2. สจฺจวาราทิวณฺณนา

[719] อิทานิ เย สงฺคหวาเร ปญฺจ อตฺถา จ ธมฺมา จ สงฺคหิตา, เตสํ ปเภททสฺสนนเยน ปฏิสมฺภิทา วิภชิตุํ ปุน จตสฺโสติอาทินา นเยน ปเภทวาโร อารทฺโธฯ โส สจฺจวารเหตุวารธมฺมวารปจฺจยาการวารปริยตฺติวารวเสน ปญฺจวิโธฯ ตตฺถ ปจฺจยสมุปฺปนฺนสฺส ทุกฺขสจฺจสฺส ปจฺจเยน ปตฺตพฺพสฺส นิพฺพานสฺส จ อตฺถภาวํ, ผลนิพฺพตฺตกสฺส สมุทยสฺส นิพฺพานสมฺปาปกสฺส อริยมคฺคสฺส จ ธมฺมภาวญฺจ ทสฺเสตุํ ‘สจฺจวาโร’ วุตฺโตฯ ยสฺส กสฺสจิ ปน เหตุผลนิพฺพตฺตกสฺส เหตุโน ธมฺมภาวํ, เหตุผลสฺส จ อตฺถภาวํ ทสฺเสตุํ ‘เหตุวาโร’ วุตฺโตฯ ตตฺถ จ เหตุผลกฺกมวเสน อุปฺปฏิปาฏิยา ปฐมํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา นิทฺทิฏฺฐาฯ เย ปน ธมฺมา ตมฺหา ตมฺหา รูปารูปปฺปเภทา เหตุโต ชาตา, เตสํ อตฺถภาวํ, ตสฺส ตสฺส จ รูปารูปธมฺมปฺปเภทสฺส เหตุโน ธมฺมภาวํ ทสฺเสตุํ ‘ธมฺมวาโร’ วุตฺโตฯ ชรามรณาทีนํ ปน อตฺถภาวํ, ชรามรณาทิสมุทยสงฺขาตานํ ชาติอาทีนญฺจ ธมฺมภาวํ ทสฺเสตุํ ‘ปจฺจยาการวาโร’ วุตฺโตฯ ตโต ปริยตฺติสงฺขาตสฺส ตสฺส ตสฺส ภาสิตสฺส ธมฺมภาวํ, ภาสิตสงฺขาเตน ปจฺจเยน ปตฺตพฺพสฺส ภาสิตตฺถสฺส จ อตฺถภาวํ ทสฺเสตุํ ‘ปริยตฺติวาโร’ วุตฺโตฯ

ตตฺถ จ ยสฺมา ภาสิตํ ญตฺวา ตสฺสตฺโถ ญายติ, ตสฺมา ภาสิตภาสิตตฺถกฺกเมน อุปฺปฏิปาฏิยา ปฐมํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา นิทฺทิฏฺฐาฯ ปริยตฺติธมฺมสฺส จ ปเภททสฺสนตฺถํ ‘‘ตตฺถ กตมา ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติ ปุจฺฉาปุพฺพงฺคโม ปฏินิทฺเทสวาโร วุตฺโตฯ ตตฺถ สุตฺตนฺติอาทีหิ นวหิ องฺเคหิ นิปฺปเทสโต ตนฺติ คหิตาฯ อยํ อิมสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ, อยํ อิมสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถติ อิมสฺมิมฺปิ ฐาเน ภาสิตวเสน นิปฺปเทสโต ตนฺติ เอว คหิตาติฯ

สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนาฯ

2. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา

[725] ตตฺถ ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา โลกิยาฯ อตฺถปฏิสมฺภิทา โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา ฯ

สา หิ นิพฺพานารมฺมณานํ มคฺคผลญาณานํ วเสน โลกุตฺตราปิ โหติฯ อภิธมฺมภาชนีเย กุสลากุสลวิปากกิริยานํ วเสน จตูหิ วาเรหิ วิภตฺตํฯ ตตฺถ ยตฺตกานิ เหฏฺฐา จิตฺตุปฺปาทกณฺเฑ (ธ. ส. 1 อาทโย) กุสลจิตฺตานิ วิภตฺตานิ, เตสํ สพฺเพสมฺปิ วเสน เอเกกสฺมิํ จิตฺตนิทฺเทเส จตสฺโส จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา วิภตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ อกุสลจิตฺเตสุปิ เอเสว นโยฯ วิปากกิริยวาเรสุ วิปากกิริยานํ อตฺเถน สงฺคหิตตฺตา, ธมฺมปฏิสมฺภิทํ ฉฑฺเฑตฺวา, เอเกกสฺมิํ วิปากจิตฺเต จ กิริยจิตฺเต จ ติสฺโส ติสฺโสว ปฏิสมฺภิทา วิภตฺตาฯ ปาฬิ ปน มุขมตฺตเมว ทสฺเสตฺวา สํขิตฺตาฯ สา เหฏฺฐา อาคตวิตฺถารวเสเนว เวทิตพฺพาฯ

กสฺมา ปน ยถา กุสลากุสลวาเรสุ ‘‘เตสํ วิปาเก ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา’’ติ วุตฺตํ, เอวมิธ ‘‘เยสํ ธมฺมานํ อิเม วิปากา, เตสุ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติ เอวํ น วุตฺตนฺติ? เหฏฺฐา วุตฺตตฺตาฯ ยทิ เอวํ, ‘‘เตสํ วิปาเก ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา’’ติ เหฏฺฐา วุตฺตตฺตา อยํ อตฺถปฏิสมฺภิทาปิ อิธ น วตฺตพฺพา สิยาติ? โน น วตฺตพฺพาฯ กสฺมา? เหฏฺฐา วิปากกิริยจิตฺตุปฺปาทวเสน อวุตฺตตฺตาฯ กิริยวาเร จ ‘‘เยสํ ธมฺมานํ อิเม กิริยา’’ติ วจนเมว น ยุชฺชตีติ ทฺวีสุปิ อิเมสุ วาเรสุ ติสฺโส ติสฺโสว ปฏิสมฺภิทา วิภตฺตาฯ

ตตฺถ ยาย นิรุตฺติยา เตสํ ธมฺมานํ ปญฺญตฺติ โหตีติ ยาย นิรุตฺติยา เตสํ ผสฺโส โหตีติอาทินา นเยน วุตฺตานํ ธมฺมานํ ‘‘อยํ ผสฺโส, อยํ เวทนา’’ติ เอวํ ปญฺญตฺติ โหติฯ ตตฺถ ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป ญาณนฺติ ตสฺมิํ อตฺเถ ธมฺเม จ ปวตฺตมานาย ตสฺสา ธมฺมนิรุตฺติยา สภาวปญฺญตฺติยา อภิลาเป ญาณํฯ อภิลาปสทฺทํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปนฺนญาณเมว อิธาปิ กถิตํฯ เยน ญาเณนาติ เยน ปฏิภานปฏิสมฺภิทาญาเณนฯ ตานิ ญาณานิ ชานาตีติ อิตรานิ ตีณิ ปฏิสมฺภิทาญาณานิ ชานาติฯ

อิทานิ ยถา ยํ ญาณํ ตานิ ญาณานิ ชานาติ, ตถา ตสฺส เตสุ ปวตฺติํ ทสฺเสตุํ อิมานิ ญาณานิ อิทมตฺถโชตกานีติ วุตฺตํฯ ตตฺถ อิทมตฺถโชตกานีติ อิมสฺส อตฺถสฺส โชตกานิ ปกาสกานิ; อิมํ นาม อตฺถํ โชเตนฺติ ปกาเสนฺติ ปริจฺฉินฺทนฺตีติ อตฺโถฯ อิติ ญาเณสุ ญาณนฺติ อิมินา อากาเรน ปวตฺตํ ตีสุ ญาเณสุ ญาณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา นามฯ

ตตฺถ กิญฺจาปิ อยํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา ‘อิมิสฺสา อิทํ กิจฺจํ, อิมิสฺสา อิทํ กิจฺจ’นฺติ อิตราสํ ปฏิสมฺภิทานํ กิจฺจํ ชานาติ, สยํ ปน ตาสํ กิจฺจํ กาตุํ น สกฺโกติ, พหุสฺสุตธมฺมกถิโก วิย อปฺปสฺสุตธมฺมกถิกสฺสฯ ทฺเว กิร ภิกฺขูฯ เอโก พหุสฺสุโต, เอโก อปฺปสฺสุโตฯ เต เอกโตว เอกํ ธมฺมกถามคฺคํ อุคฺคณฺหิํสุฯ ตตฺถ อปฺปสฺสุโต สรสมฺปนฺโน อโหสิ, อิตโร มนฺทสฺสโรฯ เตสุ อปฺปสฺสุโต คตคตฏฺฐาเน อตฺตโน สรสมฺปตฺติยา สกลปริสํ โขเภตฺวา ธมฺมํ กเถสิฯ ธมฺมํ สุณมานา หฏฺฐตุฏฺฐมานสา หุตฺวา – ‘ยถา เอส ธมฺมํ กเถสิ, เอโก ติปิฏกธโร มญฺเญ ภวิสฺสตี’ติ วทนฺติฯ พหุสฺสุตภิกฺขุ ปน – ‘ธมฺมสวเน ชานิสฺสถ อยํ ติปิฏกธโร วา โน วา’ติ อาหฯ โส กิญฺจาปิ เอวมาห, ยถา ปน สกลปริสํ โขเภตฺวา ธมฺมํ กเถตุํ สกฺโกติ, เอวมสฺส กถนสมตฺถตา นตฺถิฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา, พหุสฺสุโต วิย อปฺปสฺสุตสฺส, อิตราสํ กิจฺจํ ชานาติ, สยํ ปน ตํ กิจฺจํ กาตุํ น สกฺโกตีติ เวทิตพฺพํฯ เสสํ อุตฺตานตฺถเมวฯ

[746] เอวํ กุสลจิตฺตุปฺปาทาทิวเสน ปฏิสมฺภิทา วิภชิตฺวา อิทานิ ตาสํ อุปฺปตฺติฏฺฐานภูตํ เขตฺตํ ทสฺเสตุํ ปุน จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาติอาทิมาหฯ ตตฺถ ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา กามาวจรกุสลโต จตูสุ ญาณสมฺปยุตฺเตสุ จิตฺตุปฺปาเทสูติ อิทํ เสกฺขานํ วเสน วุตฺตํฯ เตสญฺหิปิ ธมฺมปจฺจเวกฺขณกาเล เหฏฺฐา วุตฺตํ ปญฺจปฺปการํ ธมฺมํ อารมฺมณํ กตฺวา จตูสุ ญาณสมฺปยุตฺตกุสลจิตฺเตสุ ธมฺมปฏิสมฺภิทา อุปฺปชฺชติฯ ตถา นิรุตฺติปจฺจเวกฺขณกาเล สทฺทํ อารมฺมณํ กตฺวา นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา; ญาณํ ปจฺจเวกฺขณกาเล สพฺพตฺถกญาณํ อารมฺมณํ กตฺวา ปฏิภานปฏิสมฺภิทาติฯ

กิริยโต จตูสูติ อิทํ ปน อเสกฺขานํ วเสน วุตฺตํฯ เตสญฺหิ ธมฺมํ ปจฺจเวกฺขณกาเล เหฏฺฐา วุตฺตํ ปญฺจปฺปการํ ธมฺมํ อารมฺมณํ กตฺวา จตูสุ ญาณสมฺปยุตฺตกิริยจิตฺเตสุ ธมฺมปฏิสมฺภิทา อุปฺปชฺชติฯ ตถา นิรุตฺติปจฺจเวกฺขณกาเล สทฺทํ อารมฺมณํ กตฺวา นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา; ญาณํ ปจฺจเวกฺขณกาเล สพฺพตฺถกญาณํ อารมฺมณํ กตฺวา ปฏิภานปฏิสมฺภิทาติฯ

อตฺถปฏิสมฺภิทา เอเตสุ เจว อุปฺปชฺชตีติ อิทํ ปน เสกฺขาเสกฺขานํ วเสน วุตฺตํฯ

ตถา หิ เสกฺขานํ อตฺถปจฺจเวกฺขณกาเล เหฏฺฐา วุตฺตปฺปเภทํ อตฺถํ อารมฺมณํ กตฺวา จตูสุ ญาณสมฺปยุตฺตกุสลจิตฺเตสุ อยํ อุปฺปชฺชติ, มคฺคผลกาเล จ มคฺคผเลสุฯ อเสกฺขสฺส ปน อตฺถํ ปจฺจเวกฺขณกาเล เหฏฺฐา วุตฺตปฺปเภทเมว อตฺถํ อารมฺมณํ กตฺวา จตูสุ ญาณสมฺปยุตฺตกิริยจิตฺเตสุ อุปฺปชฺชติ, ผลกาเล จ อุปริเม สามญฺญผเลติฯ เอวเมตา เสกฺขาเสกฺขานํ อุปฺปชฺชมานา อิมาสุ ภูมีสุ อุปฺปชฺชนฺตีติ ภูมิทสฺสนตฺถํ อยํ นโย ทสฺสิโตติฯ

อภิธมฺมภาชนียวณฺณนาฯ

3. ปญฺหาปุจฺฉกวณฺณนา

[747] ปญฺหาปุจฺฉเก ปาฬิอนุสาเรเนว จตุนฺนํ ปฏิสมฺภิทานํ กุสลาทิภาโว เวทิตพฺโพฯ อารมฺมณตฺติเกสุ ปน นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา สทฺทเมว อารมฺมณํ กโรตีติ ปริตฺตารมฺมณาฯ อตฺถปฏิสมฺภิทา กามาวจรวิปากกิริยสงฺขาตญฺเจว ปจฺจยสมุปฺปนฺนญฺจ อตฺถํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ปริตฺตารมฺมณา; วุตฺตปฺปเภทเมว รูปาวจรารูปาวจรํ อตฺถํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส มหคฺคตารมฺมณา; โลกุตฺตรวิปากตฺถญฺเจว ปรมตฺถญฺจ นิพฺพานํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อปฺปมาณารมฺมณาฯ ธมฺมปฏิสมฺภิทา กามาวจรํ กุสลธมฺมํ อกุสลธมฺมํ ปจฺจยธมฺมญฺจ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ปริตฺตารมฺมณา; รูปาวจรารูปาวจรํ กุสลํ ธมฺมํ ปจฺจยธมฺมญฺจ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส มหคฺคตารมฺมณา ; โลกุตฺตรํ กุสลํ ธมฺมํ ปจฺจยธมฺมญฺจ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อปฺปมาณารมฺมณาฯ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา กามาวจรกุสลวิปากกิริยญาณานิ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ปริตฺตารมฺมณา; รูปาวจรารูปาวจรานิ กุสลวิปากกิริยญาณานิ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส เตสํ อารมฺมณานิ วิชานนฺตสฺส มหคฺคตารมฺมณา; โลกุตฺตรานิ กุสลวิปากญาณานิ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อปฺปมาณารมฺมณาฯ

อตฺถปฏิสมฺภิทา สหชาตเหตุวเสน สิยา มคฺคเหตุกา, วีริยเชฏฺฐิกาย มคฺคภาวนาย สิยา มคฺคาธิปติ, ฉนฺทจิตฺตเชฏฺฐิกาย นวตฺตพฺพา, ผลกาเลปิ นวตฺตพฺพา เอวฯ ธมฺมปฏิสมฺภิทา มคฺคํ ปจฺจเวกฺขณกาเล มคฺคารมฺมณา, มคฺคํ ครุํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อารมฺมณาธิปติวเสน มคฺคาธิปติฯ