺมํ ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก’ นามฯ ยํ ปุริมนเยเนว อวิปากตํ อาปชฺชิสฺสติ ตํ ‘อตฺถิ กมฺมํ น ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก’ นามฯ

ยํ สยมฺปิ อนาคตํ, วิปาโกปิสฺส อนาคโต ตํ ‘ภวิสฺสติ กมฺมํ ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก’ นามฯ ยํ สยํ ภวิสฺสติ, ปุริมนเยเนว อวิปากตํ อาปชฺชิสฺสติ ตํ ‘ภวิสฺสติ กมฺมํ น ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก’ นามฯ

อิทํ ตถาคตสฺสาติ อิทํ สพฺเพหิปิ เอเตหิ อากาเรหิ ตถาคตสฺส กมฺมนฺตรวิปากนฺตรชานนญาณํ อกมฺปิยฏฺเฐน ทุติยพลํ เวทิตพฺพนฺติฯ

ทุติยพลนิทฺเทสวณฺณนาฯ

ตติยพลนิทฺเทโส

[811] ตติยพลนิทฺเทเส มคฺโคติ วา ปฏิปทาติ วา กมฺมสฺเสเวตํ นามํฯ นิรยคามินีติอาทีสุ นิรสฺสาทฏฺเฐน นิรติอตฺเถน จ นิรโยฯ อุทฺธํ อนุคนฺตฺวา ติริยํ อญฺจิตาติ ติรจฺฉานา; ติรจฺฉานาเยว ติรจฺฉานโยนิฯ เปตตาย เปตฺติ; อิโต เปจฺจ คตภาเวนาติ อตฺโถฯ เปตฺติเยว เปตฺติวิสโยฯ มนสฺส อุสฺสนฺนตาย มนุสฺสา; มนุสฺสาว มนุสฺสโลโกฯ ทิพฺพนฺติ ปญฺจหิ กามคุเณหิ อธิมตฺตาย วา ฐานสมฺปตฺติยาติ เทวา; เทวาว เทวโลโกฯ วานํ วุจฺจติ ตณฺหา; ตํ ตตฺถ นตฺถีติ นิพฺพานํฯ นิรยํ คจฺฉตีติ นิรยคามีฯ อิทํ มคฺคํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ปฏิปทา ปน นิรยคามินี นาม โหติฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ อิทํ สพฺพมฺปิ ปฏิปทํ ตถาคโต ปชานาติฯ