เตเยว เสกฺขาเสกฺขานํ มคฺคปจฺจเวกฺขณกาเล มคฺคารมฺมณา โหนฺติ, มคฺคกาเล สหชาตเหตุนา มคฺคเหตุกา, มคฺคํ ครุํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขณกาเล อารมฺมณาธิปตินา มคฺคาธิปติโน , วีริยเชฏฺฐกํ วา วีมํสเชฏฺฐกํ วา มคฺคํ ภาเวนฺตสฺส สหชาตาธิปตินา มคฺคาธิปติโน, ฉนฺทเชฏฺฐกํ ปน จิตฺตเชฏฺฐกํ วา ภาเวนฺตสฺส นวตฺตพฺพารมฺมณา นาม โหนฺติฯ

อตีตานิ ปน ขนฺธธาตุอายตนานิ อารพฺภ รชฺชนฺตสฺส ทุสฺสนฺตสฺส มุยฺหนฺตสฺส สํวรนฺตสฺส ปริคฺคหํ ปฏฺฐเปนฺตสฺส อตีตารมฺมณา โหนฺติ, อนาคตานิ อารพฺภ อนาคตารมฺมณา โหนฺติ, ปจฺจุปฺปนฺนานิ อารพฺภ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา โหนฺติ, ปญฺญตฺติํ วา นิพฺพานํ วา ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส นวตฺตพฺพารมฺมณา โหนฺติฯ

ตถา อตฺตโน ขนฺธธาตุอายตนานิ อารพฺภ รชฺชนฺตสฺส ทุสฺสนฺตสฺส มุยฺหนฺตสฺส สํวรนฺตสฺส ปริคฺคหํ ปฏฺฐเปนฺตสฺส อชฺฌตฺตารมฺมณา โหนฺติ, ปเรสํ ขนฺธธาตุอายตนานิ อารพฺภ เอวํ ปวตฺเตนฺตสฺส พหิทฺธารมฺมณา, ปณฺณตฺตินิพฺพานปจฺจเวกฺขณกาเลปิ พหิทฺธารมฺมณาเยว, กาเลน อชฺฌตฺตํ กาเลน พหิทฺธา ธมฺเมสุ เอวํ ปวตฺเตนฺตสฺส อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา, อากิญฺจญฺญายตนกาเล นวตฺตพฺพารมฺมณาติ เวทิตพฺพาฯ

อิติ ภควา อิมํ ขนฺธวิภงฺคํ สุตฺตนฺตภาชนียาทิวเสน ตโย ปริวฏฺเฏ นีหริตฺวา ภาเชนฺโต ทสฺเสสิฯ ตีสุปิ หิ ปริวฏฺเฏสุ เอโกว ปริจฺเฉโทฯ รูปกฺขนฺโธ หิ สพฺพตฺถ กามาวจโรเยวฯ จตฺตาโร ขนฺธา จตุภูมกา โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา กถิตาติฯ

สมฺโมหวิโนทนิยา วิภงฺคฏฺฐกถาย

ขนฺธวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อายตนวิภงฺโค

1. สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา

[154] อิทานิ ตทนนฺตเร อายตนวิภงฺคนิทฺเทเส สุตฺตนฺตภาชนียํ ตาว ทสฺเสนฺโต ทฺวาทสายตนานิ จกฺขายตนํ รูปายตนนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปาฬิมุตฺตเกน ตาว นเยน –

อตฺถลกฺขณตาวตฺว, กมสงฺเขปวิตฺถารา;

ตถา ทฏฺฐพฺพโต เจว, วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

ตตฺถ วิเสสโต ตาว จกฺขตีติ จกฺขุ; รูปํ อสฺสาเทติ, วิภาเวติ จาติ อตฺโถฯ รูปยตีติ รูปํ; วณฺณวิการํ อาปชฺชมานํ หทยงฺคตภาวํ ปกาเสตีติ อตฺโถฯ สุณาตีติ โสตํฯ สปฺปตีติ สทฺโท; อุทาหริยตีติ อตฺโถฯ ฆายตีติ ฆานํฯ คนฺธยตีติ คนฺโธ; อตฺตโน วตฺถุํ สูจยตีติ อตฺโถฯ ชีวิตํ อวฺหายตีติ ชิวฺหาฯ รสนฺติ ตํ สตฺตาติ รโส; อสฺสาเทนฺตีติ อตฺโถฯ กุจฺฉิตานํ สาสวธมฺมานํ อาโยติ กาโยฯ อาโยติ อุปฺปตฺติเทโสฯ ผุสียตีติ โผฏฺฐพฺพํฯ มนตีติ มโนฯ อตฺตโน ลกฺขณํ ธารยนฺตีติ ธมฺมาฯ

อวิเสสโต ปน อายตนโต, อายานํ ตนนโต, อายตสฺส จ นยนโต อายตนนฺติ เวทิตพฺพํฯ จกฺขุรูปาทีสุ หิ ตํตํทฺวารารมฺมณา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา เสน เสน อนุภวนาทินา กิจฺเจน อายตนฺติ อุฏฺฐหนฺติ ฆฏฺเฏนฺติ วายมนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ เต จ ปน อายภูเต ธมฺเม เอตานิ ตโนนฺติ วิตฺถาเรนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ อิทญฺจ อนมตคฺเค สํสาเร ปวตฺตํ อตีว อายตํ สํสารทุกฺขํ ยาว น นิวตฺตติ ตาว นยนฺเตว, ปวตฺตยนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ อิติ สพฺเพปิ เม ธมฺมา อายตนโต อายานํ ตนนโต อายตสฺส จ นยนโต ‘อายตนํ อายตน’นฺติ วุจฺจนฺติฯ

อปิจ นิวาสฏฺฐานฏฺเฐน, อากรฏฺเฐน, สโมสรณฏฺฐานฏฺเฐน , สญฺชาติเทสฏฺเฐน, การณฏฺเฐน จ อายตนํ เวทิตพฺพํฯ

ตถา หิ โลเก ‘‘อิสฺสรายตนํ วาสุเทวายตน’’นฺติอาทีสุ นิวาสฏฺฐานํ อายตนนฺติ วุจฺจติ ฯ ‘‘สุวณฺณายตนํ รชตายตน’’นฺติอาทีสุ อากโรฯ สาสเน ปน ‘‘มโนรเม อายตเน เสวนฺติ นํ วิหงฺคมา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 5.38) สโมสรณฏฺฐานํฯ ‘‘ทกฺขิณาปโถ คุนฺนํ อายตน’’นฺติอาทีสุ สญฺชาติเทโสฯ ‘‘ตตฺร ตตฺเรว สกฺขิภพฺพตํ ปาปุณาติ สติ สติอายตเน’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 5.23) การณํฯ

จกฺขุรูปาทีสุ จาปิ เต เต จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา นิวสนฺติ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ จกฺขาทโย เนสํ นิวาสนฏฺฐานํฯ จกฺขาทีสุ จ เต อากิณฺณา ตํ นิสฺสิตตฺตา ตทารมฺมณตฺตา จาติ จกฺขาทโย เนสํ อากโรฯ จกฺขาทโย จ เนสํ สโมสรณฏฺฐานํ, ตตฺถ ตตฺถ วตฺถุทฺวารารมฺมณวเสน สโมสรณโตฯ จกฺขาทโย จ เนสํ สญฺชาติเทโส; ตํ นิสฺสยารมฺมณภาเวน ตตฺเถว อุปฺปตฺติโตฯ จกฺขาทโย จ เนสํ การณํ, เตสํ อภาเว อภาวโตติฯ อิติ นิวาสฏฺฐานฏฺเฐน, อากรฏฺเฐน, สโมสรณฏฺฐานฏฺเฐน, สญฺชาติเทสฏฺเฐน, การณฏฺเฐนาติ อิเมหิ การเณหิ เอเต ธมฺมา ‘อายตนํ อายตน’นฺติ วุจฺจนฺติฯ ตสฺมา ยถาวุตฺเตนตฺเถน จกฺขุ จ ตํ อายตนญฺจาติ จกฺขายตนํ…เป.… ธมฺมา จ เต อายตนญฺจาติ ธมฺมายตนนฺติ เอวํ ตาเวตฺถ ‘อตฺถโต’ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

‘ลกฺขณโต’ติ จกฺขาทีนํ ลกฺขณโตเปตฺถ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ ตานิ จ ปน เนสํ ลกฺขณานิ เหฏฺฐา รูปกณฺฑนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิฯ

‘ตาวตฺวโต’ติ ตาวภาวโตฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – จกฺขาทโยปิ หิ ธมฺมา เอวฯ เอวํ สติ ธมฺมายตนมิจฺเจว อวตฺวา กสฺมา ทฺวาทสายตนานิ วุตฺตานีติ เจ? ฉ วิญฺญาณกายุปฺปตฺติทฺวารารมฺมณววตฺถานโตฯ อิธ ฉนฺนํ วิญฺญาณกายานํ ทฺวารภาเวน อารมฺมณภาเวน จ ววตฺถานโต อยเมว เตสํ เภโท โหตีติ ทฺวาทส วุตฺตานิฯ จกฺขุวิญฺญาณวีถิปริยาปนฺนสฺส หิ วิญฺญาณกายสฺส จกฺขายตนเมว อุปฺปตฺติทฺวารํ, รูปายตนเมว จารมฺมณํ ฯ ตถา อิตรานิ อิตเรสํฯ

ฉฏฺฐสฺส ปน ภวงฺคมนสงฺขาโต มนายตเนกเทโสว อุปฺปตฺติทฺวารํ, อสาธารณญฺจ ธมฺมายตนํ อารมฺมณนฺติ ฯ อิติ ฉนฺนํ วิญฺญาณกายานํ อุปฺปตฺติทฺวารารมฺมณววตฺถานโต ทฺวาทส วุตฺตานีติฯ เอวเมตฺถ ‘ตาวตฺวโต’ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

‘กมโต’ติ อิธาปิ ปุพฺเพ วุตฺเตสุ อุปฺปตฺติกฺกมาทีสุ เทสนากฺกโมว ยุชฺชติฯ อชฺฌตฺติเกสุ หิ อายตเนสุ สนิทสฺสนสปฺปฏิฆวิสยตฺตา จกฺขายตนํ ปากฏนฺติ ปฐมํ เทสิตํฯ ตโต อนิทสฺสนสปฺปฏิฆวิสยานิ โสตายตนาทีนิฯ อถ วา ทสฺสนานุตฺตริยสวนานุตฺตริยเหตุภาเวน พหูปการตฺตา อชฺฌตฺติเกสุ จกฺขายตนโสตายตนานิ ปฐมํ เทสิตานิฯ ตโต ฆานายตนาทีนิ ตีณิฯ ปญฺจนฺนมฺปิ โคจรวิสยตฺตา อนฺเต มนายตนํฯ จกฺขาทีนํ ปน โคจรตฺตา ตสฺส ตสฺส อนนฺตรานิ พาหิเรสุ รูปายตนาทีนิฯ อปิจ วิญฺญาณุปฺปตฺติการณววตฺถานโตปิ อยเมว เตสํ กโม เวทิตพฺโพฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณํ…เป.… มนญฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิญฺญาณ’’นฺติ (ม. นิ. 3.421) เอวํ ‘กมโต’เปตฺถ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

‘สงฺเขปวิตฺถารา’ติ สงฺเขปโต หิ มนายตนสฺส เจว ธมฺมายตเนกเทสสฺส จ นาเมน, ตทวเสสานญฺจ อายตนานํ รูเปน สงฺคหิตตฺตา ทฺวาทสาปิ อายตนานิ นามรูปมตฺตเมว โหนฺติฯ

วิตฺถารโต ปน อชฺฌตฺติเกสุ ตาว จกฺขายตนํ ชาติวเสน จกฺขุปสาทมตฺตเมว, ปจฺจยคตินิกายปุคฺคลเภทโต ปน อนนฺตปฺปเภทํฯ ตถา โสตายตนาทีนิ จตฺตาริฯ มนายตนํ เตภูมกกุสลากุสลวิปากกิริยวิญฺญาณเภเทน เอกาสีติปฺปเภทํ, วตฺถุปฏิปทาทิเภทโต ปน อนนฺตปฺปเภทํฯ รูปคนฺธรสายตนานิ สมุฏฺฐานเภทโต จตุปฺปเภทานิ, สทฺทายตนํ ทฺวิปฺปเภทํฯ สภาควิสภาคเภทโต ปน สพฺพานิปิ อนนฺตปฺปเภทานิฯ โผฏฺฐพฺพายตนํ ปถวีธาตุเตโชธาตุวาโยธาตุวเสน ติปฺปเภทํ, สมุฏฺฐานโต จตุปฺปเภทํ, สภาควิสภาคโต อเนกปฺปเภทํฯ ธมฺมายตนํ เตภูมกธมฺมารมฺมณวเสน อเนกปฺปเภทนฺติฯ เอวํ สงฺเขปวิตฺถารา วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

‘ทฏฺฐพฺพโต’ติ เอตฺถ ปน สพฺพาเนเวตานิ อายตนานิ อนาคมนโต อนิคฺคมนโต จ ทฏฺฐพฺพานิฯ

น หิ ตานิ ปุพฺเพ อุทยา กุโตจิ อาคจฺฉนฺติ, นาปิ อุทฺธํ วยา กุหิญฺจิ คจฺฉนฺติ; อถ โข ปุพฺเพ อุทยา อปฺปฏิลทฺธสภาวานิ, อุทฺธํ วยา ปริภินฺนสภาวานิ, ปุพฺพนฺตาปรนฺตเวมชฺเฌ ปจฺจยายตฺตวุตฺติตาย อวสานิ ปวตฺตนฺติฯ ตสฺมา อนาคมนโต อนิคฺคมนโต จ ทฏฺฐพฺพานิฯ ตถา นิรีหโต อพฺยาปารโต จฯ น หิ จกฺขุรูปาทีนํ เอวํ โหติ – ‘อโห วต อมฺหากํ สามคฺคิยา วิญฺญาณํ นาม อุปฺปชฺเชยฺยา’ติ, น จ ตานิ วิญฺญาณุปฺปาทนตฺถํ ทฺวารภาเวน วตฺถุภาเวน อารมฺมณภาเวน วา อีหนฺติ, น พฺยาปารมาปชฺชนฺติ; อถ โข ธมฺมตาเวสา ยํ จกฺขุรูปาทีนํ สามคฺคิยํ จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ สมฺภวนฺติฯ ตสฺมา นิรีหโต อพฺยาปารโต จ ทฏฺฐพฺพานิฯ อปิจ อชฺฌตฺติกานิ สุญฺญคาโม วิย ทฏฺฐพฺพานิ ธุวสุภสุขตฺตภาววิรหิตตฺตา, พาหิรานิ คามฆาตกโจรา วิย อชฺฌตฺติกานํ อภิฆาตกตฺตาฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘จกฺขุ, ภิกฺขเว, หญฺญติ มนาปามนาเปหิ รูเปหีติ วิตฺถาโรฯ อปิจ อชฺฌตฺติกานิ ฉ ปาณกา วิย ทฏฺฐพฺพานิ, พาหิรานิ เตสํ โคจรา วิยาติฯ เอวมฺเปตฺถ ‘ทฏฺฐพฺพโต’ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยติฯ

อิทานิ เตสํ วิปสฺสิตพฺพาการํ ทสฺเสตุํ จกฺขุํ อนิจฺจนฺติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ จกฺขุ ตาว หุตฺวา อภาวฏฺเฐน อนิจฺจนฺติ เวทิตพฺพํฯ อปเรหิปิ จตูหิ การเณหิ อนิจฺจํ – อุปฺปาทวยวนฺตโต, วิปริณามโต, ตาวกาลิกโต, นิจฺจปฏิกฺเขปโตติฯ

ตเทว ปฏิปีฬนฏฺเฐน ทุกฺขํฯ ยสฺมา วา เอตํ อุปฺปนฺนํ ฐิติํ ปาปุณาติ, ฐิติยํ ชราย กิลมติ, ชรํ ปตฺวา อวสฺสํ ภิชฺชติ; ตสฺมา อภิณฺหสมฺปฏิปีฬนโต, ทุกฺขมโต, ทุกฺขวตฺถุโต, สุขปฏิกฺเขปโตติ อิเมหิ จตูหิ การเณหิ ทุกฺขํฯ

อวสวตฺตนฏฺเฐน ปน อนตฺตาฯ ยสฺมา วา เอตํ อุปฺปนฺนํ ฐิติํ มา ปาปุณาตุ, ฐานปฺปตฺตํ มา ชิรตุ, ชรปฺปตํ มา ภิชฺชตูติ อิเมสุ ตีสุ ฐาเนสุ กสฺสจิ วสวตฺติภาโว นตฺถิ, สุญฺญํ เตน วสวตฺตนากาเรน; ตสฺมา สุญฺญโต, อสฺสามิกโต, อกามการิยโต, อตฺตปฏิกฺเขปโตติ อิเมหิ จตูหิ การเณหิ อนตฺตาฯ

วิภวคติกโต , ปุพฺพาปรวเสน ภวสงฺกนฺติคมนโต, ปกติภาววิชหนโต จ วิปริณามธมฺมํฯ อิทํ อนิจฺจเววจนเมวฯ รูปา อนิจฺจาติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อปิเจตฺถ ฐเปตฺวา จกฺขุํ เตภูมกธมฺมา อนิจฺจา, โน จกฺขุฯ จกฺขุ ปน จกฺขุ เจว อนิจฺจญฺจฯ ตถา เสสธมฺมา ทุกฺขา, โน จกฺขุฯ

จกฺขุ ปน จกฺขุ เจว ทุกฺขญฺจฯ เสสธมฺมา อนตฺตา, โน จกฺขุฯ จกฺขุ ปน จกฺขุ เจว อนตฺตา จาติฯ รูปาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

อิมสฺมิํ ปน สุตฺตนฺตภาชนีเย ตถาคเตน กิํ ทสฺสิตนฺติ? ทฺวาทสนฺนํ อายตนานํ อนตฺตลกฺขณํฯ สมฺมาสมฺพุทฺโธ หิ อนตฺตลกฺขณํ ทสฺเสนฺโต อนิจฺเจน วา ทสฺเสติ, ทุกฺเขน วา, อนิจฺจทุกฺเขหิ วาฯ ตตฺถ ‘‘จกฺขุ, อตฺตาติ โย วเทยฺย, ตํ น อุปปชฺชติฯ จกฺขุสฺส อุปฺปาโทปิ วโยปิ ปญฺญายติฯ ยสฺส โข ปน อุปฺปาโทปิ วโยปิ ปญฺญายติ ‘อตฺตา เม อุปฺปชฺชติ จ เวติ จา’ติ อิจฺจสฺส เอวมาคตํ โหติฯ ตสฺมา ตํ น อุปปชฺชติ – จกฺขุ อตฺตาติ โย วเทยฺย อิติ จกฺขุ อนตฺตา’’ติ (ม. นิ. 3.422)ฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต อนิจฺเจน อนตฺตลกฺขณํ ทสฺเสสิฯ ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, อนตฺตาฯ รูปญฺจ หิทํ, ภิกฺขเว, อตฺตา อภวิสฺส, น ยิทํ รูปํ อาพาธาย สํวตฺเตยฺย; ลพฺเภถ จ รูเป – เอวํ เม รูปํ โหตุ, เอวํ เม รูปํ มา อโหสีติฯ ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, รูปํ อนตฺตา ตสฺมา รูปํ อาพาธาย สํวตฺตติ; น จ ลพฺภติ รูเป – เอวํ เม รูปํ โหตุ, เอวํ เม รูปํ มา อโหสี’’ติ (สํ. นิ. 3.59; มหาว. 20) อิมสฺมิํ สุตฺเต ทุกฺเขน อนตฺตลกฺขณํ ทสฺเสสิฯ ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ, ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ, ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา, ยทนตฺตา ตํ เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 3.15) อนิจฺจทุกฺเขหิ อนตฺตลกฺขณํ ทสฺเสสิฯ กสฺมา? อนิจฺจทุกฺขานํ ปากฏตฺตาฯ

หตฺถโต หิ ตฏฺฏเก วา สรเก วา กิสฺมิญฺจิเทว วา ปติตฺวา ภินฺเน ‘อโห อนิจฺจ’นฺติ วทนฺติฯ เอวํ อนิจฺจํ ปากฏํ นามฯ อตฺตภาวสฺมิํ ปน คณฺฑปิฬกาทีสุ วา อุฏฺฐิตาสุ ขาณุกณฺฏกาทีหิ วา วิทฺธาสุ ‘อโห ทุกฺข’นฺติ วทนฺติฯ เอวํ ทุกฺขํ ปากฏํ นามฯ อนตฺตลกฺขณํ อปากฏํ อนฺธการํ อวิภูตํ ทุปฺปฏิวิชฺฌํ ทุทฺทีปนํ ทุปฺปญฺญาปนํ ฯ อนิจฺจทุกฺขลกฺขณานิ อุปฺปาทา วา ตถาคตานํ อนุปฺปาทา วา ปญฺญายนฺติฯ อนตฺตลกฺขณํ วินา พุทฺธุปฺปาทา น ปญฺญายติ, พุทฺธุปฺปาเทเยว ปญฺญายติฯ มหิทฺธิกา หิ มหานุภาวา ตาปสปริพฺพาชกา สรภงฺคสตฺถาราทโยปิ ‘อนิจฺจํ ทุกฺข’นฺติ วตฺตุํ สกฺโกนฺติ, ‘อนตฺตา’ติ วตฺตุํ น สกฺโกนฺติฯ สเจ หิ เต สมฺปตฺตปริสาย อนตฺตาติ วตฺตุํ สกฺกุเณยฺยุํ, สมฺปตฺตปริสาย มคฺคผลปฏิเวโธ ภเวยฺยฯ อนตฺตลกฺขณปญฺญาปนญฺหิ อญฺญสฺส กสฺสจิ อวิสโย, สพฺพญฺญุพุทฺธานเมว วิสโยฯ เอวเมตํ อนตฺตลกฺขณํ อปากฏํฯ

ตสฺมา สตฺถา อนตฺตลกฺขณํ ทสฺเสนฺโต อนิจฺเจน วา ทสฺเสสิ, ทุกฺเขน วา, อนิจฺจทุกฺเขหิ วาฯ อิธ ปน ตํ อนิจฺจทุกฺเขหิ ทสฺเสสีติ เวทิตพฺพํฯ

อิมานิ ปน ลกฺขณานิ กิสฺส อมนสิการา อปฺปฏิเวธา, เกน ปฏิจฺฉนฺนตฺตา, น อุปฏฺฐหนฺติ? อนิจฺจลกฺขณํ ตาว อุทยพฺพยานํ อมนสิการา อปฺปฏิเวธา, สนฺตติยา ปฏิจฺฉนฺนตฺตา, น อุปฏฺฐาติฯ ทุกฺขลกฺขณํ อภิณฺหสมฺปฏิปีฬนสฺส อมนสิการา อปฺปฏิเวธา, อิริยาปเถหิ ปฏิจฺฉนฺนตฺตา, น อุปฏฺฐาติฯ อนตฺตลกฺขณํ นานาธาตุวินิพฺโภคสฺส อมนสิการา อปฺปฏิเวธา, ฆเนน ปฏิจฺฉนฺนตฺตา, น อุปฏฺฐาติฯ อุทยพฺพยํ ปน ปริคฺคเหตฺวา สนฺตติยา วิโกปิตาย อนิจฺจลกฺขณํ ยาถาวสรสโต อุปฏฺฐาติฯ อภิณฺหสมฺปฏิปีฬนํ มนสิกตฺวา อิริยาปเถ อุคฺฆาฏิเต ทุกฺขลกฺขณํ ยาถาวสรสโต อุปฏฺฐาติฯ นานาธาตุโย วินิพฺภุชิตฺวา ฆนวินิพฺโภเค กเต อนตฺตลกฺขณํ ยาถาวสรสโต อุปฏฺฐาติฯ

เอตฺถ จ อนิจฺจํ อนิจฺจลกฺขณํ, ทุกฺขํ ทุกฺขลกฺขณํ, อนตฺตา อนตฺตลกฺขณนฺติ อยํ วิภาโค เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ อนิจฺจนฺติ ขนฺธปญฺจกํฯ กสฺมา? อุปฺปาทวยญฺญถตฺตภาวา, หุตฺวา อภาวโต วา; อุปฺปาทวยญฺญถตฺตํ อนิจฺจลกฺขณํ, หุตฺวา อภาวสงฺขาโต อาการวิกาโร วาฯ ‘‘ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺข’’นฺติ วจนโต ปน ตเทว ขนฺธปญฺจกํ ทุกฺขํฯ กสฺมา? อภิณฺหสมฺปฏิปีฬนโต; อภิณฺหสมฺปฏิปีฬนากาโร ทุกฺขลกฺขณํฯ ‘‘ยํ ทุกฺขํ ตํ อนตฺตา’’ติ ปน วจนโต ตเทว ขนฺธปญฺจกํ อนตฺตาฯ กสฺมา? อวสวตฺตนโต; อวสวตฺตนากาโร อนตฺตลกฺขณํฯ อิติ อญฺญเทว อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา, อญฺญานิ อนิจฺจทุกฺขานตฺตลกฺขณานิฯ ปญฺจกฺขนฺธา, ทฺวาทสายตนานิ, อฏฺฐารส ธาตุโยติ อิทญฺหิ สพฺพมฺปิ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา นามฯ วุตฺตปฺปการาการวิการา อนิจฺจทุกฺขานตฺตลกฺขณานีติฯ

สงฺเขปโต ปเนตฺถ ทสายตนานิ กามาวจรานิ, ทฺเว เตภูมกานิฯ สพฺเพสุปิ สมฺมสนจาโร กถิโตติ เวทิตพฺโพฯ

สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนาฯ

2. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา