‘อนุปฺปนฺนา เจว ปญฺญา น อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนา จ ปญฺญา นิรุชฺฌตี’ติ อิทมฺปิ หิ อิมเมวตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เสสเมตฺถ สพฺพํ เหฏฺฐา ตตฺถ ตตฺถ ปกาสิตตฺตา อุตฺตานตฺถเมวฯ

[564] วิวิจฺเจว กาเมหีติอาทีสุปิ นิทฺเทเสสุ ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ เหฏฺฐา จิตฺตุปฺปาทกณฺเฑ (ธ. ส. อฏฺฐ. 160) รูปาวจรนิทฺเทเส อิเธว จ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตเมวฯ เกวลญฺหิ ทุติยตติยจตุตฺถชฺฌานนิทฺเทเสสุปิ ยถา ตานิ ฌานานิ เหฏฺฐา ‘ติวงฺคิกํ ฌานํ โหติ, ทุวงฺคิกํ ฌานํ โหตี’ติ วุตฺตานิ, เอวํ อวตฺวา ‘‘อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทน’’นฺติอาทิวจนโต ปริยาเยน สมฺปสาทาทีหิ สทฺธิํ ตานิ องฺคานิ คเหตฺวา ‘‘ฌานนฺติ สมฺปสาโท ปีติสุขํ จิตฺตสฺเสกคฺคตา’’ติอาทินา นเยน ตํ ตํ ฌานํ นิทฺทิฏฺฐนฺติ อยเมตฺถ วิเสโสฯ

[588] ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺตีติปทนิทฺเทเส ปน กิญฺจาปิ ‘อาจิกฺขนฺติ เทเสนฺตี’ติอาทีนิ สพฺพาเนว อญฺญมญฺญเววจนานิ, เอวํ สนฺเตปิ ‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’ติอาทิอุทฺเทสวเสน อาจิกฺขนฺติ, นิทฺเทสวเสน เทเสนฺติ, ปฏินิทฺเทสวเสน ปญฺญาเปนฺติ, เตน เตน ปกาเรน อตฺถํ ฐเปตฺวา ปฏฺฐเปนฺติ, ตสฺส ตสฺสตฺถสฺส การณํ ทสฺเสนฺตา วิวรนฺติ, พฺยญฺชนวิภาคํ ทสฺเสนฺตา วิภชนฺติ, นิกฺกุชฺชิตภาวํ คมฺภีรภาวญฺจ นีหริตฺวา วา โสตูนํ ญาณสฺส ปติฏฺฐํ ชนยนฺตา อุตฺตานิํ กโรนฺติ, สพฺเพหิปิ อิเมหิ อากาเรหิ โสตูนํ อญฺญาณนฺธการํ วิธเมนฺตา ปกาเสนฺตีติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

สมติกฺกมนิทฺเทเสปิ ตตฺถ ตตฺถ เตหิ เตหิ ธมฺเมหิ วุฏฺฐิตตฺตา อติกฺกมนฺโต, อุปริภูมิปฺปตฺติยา วีติกฺกนฺโต, ตโต อปริหานิภาเวน สมติกฺกนฺโตติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนาฯ

2. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา

[623] อภิธมฺมภาชนีเย เหฏฺฐา จิตฺตุปฺปาทกณฺเฑ อาคตนเยเนว ตนฺติ ฐปิตาฯ

ตสฺมา ตตฺถ สพฺเพสมฺปิ กุสลวิปากกิริยวเสน นิทฺทิฏฺฐานํ ฌานานํ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ สุทฺธิกนวกาทิเภโทปิ สพฺโพ ตตฺถ วุตฺตสทิโสเยวาติฯ

อภิธมฺมภาชนียวณฺณนาฯ

3. ปญฺหาปุจฺฉกวณฺณนา

[638] ปญฺหาปุจฺฉเก ปาฬิอนุสาเรเนว ฌานานํ กุสลาทิภาโว เวทิตพฺโพฯ อารมฺมณตฺติเกสุ ปน ติณฺณํ ฌานานํ นิมิตฺตารมฺมณตฺตา ปริตฺตารมฺมณาทิภาเวน นวตฺตพฺพตา เวทิตพฺพาฯ โลกุตฺตรา ปเนตฺถ มคฺคกาเล ผลกาเล วา สิยา อปฺปมาณารมฺมณาฯ จตุตฺถํ ฌานํ สิยา ปริตฺตารมฺมณนฺติ เอตฺถ กุสลโต เตรส จตุตฺถชฺฌานานิ สพฺพตฺถปาทกจตุตฺถํ, อิทฺธิวิธจตุตฺถํ, ทิพฺพโสตญาณจตุตฺถํ, เจโตปริยญาณจตุตฺถํ, ปุพฺเพนิวาสญาณจตุตฺถํ, ทิพฺพจกฺขุญาณจตุตฺถํ, ยถากมฺมูปคญาณจตุตฺถํ, อนาคตํสญาณจตุตฺถํ, อากาสานญฺจายตนาทิจตุตฺถํ, โลกุตฺตรจตุตฺถนฺติฯ

ตตฺถ สพฺพตฺถปาทกจตุตฺถํ นวตฺตพฺพารมฺมณเมว โหติฯ

อิทฺธิวิธจตุตฺถํ จิตฺตวเสน กายํ ปริณาเมนฺตสฺส อทิสฺสมาเนน กาเยน ปาฏิหาริยกรเณ กายารมฺมณตฺตา ปริตฺตารมฺมณํ, กายวเสน จิตฺตํ ปริณาเมนฺตสฺส ทิสฺสมาเนน กาเยน ปาฏิหาริยํ กตฺวา พฺรหฺมโลกํ คจฺฉนฺตสฺส สมาปตฺติจิตฺตารมฺมณตฺตา มหคฺคตารมฺมณํฯ

ทิพฺพโสตญาณจตุตฺถํ สทฺทารมฺมณตฺตา ปริตฺตารมฺมณํฯ

เจโตปริยญาณจตุตฺถํ กามาวจรจิตฺตชานนกาเล ปริตฺตารมฺมณํ, รูปาวจรารูปาวจรจิตฺตชานนกาเล มหคฺคตารมฺมณํ, โลกุตฺตรจิตฺตชานนกาเล อปฺปมาณารมฺมณํฯ เจโตปริยญาณลาภี ปน ปุถุชฺชโน ปุถุชฺชนานํเยว จิตฺตํ ชานาติ, น อริยานํฯ โสตาปนฺโน โสตาปนฺนสฺส เจว ปุถุชฺชนสฺส จ; สกทาคามี สกทาคามิโน เจว เหฏฺฐิมานญฺจ ทฺวินฺนํ; อนาคามี อนาคามิโน เจว เหฏฺฐิมานญฺจ ติณฺณํ; ขีณาสโว สพฺเพสมฺปิ ชานาติฯ