เมนู

อิมสฺมิํ ปน ฌานวิภงฺเค สมฺมาสมฺพุทฺเธน สุตฺตนฺตภาชนีเยปิ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกาเนว ฌานานิ กถิตานิ; อภิธมฺมภาชนีเยปิ ปญฺหาปุจฺฉเกปิฯ ตโยปิ หิ เอเต นยา เตภูมกธมฺมมิสฺสกตฺตา เอกปริจฺเฉทา เอวฯ เอวมยํ ฌานวิภงฺโคปิ เตปริวฏฺฏํ นีหริตฺวาว ภาเชตฺวา ทสฺสิโตติฯ

สมฺโมหวิโนทนิยา วิภงฺคฏฺฐกถาย

ฌานวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

13. อปฺปมญฺญาวิภงฺโค

1. สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา

[642] อิทานิ ตทนนฺตเร อปฺปมญฺญาวิภงฺเค จตสฺโสติ คณนปริจฺเฉโทฯ อปฺปมญฺญาโยติ ผรณอปฺปมาณวเสน อปฺปมญฺญาโยฯ เอตา หิ อารมฺมณวเสน อปฺปมาเณ วา สตฺเต ผรนฺติ, เอกสตฺตมฺปิ วา อนวเสสผรณวเสน ผรนฺตีติ ผรณอปฺปมาณวเสน อปฺปมญฺญาโยติ วุจฺจนฺติฯ อิธ ภิกฺขูติ อิมสฺมิํ สาสเน ภิกฺขุฯ เมตฺตาสหคเตนาติ เมตฺตาย สมนฺนาคเตนฯ เจตสาติ จิตฺเตนฯ เอกํ ทิสนฺติ เอกิสฺสา ทิสายฯ ปฐมปริคฺคหิตํ สตฺตํ อุปาทาย เอกทิสาปริยาปนฺนสตฺตผรณวเสน วุตฺตํฯ ผริตฺวาติ ผุสิตฺวา อารมฺมณํ กตฺวาฯ วิหรตีติ พฺรหฺมวิหาราธิฏฺฐิตํ อิริยาปถวิหารํ ปวตฺเตติฯ ตถา ทุติยนฺติ ยถา ปุรตฺถิมาทีสุ ทิสาสุ ยํ กิญฺจิ เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ, ตเถว ตทนนฺตรํ ทุติยํ ตติยํ จตุตฺถญฺจาติ อตฺโถฯ

อิติ อุทฺธนฺติ เตเนว จ นเยน อุปริมํ ทิสนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อโธ ติริยนฺติ อโธทิสมฺปิ ติริยํทิสมฺปิ เอวเมวฯ เอตฺถ จ อโธติ เหฏฺฐา, ติริยนฺติ อนุทิสาฯ เอวํ สพฺพทิสาสุ อสฺสมณฺฑเล อสฺสมิว เมตฺตาสหคตํ จิตฺตํ สาเรติปิ ปจฺจาสาเรติปีติ เอตฺตาวตา เอกเมกํ ทิสํ ปริคฺคเหตฺวา โอธิโส เมตฺตาผรณํ ทสฺสิตํฯ สพฺพธีติอาทิ ปน อโนธิโส ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ ตตฺถ สพฺพธีติ สพฺพตฺถฯ สพฺพตฺตตายาติ สพฺเพสุ หีนมชฺฌิมุกฺกฏฺฐมิตฺตสปตฺตมชฺฌตฺตาทิปฺปเภเทสุ อตฺตตาย ‘อยํ ปรสตฺโต’ติ วิภาคํ อกตฺวา อตฺตสมตายาติ วุตฺตํ โหติ; อถ วา สพฺพตฺตตายาติ สพฺเพน จิตฺตภาเวน อีสกมฺปิ พหิ อวิกฺขิปมาโนติ วุตฺตํ โหติฯ สพฺพาวนฺตนฺติ สพฺพสตฺตวนฺตํ, สพฺพสตฺตยุตฺตนฺติ อตฺโถฯ โลกนฺติ สตฺตโลกํฯ

วิปุเลนาติเอวมาทิปริยายทสฺสนโต ปเนตฺถ ปุน ‘‘เมตฺตาสหคเตนา’’ติ วุตฺตํฯ ยสฺมา วา เอตฺถ โอธิโส ผรเณ วิย ปุน ‘ตถา’สทฺโท ‘อิติ’สทฺโท วา น วุตฺโต, ตสฺมา ปุน ‘‘เมตฺตาสหคเตน เจตสา’’ติ วุตฺตํ; นิคมนวเสน วา เอตํ วุตฺตํฯ วิปุเลนาติ เอตฺถ จ ผรณวเสน วิปุลตา ทฏฺฐพฺพาฯ

ภูมิวเสน ปน ตํ มหคฺคตํ, ปคุณวเสน อปฺปมาณํ , สตฺตารมฺมณวเสน จ อปฺปมาณํ, พฺยาปาทปจฺจตฺถิกปฺปหาเนน อเวรํ, โทมนสฺสปฺปหานโต อพฺยาปชฺฌํ, นิทฺทุกฺขนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อยํ ตาว ‘‘เมตฺตาสหคเตน เจตสา’’ติอาทินา นเยน ฐปิตาย มาติกาย อตฺโถฯ

[643] อิทานิ ยเทตํ ‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, เมตฺตาสหคเตน เจตสา’’ติอาทินา นเยน วุตฺตํ ปทภาชนียํ, ตตฺถ ยสฺมา อิทํ กมฺมฏฺฐานํ โทสจริตสฺส สปฺปายํ, ตสฺมา ยถารูเป ปุคฺคเล อยํ เมตฺตา อปฺปนํ ปาปุณาติ, ตํ เมตฺตาย วตฺถุภูตํ ปุคฺคลํ ตาว ทสฺเสตุํ เสยฺยถาปิ นาม เอกํ ปุคฺคลนฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เสยฺยถาปิ นามาติ โอปมฺมตฺเถ นิปาโต, ยถา เอกํ ปุคฺคลนฺติ อตฺโถฯ ปิยนฺติ เปมนียํฯ มนาปนฺติ หทยวุฑฺฒิกรํฯ ตตฺถ ปุพฺเพว สนฺนิวาเสน ปจฺจุปฺปนฺนหิเตน วา ปิโย นาม โหติ, สีลาทิคุณสมาโยเคน มนาโป นาม; ทานสมานตฺตตาหิ วา ปิยตา, ปิยวจนอตฺถจริยตาหิ มนาปตา เวทิตพฺพาฯ ยสฺมา เจตฺถ ปิยตาย อิมสฺส พฺยาปาทสฺส ปหานํ โหติ, ตโต เมตฺตา สุขํ ผรติ, มนาปตาย อุทาสีนตา น สณฺฐาติ, หิโรตฺตปฺปญฺจ ปจฺจุปฏฺฐาติ, ตโต หิโรตฺตปฺปานุปาลิตา เมตฺตา น ปริหายติ, ตสฺมา ตํ อุปมํ กตฺวา อิทํ วุตฺตํ – ปิยํ มนาปนฺติฯ เมตฺตาเยยฺยาติ เมตฺตาย ผเรยฺย; ตสฺมิํ ปุคฺคเล เมตฺตํ กเรยฺย ปวตฺเตยฺยาติ อตฺโถฯ เอวเมว สพฺเพ สตฺเตติ ยถา ปิยํ ปุคฺคลํ เมตฺตาเยยฺย, เอวํ ตสฺมิํ ปุคฺคเล อปฺปนาปฺปตฺตาย วสีภาวํ อุปคตาย เมตฺตาย มชฺฌตฺตเวริสงฺขาเตปิ สพฺเพ สตฺเต อนุกฺกเมน ผรตีติ อตฺโถฯ เมตฺติ เมตฺตายนาติอาทีนิ วุตฺตตฺถาเนวฯ

[644] วิทิสํ วาติ ปทํ ติริยํ วาติ เอตสฺส อตฺถวิภาวนตฺถํ วุตฺตํฯ

[645] ผริตฺวาติ อารมฺมณกรณวเสน ผุสิตฺวาฯ อธิมุญฺจิตฺวาติ อธิกภาเวน มุญฺจิตฺวา, ยถา มุตฺตํ สุมุตฺตํ โหติ สุปฺปสาริตํ สุวิตฺถตํ ตถา มุญฺจิตฺวาติ อตฺโถฯ

[648] สพฺพธิอาทินิทฺเทเส ยสฺมา ตีณิปิ เอตานิ ปทานิ สพฺพสงฺคาหิกานิ, ตสฺมา เนสํ เอกโตว อตฺถํ ทสฺเสตุํ สพฺเพน สพฺพนฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตสฺสตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ

[650] วิปุลาทินิทฺเทเส ยสฺมา ยํ อปฺปนาปฺปตฺตํ หุตฺวา อนนฺตสตฺตผรณวเสน วิปุลํ, ตํ นิยมโต ภูมิวเสน มหคฺคตํ โหติฯ ยญฺจ มหคฺคตํ ตํ อปฺปมาณโคจรวเสน อปฺปมาณํฯ ยํ อปฺปมาณํ ตํ ปจฺจตฺถิกวิฆาตวเสน อเวรํฯ ยญฺจ อเวรํ ตํ วิหตพฺยาปชฺชตาย อพฺยาปชฺชํฯ ตสฺมา ‘‘ยํ วิปุลํ ตํ มหคฺคต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ อเวโร อพฺยาปชฺโชติ เจตฺถ ลิงฺควิปริยาเยน วุตฺตํฯ มเนน วา สทฺธิํ โยชนา กาตพฺพา – ยํ อปฺปมาณํ จิตฺตํ, โส อเวโร มโน; โย อเวโร โส อพฺยาปชฺโชติฯ อปิเจตฺถ เหฏฺฐิมํ เหฏฺฐิมํ ปทํ อุปริมสฺส อุปริมสฺส, อุปริมํ วา อุปริมํ เหฏฺฐิมสฺส เหฏฺฐิมสฺส อตฺโถติปิ เวทิตพฺโพฯ

[653] เสยฺยถาปิ นาม เอกํ ปุคฺคลํ ทุคฺคตํ ทุรุเปตนฺติ อิทมฺปิ กรุณาย วตฺถุภูตํ ปุคฺคลํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ เอวรูปสฺมิญฺหิ ปุคฺคเล พลวการุญฺญํ อุปฺปชฺชติฯ ตตฺถ ทุคฺคตนฺติ ทุกฺเขน สมงฺคีภาวํ คตํฯ ทุรุเปตนฺติ กายทุจฺจริตาทีหิ อุเปตํฯ คติกุลโภคาทิวเสน วา ตมภาเว ฐิโต ปุคฺคโล ทุคฺคโต, กายทุจฺจริตาทีหิ อุเปตตฺตา ตมปรายณภาเว ฐิโต ทุรุเปโตติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

[663] เอกํ ปุคฺคลํ ปิยํ มนาปนฺติ อิทมฺปิ มุทิตาย วตฺถุภูตํ ปุคฺคลํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ ตตฺถ คติกุลโภคาทิวเสน โชติภาเว ฐิโต ปิโย, กายสุจริตาทีหิ อุเปตตฺตา โชติปรายณภาเว ฐิโต มนาโปติ เวทิตพฺโพฯ

[673] เนว มนาปํ น อมนาปนฺติ อิทมฺปิ อุเปกฺขาย วตฺถุภูตํ ปุคฺคลํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ ตตฺถ มิตฺตภาวํ อสมฺปตฺตตาย เนว มนาโป, อมิตฺตภาวํ อสมฺปตฺตตาย น อมนาโปติ เวทิตพฺโพฯ เสสเมตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ สพฺพํ เหฏฺฐา จิตฺตุปฺปาทกณฺเฑ วุตฺตเมวฯ ภาวนาวิธานมฺปิ เอเตสํ กมฺมฏฺฐานานํ วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถารโต กถิตเมวาติฯ

สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนาฯ

2. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา