อภิธมฺมภาชนียํ กุสลโตปิ วิปากโตปิ กิริยโตปิ เหฏฺฐา จิตฺตุปฺปาทกณฺเฑ ภาชิตนเยเนว ภาชิตํฯ อตฺโถปิสฺส ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

3. ปญฺหาปุจฺฉกวณฺณนา

ปญฺหาปุจฺฉเก ปาฬิอนุสาเรเนว เมตฺตาทีนํ กุสลาทิภาโว เวทิตพฺโพฯ อารมฺมณตฺติเกสุ ปน สพฺพาปิ ตีสุ ติเกสุ นวตพฺพารมฺมณา เอวฯ อชฺฌตฺตารมฺมณตฺติเก พหิทฺธารมฺมณาติฯ อิมสฺมิํ ปน อปฺปมญฺญาวิภงฺเค สมฺมาสมฺพุทฺเธน สุตฺตนฺตภาชนีเยปิ โลกิยา เอว อปฺปมญฺญาโย กถิตา, อภิธมฺมภาชนีเยปิ ปญฺหาปุจฺฉเกปิฯ ตโยปิ หิ เอเต นยา โลกิยตฺตา เอกปริจฺเฉทา เอวฯ เอวมยํ อปฺปมญฺญาวิภงฺโคปิ เตปริวฏฺฏํ นีหริตฺวาว ภาเชตฺวา ทสฺสิโตติฯ

สมฺโมหวิโนทนิยา วิภงฺคฏฺฐกถาย

อปฺปมญฺญาวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

14. สิกฺขาปทวิภงฺโค

1. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา

[703] อิทานิ ตทนนฺตเร สิกฺขาปทวิภงฺเค ปญฺจาติ คณนปริจฺเฉโทฯ สิกฺขาปทานีติ สิกฺขิตพฺพปทานิ; สิกฺขาโกฏฺฐาสาติ อตฺโถฯ อปิจ อุปริ อาคตา สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมา สิกฺขิตพฺพโต สิกฺขาฯ ปญฺจสุ ปน สีลงฺเคสุ ยํกิญฺจิ องฺคํ ตาสํ สิกฺขานํ ปติฏฺฐานฏฺเฐน ปทนฺติ สิกฺขานํ ปทตฺตา สิกฺขาปทานิฯ ปาณาติปาตาติ ปาณสฺส อติปาตา ฆาตนา มารณาติ อตฺโถฯ เวรมณีติ วิรติฯ อทินฺนาทานาติ อทินฺนสฺส อาทานา; ปรปริคฺคหิตสฺส หรณาติ อตฺโถฯ กาเมสูติ วตฺถุกาเมสุฯ มิจฺฉาจาราติ กิเลสกามวเสน ลามกาจาราฯ มุสาวาทาติ อภูตวาทโตฯ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺฐานาติ เอตฺถ สุราติ ปิฏฺฐสุรา, ปูวสุรา, โอทนสุรา, กิณฺณปกฺขิตฺตา, สมฺภารสํยุตฺตาติ ปญฺจ สุราฯ เมรยนฺติ ปุปฺผาสโว, ผลาสโว, คุฬาสโว, มธฺวาสโว, สมฺภารสํยุตฺโตติ ปญฺจ อาสวาฯ ตทุภยมฺปิ มทนียฏฺเฐน มชฺชํฯ ยาย เจตนาย ตํ ปิวนฺติ, สา ปมาทการณตฺตา ปมาทฏฺฐานํ; ตสฺมา สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺฐานาฯ อยํ ตาเวตฺถ มาติกานิกฺเขปสฺส อตฺโถฯ

[704] ปทภาชนีเย ปน ยสฺมิํ สมเย กามาวจรนฺติอาทิ สพฺพํ เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถเมวฯ ยสฺมา ปน น เกวลํ วิรติเยว สิกฺขาปทํ, เจตนาปิ สิกฺขาปทเมว, ตสฺมา ตํ ทสฺเสตุํ ทุติยนโย ทสฺสิโตฯ ยสฺมา จ น เกวลํ เอเตเยว ทฺเว ธมฺมา สิกฺขาปทํ, เจตนาสมฺปยุตฺตา ปน ปโรปณฺณาสธมฺมาปิ สิกฺขิตพฺพโกฏฺฐาสโต สิกฺขาปทเมว, ตสฺมา ตติยนโยปิ ทสฺสิโตฯ

ตตฺถ ทุวิธํ สิกฺขาปทํ ปริยายสิกฺขาปทํ นิปฺปริยายสิกฺขาปทญฺจฯ ตตฺถ วิรติ นิปฺปริยายสิกฺขาปทํฯ สา หิ ‘‘ปาณาติปาตา เวรมณี’’ติ ปาฬิยํ อาคตา, โน เจตนาฯ วิรมนฺโต จ ตาย เอว ตโต ตโต วิรมติ, น เจตนายฯ เจตนํ ปน อาหริตฺวา ทสฺเสสิฯ ตถา เสสเจตนาสมฺปยุตฺตธมฺเมฯ วีติกฺกมกาเล หิ เวรเจตนา ทุสฺสีลฺยํ นามฯ ตสฺมา สา วิรติกาเลปิ สุสีลฺยวเสน วุตฺตาฯ ผสฺสาทโย ตํสมฺปยุตฺตตฺตา คหิตาติฯ

อิทานิ เอเตสุ สิกฺขาปเทสุ ญาณสมุตฺเตชนตฺถํ อิเมสํ ปาณาติปาตาทีนํ ธมฺมโต, โกฏฺฐาสโต, อารมฺมณโต, เวทนาโต, มูลโต, กมฺมโต, สาวชฺชโต, ปโยคโต จ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ

ตตฺถ ‘ธมฺมโต’ติ ปญฺจเปเต ปาณาติปาตาทโย เจตนาธมฺมาว โหนฺติฯ ‘โกฏฺฐาสโต’ ปญฺจปิ กมฺมปถา เอวฯ

‘อารมฺมณโต’ ปาณาติปาโต ชีวิตินฺทฺริยารมฺมโณฯ อทินฺนาทานํ สตฺตารมฺมณํ วา สงฺขารารมฺมณํ วาฯ มิจฺฉาจาโร อิตฺถิปุริสารมฺมโณฯ มุสาวาโท สตฺตารมฺมโณ วา สงฺขารารมฺมโณ วาฯ สุราปานํ สงฺขารารมฺมณํฯ

‘เวทนาโต’ ปาณาติปาโต ทุกฺขเวทโนฯ อทินฺนาทานํ ติเวทนํฯ ตญฺหิ หฏฺฐตุฏฺฐสฺส อทินฺนํ อาทิยโต สุขเวทนํ โหติ, ภีตกาเล ทุกฺขเวทนํ, มชฺฌตฺตสฺส หุตฺวา คณฺหโต อทุกฺขมสุขเวทนํฯ มิจฺฉาจาโร สุขเวทโน วา อทุกฺขมสุขเวทโน วาฯ มุสาวาโท อทินฺนาทานํ วิย ติเวทโนฯ สุราปานํ สุขมชฺฌตฺตเวทนํฯ

‘มูลโต’ ปาณาติปาโต โทสโมหมูโลฯ อทินฺนาทานํ กิญฺจิกาเล โลภโมหมูลํ, กิญฺจิกาเล โทสโมหมูลํฯ มิจฺฉาจาโร โลภโมหมูโลฯ มุสาวาโท กิญฺจิกาเล โลภโมหมูโล, กิญฺจิกาเล โทสโมหมูโลฯ สุราปานํ โลภโมหมูลํฯ

‘กมฺมโต’ มุสาวาโท เจตฺถ วจีกมฺมํฯ เสสา กายกมฺมเมวฯ

‘สาวชฺชโต’ ปาณาติปาโต อตฺถิ อปฺปสาวชฺโช, อตฺถิ มหาสาวชฺโชฯ ตถา อทินฺนาทานาทีนิฯ เตสํ นานากรณํ เหฏฺฐา ทสฺสิตเมวฯ

อยํ ปน อปโร นโย – กุนฺถกิปิลฺลิกสฺส หิ วโธ อปฺปสาวชฺโช, ตโต มหนฺตตรสฺส มหาสาวชฺโช; โสปิ อปฺปสาวชฺโช, ตโต มหนฺตตราย สกุณิกาย มหาสาวชฺโช; ตโต โคธาย, ตโต สสกสฺส, ตโต มิคสฺส, ตโต ควยสฺส, ตโต อสฺสสฺส, ตโต หตฺถิสฺส วโธ มหาสาวชฺโช, ตโตปิ ทุสฺสีลมนุสฺสสฺส , ตโต โครูปสีลกมนุสฺสสฺส, ตโต สรณคตสฺส, ตโต ปญฺจสิกฺขาปทิกสฺส, ตโต สามเณรสฺส, ตโต ปุถุชฺชนภิกฺขุโน , ตโต โสตาปนฺนสฺส, ตโต สกทาคามิสฺส, ตโต อนาคามิสฺส, ตโต ขีณาสวสฺส วโธ อติมหาสาวชฺโชเยวฯ

อทินฺนาทานํ ทุสฺสีลสฺส สนฺตเก อปฺปสาวชฺชํ, ตโต โครูปสีลกสฺส สนฺตเก มหาสาวชฺชํ; ตโต สรณคตสฺส, ตโต ปญฺจสิกฺขาปทิกสฺส, ตโต สามเณรสฺส, ตโต ปุถุชฺชนภิกฺขุโน, ตโต โสตาปนฺนสฺส, ตโต สกทาคามิสฺส, ตโต อนาคามิสฺส สนฺตเก มหาสาวชฺชํ, ตโต ขีณาสวสฺส สนฺตเก อติมหาสาวชฺชํเยวฯ

มิจฺฉาจาโร ทุสฺสีลาย อิตฺถิยา วีติกฺกเม อปฺปสาวชฺโช, ตโต โครูปสีลกาย มหาสาวชฺโช; ตโต สรณคตาย, ปญฺจสิกฺขาปทิกาย, สามเณริยา, ปุถุชฺชนภิกฺขุนิยา, โสตาปนฺนาย, สกทาคามินิยา, ตโต อนาคามินิยา วีติกฺกเม มหาสาวชฺโช, ขีณาสวาย ปน ภิกฺขุนิยา เอกนฺตมหาสาวชฺโชวฯ

มุสาวาโท กากณิกมตฺตสฺส อตฺถาย มุสากถเน อปฺปสาวชฺโช, ตโต อฑฺฒมาสกสฺส, มาสกสฺส, ปญฺจมาสกสฺส, อฑฺฒกหาปณสฺส, กหาปณสฺส, ตโต อนคฺฆนิยภณฺฑสฺส อตฺถาย มุสากถเน มหาสาวชฺโช, มุสา กเถตฺวา ปน สงฺฆํ ภินฺทนฺตสฺส เอกนฺตมหาสาวชฺโชวฯ

สุราปานํ ปสตมตฺตสฺส ปาเน อปฺปสาวชฺชํ, อญฺชลิมตฺตสฺส ปาเน มหาสาวชฺชํ; กายจาลนสมตฺถํ ปน พหุํ ปิวิตฺวา คามฆาตนิคมฆาตกมฺมํ กโรนฺตสฺส เอกนฺตมหาสาวชฺชเมวฯ

ปาณาติปาตญฺหิ ปตฺวา ขีณาสวสฺส วโธ มหาสาวชฺโช; อทินฺนาทานํ ปตฺวา ขีณาสวสนฺตกสฺส หรณํ, มิจฺฉาจารํ ปตฺวา ขีณาสวาย ภิกฺขุนิยา วีติกฺกมนํ, มุสาวาทํ ปตฺวา มุสาวาเทน สงฺฆเภโท, สุราปานํ ปตฺวา กายจาลนสมตฺถํ พหุํ ปิวิตฺวา คามนิคมฆาตนํ มหาสาวชฺชํฯ สพฺเพหิปิ ปเนเตหิ มุสาวาเทน สงฺฆเภทนเมว มหาสาวชฺชํฯ ตญฺหิ กปฺปํ นิรเย ปาจนสมตฺถํ มหากิพฺพิสํฯ

‘ปโยคโต’ติ ปาณาติปาโต สาหตฺถิโกปิ โหติ อาณตฺติโกปิฯ ตถา อทินฺนาทานํฯ มิจฺฉาจารมุสาวาทสุราปานานิ สาหตฺถิกาเนวาติฯ

เอวเมตฺถ ปาณาติปาตาทีนํ ธมฺมาทิวเสน วินิจฺฉยํ ญตฺวา ปาณาติปาตา เวรมณีติอาทีนมฺปิ ธมฺมโต, โกฏฺฐาสโต, อารมฺมณโต, เวทนาโต, มูลโต, กมฺมโต, ขณฺฑโต, สมาทานโต, ปโยคโต จ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ

ตตฺถ ‘ธมฺมโต’ติ ปริยายสีลวเสน ปฏิปาฏิยา ปญฺจ เจตนาธมฺมาวฯ ‘โกฏฺฐาสโต’ติ ปญฺจปิ กมฺมปถา เอวฯ ‘อารมฺมณโต’ติ ปาณาติปาตา เวรมณี ปรสฺส ชีวิตินฺทฺริยํ อารมฺมณํ กตฺวา อตฺตโน เวรเจตนาย วิรมติฯ อิตราสุปิ เอเสว นโยฯ สพฺพาปิ หิ เอตา วีติกฺกมิตพฺพวตฺถุํ อารมฺมณํ กตฺวา เวรเจตนาหิเยว วิรมนฺติฯ ‘เวทนาโต’ติ สพฺพาปิ สุขเวทนา วา โหนฺติ มชฺฌตฺตเวทนา วาฯ ‘มูลโต’ติ ญาณสมฺปยุตฺตจิตฺเตน วิรมนฺตสฺส อโลภอโทสอโมหมูลา โหนฺติ, ญาณวิปฺปยุตฺตจิตฺเตน วิรมนฺตสฺส อโลภอโทสมูลา โหนฺติฯ ‘กมฺมโต’ติ มุสาวาทา เวรมณีเยเวตฺถ วจีกมฺมํ; เสสา กายกมฺมํฯ ‘ขณฺฑโต’ติ คหฏฺฐา ยํ ยํ วีติกฺกมนฺติ, ตํ ตเทว ขณฺฑํ โหติ ภิชฺชติ, อวเสสํ น ภิชฺชติฯ กสฺมา? คหฏฺฐา หิ อนิพทฺธสีลา โหนฺติ, ยํ ยํ สกฺโกนฺติ ตํ ตเทว โคเปนฺติฯ สามเณรานํ ปน เอกสฺมิํ วีติกฺกมนฺเต สพฺพานิ ภิชฺชนฺติฯ น เกวลญฺจ เอตานิ, เสสสีลานิปิ ภิชฺชนฺติเยวฯ เตสํ ปน วีติกฺกโม ทณฺฑกมฺมวตฺถุโกฯ ‘ปุน เอวรูปํ น กริสฺสามี’ติ ทณฺฑกมฺเม กเต สีลํ ปริปุณฺณํ โหติฯ ‘สมาทานโต’ติ สยเมว ‘ปญฺจ สีลานิ อธิฏฺฐหามี’ติ อธิฏฺฐหนฺเตนปิ, ปาฏิเยกฺกํ ปาฏิเยกฺกํ สมาทิยนฺเตนปิ สมาทิณฺณานิ โหนฺติฯ อญฺญสฺส สนฺติเก นิสีทิตฺวา ‘ปญฺจ สีลานิ สมาทิยามี’ติ สมาทิยนฺเตนปิ, ปาฏิเยกฺกํ ปาฏิเยกฺกํ สมาทิยนฺเตนปิ สมาทินฺนาเนว โหนฺติฯ ‘ปโยคโต’ สพฺพานิปิ สาหตฺถิกปโยคาเนวาติ เวทิตพฺพานิฯ

[712] อิทานิ ยาสํ สิกฺขานํ โกฏฺฐาสภาเวน อิมานิ ปญฺจ สิกฺขาปทานิ วุตฺตานิ, ตานิ ทสฺเสตุํ กตเม ธมฺมา สิกฺขาติ อยํ สิกฺขาวาโร อารทฺโธฯ

ตตฺถ ยสฺมา สพฺเพปิ จตุภูมกกุสลา ธมฺมา สิกฺขิตพฺพภาวโต สิกฺขา, ตสฺมา เต ทสฺเสตุํ ยสฺมิํ สมเย กามาวจรนฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เหฏฺฐา จิตฺตุปฺปาทกณฺเฑ (ธ. ส. 1) วุตฺตนเยเนว ปาฬิํ วิตฺถาเรตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อิธ ปน มุขมตฺตเมว ทสฺสิตนฺติฯ

อภิธมฺมภาชนียวณฺณนาฯ

3. ปญฺหาปุจฺฉกวณฺณนา

[714] ปญฺหาปุจฺฉเก ปาฬิอนุสาเรเนว สิกฺขาปทานํ กุสลาทิภาโว เวทิตพฺโพฯ อารมฺมณตฺติเกสุ ปน ยานิ สิกฺขาปทานิ เอตฺถ สตฺตารมฺมณานีติ วุตฺตานิ, ตานิ ยสฺมา สตฺโตติ สงฺขํ คเต สงฺขาเรเยว อารมฺมณํ กโรนฺติ, ยสฺมา จ สพฺพานิปิ เอตานิ สมฺปตฺตวิรติวเสเนว นิทฺทิฏฺฐานิ, ตสฺมา ‘‘ปริตฺตารมฺมณา’’ติ จ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา’’ติ จ วุตฺตํฯ ยโต ปน วิรมติ ตสฺส วตฺถุโน อจฺจนฺตพหิทฺธตฺตา สพฺเพสมฺปิ พหิทฺธารมฺมณตา เวทิตพฺพาติฯ

อิมสฺมิํ ปน สิกฺขาปทวิภงฺเค สมฺมาสมฺพุทฺเธน อภิธมฺมภาชนีเยปิ ปญฺหาปุจฺฉเกปิ โลกิยาเนว สิกฺขาปทานิ กถิตานิฯ อุโภปิ หิ เอเต นยา โลกิยตฺตา เอกปริจฺเฉทา เอวฯ เอวมยํ สิกฺขาปทวิภงฺโค ทฺเวปริวฏฺฏํ นีหริตฺวาว ภาเชตฺวา ทสฺสิโตติฯ

สมฺโมหวิโนทนิยา วิภงฺคฏฺฐกถาย

สิกฺขาปทวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

15. ปฏิสมฺภิทาวิภงฺโค

1. สุตฺตนฺตภาชนียํ