เมนู

ปฏิภานปฏิสมฺภิทา มคฺคญาณํ ปจฺจเวกฺขณกาเล มคฺคารมฺมณา, มคฺคํ ครุํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส มคฺคาธิปติ, เสสญาณํ ปญฺจเวกฺขณกาเล นวตฺตพฺพารมฺมณา ฯ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปจฺจุปฺปนฺนเมว สทฺทํ อารมฺมณํ กโรตีติ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาฯ

อตฺถปฏิสมฺภิทา อตีตํ วิปากตฺถํ กิริยตฺถํ ปจฺจยสมุปฺปนฺนญฺจ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อตีตารมฺมณา, อนาคตํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อนาคตารมฺมณา, ปจฺจุปฺปนฺนํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา, โลกุตฺตรํ ปรมตฺถํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส นวตฺตพฺพารมฺมณาฯ ธมฺมปฏิสมฺภิทา อตีตํ กุสลํ อกุสลํ ปจฺจยธมฺมญฺจ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อตีตารมฺมณา, อนาคตํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อนาคตารมฺมณา, ปจฺจุปฺปนฺนํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาฯ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา อตีตํ กุสลญาณํ วิปากญาณํ กิริยญาณญฺจ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อตีตารมฺมณา, อนาคตํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อนาคตารมฺมณา, ปจฺจุปฺปนฺนํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาฯ

นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา สทฺทารมฺมณตฺตา พหิทฺธารมฺมณาฯ อิตราสุ ตีสุ อตฺถปฏิสมฺภิทา อชฺฌตฺตํ วิปากตฺถํ กิริยตฺถํ ปจฺจยสมุปฺปนฺนญฺจ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อชฺฌตฺตารมฺมณา, พหิทฺธา ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส พหิทฺธารมฺมณา, อชฺฌตฺตพหิทฺธา ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา , ปรมตฺถํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส พหิทฺธารมฺมณา เอวฯ ธมฺมปฏิสมฺภิทา อชฺฌตฺตํ กุสลากุสลํ ปจฺจยธมฺมํ ปจฺจเวกฺขณกาเล อชฺฌตฺตารมฺมณา, พหิทฺธา กุสลากุสลํ ปจฺจยธมฺมํ ปจฺจเวกฺขณกาเล พหิทฺธารมฺมณา, อชฺฌตฺตพหิทฺธา กุสลากุสลํ ปจฺจยธมฺมํ ปจฺจเวกฺขณกาเล อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณาฯ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา อชฺฌตฺตํ กุสลวิปากกิริยญาณํ ปจฺจเวกฺขณกาเล อชฺฌตฺตารมฺมณา, พหิทฺธา…เป.… อชฺฌตฺตพหิทฺธา กุสลวิปากกิริยญาณํ ปจฺจเวกฺขณกาเล อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณาติฯ

อิธาปิ ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา โลกิยา; อตฺถปฏิสมฺภิทา โลกิยโลกุตฺตราฯ อิมสฺมิญฺหิ ปฏิสมฺภิทาวิภงฺเค สมฺมาสมฺพุทฺเธน ตโยปิ นยา โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกตฺตา เอกปริจฺเฉทาว กถิตาฯ ตีสุปิ หิ เอตาสุ ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา โลกิยา, อตฺถปฏิสมฺภิทา โลกิยโลกุตฺตราติฯ เอวมยํ ปฏิสมฺภิทาวิภงฺโคปิ เตปริวฏฺฏํ นีหริตฺวาว ภาเชตฺวา ทสฺสิโตติฯ

สมฺโมหวิโนทนิยา วิภงฺคฏฺฐกถาย

ปฏิสมฺภิทาวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

16. ญาณวิภงฺโค

1. เอกกมาติกาทิวณฺณนา

[751] อิทานิ ตทนนฺตเร ญาณวิภงฺเค เอกวิเธน ญาณวตฺถูติอาทินา นเยน ปฐมํ เอกวิธาทีหิ ทสวิธปริโยสาเนหิ ทสหิ ปริจฺเฉเทหิ มาติกํ ฐเปตฺวา นิกฺขิตฺตปทานุกฺกเมน นิทฺเทโส กโตฯ

ตตฺถ เอกวิเธนาติ เอกปฺปกาเรน, เอกโกฏฺฐาเสน วาฯ ญาณวตฺถูติ เอตฺถ ปน ญาณญฺจ ตํ วตฺถุ จ นานปฺปการานํ สมฺปตฺตีนนฺติ ญาณวตฺถุ; โอกาสฏฺเฐน ญาณสฺส วตฺถูติปิ ญาณวตฺถุฯ อิธ ปน ปุริเมเนวตฺเถน ญาณวตฺถุ เวทิตพฺพํฯ เตเนว เอกวิธปริจฺเฉทาวสาเน ‘‘ยาถาวกวตฺถุวิภาวนา ปญฺญา – เอวํ เอกวิเธน ญาณวตฺถู’’ติ วุตฺตํฯ ปญฺจ วิญฺญาณาติ จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ ปญฺจฯ น เหตูติอาทีนิ เหฏฺฐา ธมฺมสงฺคหฏฺฐกถายํ (ธ. ส. อฏฺฐ. 1.6) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิฯ สงฺเขปโต ปเนตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ ตํ นิทฺเทสวาเร อาวิ ภวิสฺสติฯ ยถา เจตฺถ, เอวํ ทุกมาติกาทิปเทสุปิ ยํ วตฺตพฺพํ ตํ ตตฺเถว อาวิ ภวิสฺสติฯ นิกฺเขปปริจฺเฉทมตฺตํ ปเนตฺถ เอวํ เวทิตพฺพํฯ เอตฺถ หิ ‘‘น เหตุ อเหตุกา’’ติอาทีหิ ตาว ธมฺมสงฺคหมาติกาวเสน, ‘‘อนิจฺจา ชราภิภูตา’’ติอาทีหิ อมาติกาวเสนาติ สงฺเขปโต ทุวิเธหิ ปเภทโต อฏฺฐสตฺตติยา ปเทหิ เอกกมาติกา นิกฺขิตฺตาฯ

ทุกานุรูเปหิ ปน ปญฺจติํสาย ทุเกหิ ทุกมาติกา นิกฺขิตฺตาฯ

ติกานุรูเปหิ ‘‘จินฺตามยา ปญฺญา’’ติอาทีหิ จตูหิ พาหิรตฺติเกหิ, ‘‘วิปากา ปญฺญา’’ติอาทีหิ อนิยมิตปญฺญาวเสน วุตฺเตหิ จุทฺทสหิ มาติกาติเกหิ, วิตกฺกตฺติเก ปฐมปเทน นิยมิตปญฺญาวเสน วุตฺเตหิ เตรสหิ, ทุติยปเทน นิยมิตปญฺญาวเสน วุตฺเตหิ สตฺตหิ, ตติยปเทน นิยมิตปญฺญาวเสน วุตฺเตหิ ทฺวาทสหิ, ปีติตฺติเก จ ปฐมปเทน นิยมิตปญฺญาวเสน วุตฺเตหิ เตรสหิ, ตถา ทุติยปเทน, ตติยปเทน นิยมิตปญฺญาวเสน วุตฺเตหิ ทฺวาทสหีติ อฏฺฐาสีติยา ติเกหิ ติกมาติกา นิกฺขิตฺตาฯ

จตุกฺกมาติกา ปน ‘กมฺมสฺสกตญาณ’นฺติอาทีหิ เอกวีสติยา จตุกฺเกหิ, ปญฺจกมาติกา ทฺวีหิ ปญฺจเกหิ, ฉกฺกมาติกา เอเกน ฉกฺเกน, สตฺตกมาติกา ‘‘สตฺตสตฺตติ ญาณวตฺถูนี’’ติ เอวํ สงฺเขปโต วุตฺเตหิ เอกาทสหิ สตฺตเกหิ, อฏฺฐกมาติกา เอเกน อฏฺฐเกน, นวกมาติกา เอเกน นวเกนฯ

10. ทสกมาติกาวณฺณนา

[760] ทสกมาติกา ‘‘ทส ตถาคตสฺส ตถาคตพลานี’’ติอาทินา เอเกเนว ทสเกน นิกฺขิตฺตาฯ ตตฺถ ทสาติ คณนปริจฺเฉโทฯ ตถาคตสฺสาติ ยถา วิปสฺสีอาทโย ปุพฺพกา อิสโย อาคตา ตถา อาคตสฺส; ยถา จ เต คตา ตถา คตสฺสฯ ตถาคตพลานีติ อญฺเญหิ อสาธารณานิ ตถาคตสฺเสว พลานิ; ยถา วา ปุพฺพพุทฺธานํ พลานิ ปุญฺญุสฺสยสมฺปตฺติยา อาคตานิ ตถา อาคตพลานีติปิ อตฺโถฯ ตตฺถ ทุวิธํ ตถาคตสฺส พลํ – กายพลญฺจ ญาณพลญฺจฯ เตสุ กายพลํ หตฺถิกุลานุสาเรเนว เวทิตพฺพํฯ วุตฺตญฺเหตํ โปราเณหิ –

กาฬาวกญฺจ คงฺเคยฺยํ, ปณฺฑรํ ตมฺพปิงฺคลํ;

คนฺธมงฺคลเหมญฺจ, อุโปสถฉทฺทนฺติเม ทสาติฯ –

อิมานิ หิ ทส หตฺถิกุลานิฯ

ตตฺถ ‘กาฬาวก’นฺติ ปกติหตฺถิกุลํ ทฏฺฐพฺพํฯ ยํ ทสนฺนํ ปุริสานํ กายพลํ ตํ เอกสฺส กาฬาวกหตฺถิโนฯ ยํ ทสนฺนํ กาฬาวกานํ พลํ ตํ เอกสฺส คงฺเคยสฺสฯ ยํ ทสนฺนํ คงฺเคยฺยานํ ตํ เอกสฺส ปณฺฑรสฺสฯ ยํ ทสนฺนํ ปณฺฑรานํ ตํ เอกสฺส ตมฺพสฺสฯ ยํ ทสนฺนํ ตมฺพานํ ตํ เอกสฺส ปิงฺคลสฺสฯ ยํ ทสนฺนํ ปิงฺคลานํ ตํ เอกสฺส คนฺธหตฺถิโนฯ ยํ ทสนฺนํ คนฺธหตฺถีนํ ตํ เอกสฺส มงฺคลสฺสฯ ยํ ทสนฺนํ มงฺคลานํ ตํ เอกสฺส เหมวตสฺสฯ ยํ ทสนฺนํ เหมวตานํ ตํ เอกสฺส อุโปสถสฺสฯ ยํ ทสนฺนํ อุโปสถานํ ตํ เอกสฺส ฉทฺทนฺตสฺสฯ ยํ ทสนฺนํ ฉทฺทนฺตานํ ตํ เอกสฺส ตถาคตสฺสฯ นารายนสงฺขาตพลนฺติปิ อิทเมว วุจฺจติฯ