เมนู

ตสฺมา ตตฺถ สพฺเพสมฺปิ กุสลวิปากกิริยวเสน นิทฺทิฏฺฐานํ ฌานานํ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ สุทฺธิกนวกาทิเภโทปิ สพฺโพ ตตฺถ วุตฺตสทิโสเยวาติฯ

อภิธมฺมภาชนียวณฺณนาฯ

3. ปญฺหาปุจฺฉกวณฺณนา

[638] ปญฺหาปุจฺฉเก ปาฬิอนุสาเรเนว ฌานานํ กุสลาทิภาโว เวทิตพฺโพฯ อารมฺมณตฺติเกสุ ปน ติณฺณํ ฌานานํ นิมิตฺตารมฺมณตฺตา ปริตฺตารมฺมณาทิภาเวน นวตฺตพฺพตา เวทิตพฺพาฯ โลกุตฺตรา ปเนตฺถ มคฺคกาเล ผลกาเล วา สิยา อปฺปมาณารมฺมณาฯ จตุตฺถํ ฌานํ สิยา ปริตฺตารมฺมณนฺติ เอตฺถ กุสลโต เตรส จตุตฺถชฺฌานานิ สพฺพตฺถปาทกจตุตฺถํ, อิทฺธิวิธจตุตฺถํ, ทิพฺพโสตญาณจตุตฺถํ, เจโตปริยญาณจตุตฺถํ, ปุพฺเพนิวาสญาณจตุตฺถํ, ทิพฺพจกฺขุญาณจตุตฺถํ, ยถากมฺมูปคญาณจตุตฺถํ, อนาคตํสญาณจตุตฺถํ, อากาสานญฺจายตนาทิจตุตฺถํ, โลกุตฺตรจตุตฺถนฺติฯ

ตตฺถ สพฺพตฺถปาทกจตุตฺถํ นวตฺตพฺพารมฺมณเมว โหติฯ

อิทฺธิวิธจตุตฺถํ จิตฺตวเสน กายํ ปริณาเมนฺตสฺส อทิสฺสมาเนน กาเยน ปาฏิหาริยกรเณ กายารมฺมณตฺตา ปริตฺตารมฺมณํ, กายวเสน จิตฺตํ ปริณาเมนฺตสฺส ทิสฺสมาเนน กาเยน ปาฏิหาริยํ กตฺวา พฺรหฺมโลกํ คจฺฉนฺตสฺส สมาปตฺติจิตฺตารมฺมณตฺตา มหคฺคตารมฺมณํฯ

ทิพฺพโสตญาณจตุตฺถํ สทฺทารมฺมณตฺตา ปริตฺตารมฺมณํฯ

เจโตปริยญาณจตุตฺถํ กามาวจรจิตฺตชานนกาเล ปริตฺตารมฺมณํ, รูปาวจรารูปาวจรจิตฺตชานนกาเล มหคฺคตารมฺมณํ, โลกุตฺตรจิตฺตชานนกาเล อปฺปมาณารมฺมณํฯ เจโตปริยญาณลาภี ปน ปุถุชฺชโน ปุถุชฺชนานํเยว จิตฺตํ ชานาติ, น อริยานํฯ โสตาปนฺโน โสตาปนฺนสฺส เจว ปุถุชฺชนสฺส จ; สกทาคามี สกทาคามิโน เจว เหฏฺฐิมานญฺจ ทฺวินฺนํ; อนาคามี อนาคามิโน เจว เหฏฺฐิมานญฺจ ติณฺณํ; ขีณาสโว สพฺเพสมฺปิ ชานาติฯ

ปุพฺเพนิวาสญาณจตุตฺถํ กามาวจรกฺขนฺธานุสฺสรณกาเล ปริตฺตารมฺมณํ, รูปาวจรารูปาวจรกฺขนฺธานุสฺสรณกาเล มหคฺคตารมฺมณํ, ‘‘อตีเต พุทฺธปจฺเจกพุทฺธขีณาสวา มคฺคํ ภาวยิํสุ, ผลํ สจฺฉิกริํสู’’ติ อนุสฺสรณกาเล อปฺปมาณารมฺมณํ, นามโคตฺตานุสฺสรณกาเล นวตฺตพฺพารมฺมณํฯ

ทิพฺพจกฺขุญาณจตุตฺถํ วณฺณารมฺมณตฺตา ปริตฺตารมฺมณํฯ

ยถากมฺมูปคญาณจตุตฺถํ กามาวจรกมฺมานุสฺสรณกาเล ปริตฺตารมฺมณํ, รูปาวจรารูปาวจรกมฺมานุสฺสรณกาเล มหคฺคตารมฺมณํฯ

อนาคตํสญาณจตุตฺถํ อนาคเต กามธาตุยา นิพฺพตฺติชานนกาเล ปริตฺตารมฺมณํ, รูปารูปภเวสุ นิพฺพตฺติชานนกาเล มหคฺคตารมฺมณํ, ‘‘อนาคเต พุทฺธปจฺเจกพุทฺธขีณาสวา มคฺคํ ภาเวสฺสนฺติ, ผลํ สจฺฉิกริสฺสนฺตี’’ติ ชานนกาเล อปฺปมาณารมฺมณํ, ‘‘อนาคเต สงฺโข นาม ราชา ภวิสฺสตี’’ติอาทินา (ที. นิ. 3.108) นเยน นามโคตฺตานุสฺสรณกาเล นวตฺตพฺพารมฺมณํฯ

อากาสานญฺจายตนอากิญฺจญฺญายตนจตุตฺถํ นวตฺตพฺพารมฺมณํฯ วิญฺญาณญฺจายตนเนวสญฺญานาสญฺญายตนจตุตฺถํ มหคฺคตารมฺมณํฯ

โลกุตฺตรจตุตฺถํ อปฺปมาณารมฺมณํฯ

กิริยโตปิ เตสํ ทฺวาทสนฺนํ ฌานานํ อิทเมว อารมฺมณวิธานํฯ ตีณิ ฌานานิ นมคฺคารมฺมณาติ ปจฺจเวกฺขณญาณํ วา เจโตปริยาทิญาณํ วา มคฺคํ อารมฺมณํ กเรยฺย, ตีณิ ฌานานิ ตถา อปฺปวตฺติโต นมคฺคารมฺมณา, สหชาตเหตุวเสน ปน สิยา มคฺคเหตุกา; วีริยเชฏฺฐิกาย วา วีมํสาเชฏฺฐิกาย วา มคฺคภาวนาย มคฺคาธิปติโน; ฉนฺทจิตฺตเชฏฺฐกกาเล ผลกาเล จ นวตฺตพฺพาฯ

จตุตฺถํ ฌานนฺติ อิธาปิ กุสลโต เตรสสุ จตุตฺถชฺฌาเนสุ สพฺพตฺถปาทกอิทฺธิวิธทิพฺพโสตทิพฺพจกฺขุยถากมฺมูปคญาณจตุตฺถญฺเจว จตุพฺพิธญฺจ อารุปฺปจตุตฺถํ มคฺคารมฺมณาทิภาเวน น วตฺตพฺพํฯ เจโตปริยปุพฺเพนิวาสอนาคตํสญาณจตุตฺถํ ปน มคฺคารมฺมณํ โหติฯ

น วตฺตพฺพํ มคฺคเหตุกํ มคฺคาธิปตีติ วา; โลกุตฺตรจตุตฺถํ มคฺคารมฺมณํ น โหติ; มคฺคกาเล ปน สหชาตเหตุวเสน มคฺคเหตุกํ; วีริยวีมํสาเชฏฺฐิกาย มคฺคภาวนาย มคฺคาธิปติ; ฉนฺทจิตฺตเชฏฺฐิกาย เจว มคฺคภาวนาย ผลกาเล จ น วตฺตพฺพํฯ กิริยโตปิ ทฺวาทสสุ ฌาเนสุ อยเมว นโยฯ

ตีณิ ฌานานิ น วตฺตพฺพาติ อตีตาทีสุ เอกธมฺมมฺปิ อารพฺภ อปฺปวตฺติโต นวตฺตพฺพาติ เวทิตพฺพาฯ

จตุตฺถํ ฌานนฺติ กุสลโต เตรสสุ จตุตฺถชฺฌาเนสุ สพฺพตฺถปาทกจตุตฺถํ นวตฺตพฺพารมฺมณเมวฯ อิทฺธิวิธจตุตฺถํ กายวเสน จิตฺตปริณามเน สมาปตฺติจิตฺตารมฺมณตฺตา อตีตารมฺมณํ; ‘‘อนาคเต อิมานิ ปุปฺผานิ มา มิลายิํสุ, ทีปา มา นิพฺพายิํสุ, เอโก อคฺคิกฺขนฺโธ สมุฏฺฐาตุ, ปพฺพโต สมุฏฺฐาตู’’ติ อธิฏฺฐานกาเล อนาคตารมฺมณํ; จิตฺตวเสน กายปริณามนกาเล กายารมฺมณตฺตา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํฯ ทิพฺพโสตญาณจตุตฺถํ สทฺทารมฺมณตฺตา ปจฺจุปฺปนารมฺมณํฯ เจโตปริยญาณจตุตฺถํ อตีเต สตฺตทิวสพฺภนฺตเร อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธจิตฺตชานนกาเล อตีตารมฺมณํ; อนาคเต สตฺตทิวสพฺภนฺตเร อุปฺปชฺชนกจิตฺตชานนกาเล อนาคตารมฺมณํฯ ‘‘ยถา อิมสฺส โภโต มโนสงฺขารา ปณิหิตา อิมสฺส จิตฺตสฺส อนนฺตรา อมุํ นาม วิตกฺกํ วิตกฺเกสฺสตีติฯ โส พหุญฺเจปิ อาทิสติ, ตเถว ตํ โหติ โน อญฺญถา’’ติ อิมินา หิ สุตฺเตน (อ. นิ. 3.61) เจโตปริยญาณสฺเสว ปวตฺติ ปกาสิตาฯ อทฺธานปจฺจุปฺปนฺนสนฺตติปจฺจุปฺปนฺนวเสเนว ปจฺจุปฺปนฺนํ อารพฺภ ปวตฺติกาเล ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํฯ วิตฺถารกถา ปเนตฺถ เหฏฺฐาอฏฺฐกถากณฺฑวณฺณนายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ

ปุพฺเพนิวาสญาณจตุตฺถํ อตีตกฺขนฺธานุสฺสรณกาเล อตีตารมฺมณํ, นามโคตฺตานุสฺสรณกาเล นวตฺตพฺพารมฺมณํฯ ทิพฺพจกฺขุญาณจตุตฺถํ วณฺณารมฺมณตฺตา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํฯ ยถากมฺมูปคญาณจตุตฺถํ อตีตกมฺมเมว อารมฺมณํ กโรตีติ อตีตารมฺมณํฯ อนาคตํสญาณจตุตฺถํ อนาคตกฺขนฺธานุสฺสรณกาเล อนาคตารมฺมณํ, นามโคตฺตานุสฺสรณกาเล นวตฺตพฺพารมฺมณํฯ อากาสานญฺจายตนอากิญฺจญฺญายตนจตุตฺถํ นวตฺตพฺพารมฺมณเมวฯ วิญฺญาณญฺจายตนเนวสญฺญานาสญฺญายตนจตุตฺถํ อตีตารมฺมณเมวฯ โลกุตฺตรจตุตฺถํ นวตฺตพฺพารมฺมณเมวฯ กิริยโตปิ ทฺวาทสสุ จตุตฺถชฺฌาเนสุ เอเสว นโยฯ

ตีณิ ฌานานิ พหิทฺธารมฺมณาติ อชฺฌตฺตโต พหิทฺธาภูตํ นิมิตฺตํ อารพฺภ ปวตฺติโต พหิทฺธารมฺมณาฯ

จตุตฺถํ ฌานนฺติ อิธาปิ กุสลโต เตรสสุ จตุตฺถชฺฌาเนสุ สพฺพตฺถปาทกจตุตฺถํ พหิทฺธารมฺมณเมวฯ

อิทฺธิวิธจตุตฺถํ กายวเสน จิตฺตปริณามเนปิ จิตฺตวเสน กายปริณามเนปิ อตฺตโนว กายจิตฺตารมฺมณตฺตา อชฺฌตฺตารมฺมณํ; ‘‘พหิทฺธา หตฺถิมฺปิ ทสฺเสตี’’ติอาทินา นเยน ปวตฺตกาเล พหิทฺธารมฺมณํฯ

ทิพฺพโสตญาณจตุตฺถํ อตฺตโน กุจฺฉิคตสทฺทารมฺมณกาเล อชฺฌตฺตารมฺมณํ, ปรสฺส สทฺทารมฺมณกาเล พหิทฺธารมฺมณํ, อุภยวเสนาปิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณํฯ

เจโตปริยญาณจตุตฺถํ พหิทฺธารมฺมณเมวฯ

ปุพฺเพนิวาสญาณจตุตฺถํ อตฺตโน ขนฺธานุสฺสรณกาเล อชฺฌตฺตารมฺมณํ, ปรสฺส ขนฺธานญฺเจว นามโคตฺตสฺส จ อนุสฺสรณกาเล พหิทฺธารมฺมณํฯ

ทิพฺพจกฺขุญาณจตุตฺถํ อตฺตโน รูปารมฺมณกาเล อชฺฌตฺตารมฺมณํ, ปรสฺส รูปารมฺมณกาเล พหิทฺธารมฺมณํ, อุภยวเสนาปิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณํฯ

ยถากมฺมูปคญาณจตุตฺถํ อตฺตโน กมฺมชานนกาเล อชฺฌตฺตารมฺมณํ, ปรสฺส กมฺมชานนกาเล พหิทฺธารมฺมณํ, อุภยวเสนาปิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณํฯ

อนาคตํสญาณจตุตฺถํ อตฺตโน อนาคเต นิพฺพตฺติชานนกาเล อชฺฌตฺตารมฺมณํ, ปรสฺส ขนฺธานุสฺสรณกาเล เจว นามโคตฺตานุสฺสรณกาเล จ พหิทฺธารมฺมณํ, อุภยวเสนาปิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณํฯ

อากาสานญฺจายตนจตุตฺถํ พหิทฺธารมฺมณํฯ อากิญฺจญฺญายตนจตุตฺถํ นวตฺตพฺพารมฺมณํฯ วิญฺญาณญฺจายตนเนวสญฺญานาสญฺญายตนจตุตฺถํ อชฺฌตฺตารมฺมณํฯ

โลกุตฺตรจตุตฺถํ พหิทฺธารมฺมณเมวฯ กิริยโตปิ ทฺวาทสสุ ฌาเนสุ อยเมว นโยติฯ

อิมสฺมิํ ปน ฌานวิภงฺเค สมฺมาสมฺพุทฺเธน สุตฺตนฺตภาชนีเยปิ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกาเนว ฌานานิ กถิตานิ; อภิธมฺมภาชนีเยปิ ปญฺหาปุจฺฉเกปิฯ ตโยปิ หิ เอเต นยา เตภูมกธมฺมมิสฺสกตฺตา เอกปริจฺเฉทา เอวฯ เอวมยํ ฌานวิภงฺโคปิ เตปริวฏฺฏํ นีหริตฺวาว ภาเชตฺวา ทสฺสิโตติฯ

สมฺโมหวิโนทนิยา วิภงฺคฏฺฐกถาย

ฌานวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

13. อปฺปมญฺญาวิภงฺโค

1. สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา