สญฺญากฺขนฺธาทโยปิ อิมินา อุปาเยน เวทิตพฺพาฯ เกวลญฺหิ สญฺญากฺขนฺธนิทฺเทเส ติเกสุ เวทนาตฺติกปีติตฺติกาปิ ลพฺภนฺติ, ทุเกสุ จ สุขสหคตทุกาทโยปิฯ สงฺขารกฺขนฺธนิทฺเทเส ผสฺสสฺสาปิ สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนตฺตา ผสฺสสมฺปยุตฺโตติ อวตฺวา จิตฺตสมฺปยุตฺโตติ วุตฺตํฯ ทุเกสุ เจตฺถ เหตุทุกาทโยปิ ลพฺภนฺติฯ ติกา สญฺญากฺขนฺธสทิสา เอว ฯ วิญฺญาณกฺขนฺธนิทฺเทเส จกฺขุสมฺผสฺสชาทิภาวํ อวตฺวา จกฺขุวิญฺญาณนฺติอาทิ วุตฺตํฯ น หิ สกฺกา วิญฺญาณํ มโนสมฺผสฺสชนฺติ นิทฺทิสิตุํฯ เสสเมตฺถ สญฺญากฺขนฺเธ วุตฺตสทิสเมวฯ อิเมสํ ปน ติณฺณมฺปิ ขนฺธานํ นิทฺเทเสเยว เวทนากฺขนฺธนิทฺเทสโต อติเรกติกทุกา ลทฺธาฯ เตสํ วเสน วารปฺปเภโท เวทิตพฺโพติฯ

อภิธมฺมภาชนียวณฺณนาฯ

3. ปญฺหาปุจฺฉกวณฺณนา

[150] อิทานิ ปญฺหาปุจฺฉกํ โหติฯ ตตฺถ ปญฺหาปุจฺฉเน ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ ‘‘กติกุสลา? กติอกุสลา? กติอพฺยากตา’’ติอาทินา นเยน ยํ ลพฺภติ, ยญฺจ น ลพฺภติ, ตํ สพฺพํ ปุจฺฉิตฺวา วิสฺสชฺชเน ‘‘รูปกฺขนฺโธ อพฺยากโต’’ติอาทินา นเยน ยํ ลพฺภติ ตเทว อุทฺธฏนฺติ เวทิตพฺพํฯ ยตฺถ ยตฺถ จ ‘เอโก ขนฺโธ’ติ วา ‘ทฺเว ขนฺธา’ติ วา ปริจฺเฉทํ อกตฺวา ‘‘สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อนุปฺปนฺนา’’ติอาทินา นเยน ตนฺติ ฐปิตา, ตตฺถ ตตฺถ ปญฺจนฺนมฺปิ ขนฺธานํ คหณํ เวทิตพฺพํฯ เสโส เตสํ เตสํ ขนฺธานํ กุสลาทิวิภาโค เหฏฺฐา ธมฺมสงฺคหฏฺฐกถายํ (ธ. ส. อฏฺฐ. 985) วุตฺโตเยวฯ

อารมฺมณตฺติเกสุ ปน จตฺตาโร ขนฺธา ปญฺจปณฺณาส กามาวจรธมฺเม อารพฺภ รชฺชนฺตสฺส ทุสฺสนฺตสฺส มุยฺหนฺตสฺส สํวรนฺตสฺส สมฺมสนฺตสฺส ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส จ ปริตฺตารมฺมณา โหนฺติ, สตฺตวีสติ รูปารูปาวจรธมฺเม อารพฺภ รชฺชนฺตสฺส ทุสฺสนฺตสฺส มุยฺหนฺตสฺส สํวรนฺตสฺส ปริคฺคหํ ปฏฺฐเปนฺตสฺส มหคฺคตารมฺมณา, มคฺคผลนิพฺพานานิ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อปฺปมาณารมฺมณา, ปญฺญตฺติํ ปจฺจเวกฺขณกาเล นวตฺตพฺพารมฺมณาติฯ

เตเยว เสกฺขาเสกฺขานํ มคฺคปจฺจเวกฺขณกาเล มคฺคารมฺมณา โหนฺติ, มคฺคกาเล สหชาตเหตุนา มคฺคเหตุกา, มคฺคํ ครุํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขณกาเล อารมฺมณาธิปตินา มคฺคาธิปติโน , วีริยเชฏฺฐกํ วา วีมํสเชฏฺฐกํ วา มคฺคํ ภาเวนฺตสฺส สหชาตาธิปตินา มคฺคาธิปติโน, ฉนฺทเชฏฺฐกํ ปน จิตฺตเชฏฺฐกํ วา ภาเวนฺตสฺส นวตฺตพฺพารมฺมณา นาม โหนฺติฯ

อตีตานิ ปน ขนฺธธาตุอายตนานิ อารพฺภ รชฺชนฺตสฺส ทุสฺสนฺตสฺส มุยฺหนฺตสฺส สํวรนฺตสฺส ปริคฺคหํ ปฏฺฐเปนฺตสฺส อตีตารมฺมณา โหนฺติ, อนาคตานิ อารพฺภ อนาคตารมฺมณา โหนฺติ, ปจฺจุปฺปนฺนานิ อารพฺภ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา โหนฺติ, ปญฺญตฺติํ วา นิพฺพานํ วา ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส นวตฺตพฺพารมฺมณา โหนฺติฯ

ตถา อตฺตโน ขนฺธธาตุอายตนานิ อารพฺภ รชฺชนฺตสฺส ทุสฺสนฺตสฺส มุยฺหนฺตสฺส สํวรนฺตสฺส ปริคฺคหํ ปฏฺฐเปนฺตสฺส อชฺฌตฺตารมฺมณา โหนฺติ, ปเรสํ ขนฺธธาตุอายตนานิ อารพฺภ เอวํ ปวตฺเตนฺตสฺส พหิทฺธารมฺมณา, ปณฺณตฺตินิพฺพานปจฺจเวกฺขณกาเลปิ พหิทฺธารมฺมณาเยว, กาเลน อชฺฌตฺตํ กาเลน พหิทฺธา ธมฺเมสุ เอวํ ปวตฺเตนฺตสฺส อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา, อากิญฺจญฺญายตนกาเล นวตฺตพฺพารมฺมณาติ เวทิตพฺพาฯ

อิติ ภควา อิมํ ขนฺธวิภงฺคํ สุตฺตนฺตภาชนียาทิวเสน ตโย ปริวฏฺเฏ นีหริตฺวา ภาเชนฺโต ทสฺเสสิฯ ตีสุปิ หิ ปริวฏฺเฏสุ เอโกว ปริจฺเฉโทฯ รูปกฺขนฺโธ หิ สพฺพตฺถ กามาวจโรเยวฯ จตฺตาโร ขนฺธา จตุภูมกา โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา กถิตาติฯ

สมฺโมหวิโนทนิยา วิภงฺคฏฺฐกถาย

ขนฺธวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อายตนวิภงฺโค

1. สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา