วิเสสโต จ อชฺฌตฺติกรูปํ อสุภโต ปสฺสนฺโต กพฬีการาหารํ ปริชานาติ , อสุเภ สุภนฺติ วิปลฺลาสํ ปชหติ, กาโมฆํ อุตฺตรติ, กามโยเคน วิสํยุชฺชติ, กามาสเวน อนาสโว โหติ, อภิชฺฌากายคนฺถํ ภินฺทติ, กามุปาทานํ น อุปาทิยติฯ เวทนํ ทุกฺขโต ปสฺสนฺโต ผสฺสาหารํ ปริชานาติ, ทุกฺเข สุขนฺติ วิปลฺลาสํ ปชหติ, ภโวฆํ อุตฺตรติ, ภวโยเคน วิสํยุชฺชติ, ภวาสเวน อนาสโว โหติ, พฺยาปาทกายคนฺถํ ภินฺทติ, สีลพฺพตุปาทานํ น อุปาทิยติฯ สญฺญํ สงฺขาเร จ อนตฺตโต ปสฺสนฺโต มโนสญฺเจตนาหารํ ปริชานาติ, อนตฺตนิ อตฺตาติ วิปลฺลาสํ ปชหติ, ทิฏฺโฐฆํ อุตฺตรติ, ทิฏฺฐิโยเคน วิสํยุชฺชติ, ทิฏฺฐาสเวน อนาสโว โหติ, อิทํ สจฺจาภินิเวสกายคนฺถํ ภินฺทติ, อตฺตวาทุปาทานํ น อุปาทิยติฯ วิญฺญาณํ อนิจฺจโต ปสฺสนฺโต วิญฺญาณาหารํ ปริชานาติ, อนิจฺเจ นิจฺจนฺติ วิปลฺลาสํ ปชหติ, อวิชฺโชฆํ อุตฺตรติ, อวิชฺชาโยเคน วิสํยุชฺชติ, อวิชฺชาสเวน อนาสโว โหติ, สีลพฺพตปรามาสกายคนฺถํ ภินฺทติ, ทิฏฺฐุปาทานํ น อุปาทิยติฯ

เอวํ มหานิสํสํ, วธกาทิวเสน ทสฺสนํ ยสฺมา;

ตสฺมา ขนฺเธ ธีโร, วธกาทิวเสน ปสฺเสยฺยาติฯ

สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนาฯ

2. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา

[32] อิทานิ อภิธมฺมภาชนียํ โหติฯ ตตฺถ รูปกฺขนฺธนิทฺเทโส เหฏฺฐา รูปกณฺเฑ วิตฺถาริตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

[34] เวทนากฺขนฺธนิทฺเทเส เอกวิเธนาติ เอกโกฏฺฐาเสนฯ ผสฺสสมฺปยุตฺโตติ ผสฺเสน สมฺปยุตฺโตฯ สพฺพาปิ จตุภูมิกเวทนาฯ สเหตุกทุเก สเหตุกา จตุภูมิกเวทนา, อเหตุกา กามาวจราวฯ อิมินา อุปาเยน กุสลปทาทีหิ วุตฺตา เวทนา ชานิตพฺพาฯ อปิจายํ เวทนากฺขนฺโธ เอกวิเธน ผสฺสสมฺปยุตฺตโต ทสฺสิโต, ทุวิเธน สเหตุกาเหตุกโต, ติวิเธน ชาติโต , จตุพฺพิเธน ภูมนฺตรโต, ปญฺจวิเธน อินฺทฺริยโตฯ ตตฺถ สุขินฺทฺริยทุกฺขินฺทฺริยานิ กายปฺปสาทวตฺถุกานิ กามาวจราเนวฯ

โสมนสฺสินฺทฺริยํ ฉฏฺฐวตฺถุกํ วา อวตฺถุกํ วา เตภูมกํ ฯ โทมนสฺสินฺทฺริยํ ฉฏฺฐวตฺถุกํ กามาวจรํฯ อุเปกฺขินฺทฺริยํ จกฺขาทิจตุปฺปสาทวตฺถุกํ ฉฏฺฐวตฺถุกํ อวตฺถุกญฺจ จตุภูมกํฯ ฉพฺพิเธน วตฺถุโต ทสฺสิโตฯ ตตฺถ ปุริมา ปญฺจ เวทนา ปญฺจปฺปสาทวตฺถุกา กามาวจราว ฉฏฺฐา อวตฺถุกา วา สวตฺถุกา วา จตุภูมิกาฯ

สตฺตวิเธน ตตฺถ มโนสมฺผสฺสชา เภทโต ทสฺสิตา, อฏฺฐวิเธน ตตฺถ กายสมฺผสฺสชา เภทโต, นววิเธน สตฺตวิธเภเท มโนวิญฺญาณธาตุสมฺผสฺสชา เภทโต, ทสวิเธน อฏฺฐวิธเภเท มโนวิญฺญาณธาตุสมฺผสฺสชา เภทโตฯ เอเตสุ หิ สตฺตวิธเภเท มโนสมฺผสฺสชา มโนธาตุสมฺผสฺสชา, มโนวิญฺญาณธาตุสมฺผสฺสชาติ ทฺวิธา ภินฺนาฯ อฏฺฐวิธเภเท ตาย สทฺธิํ กายสมฺผสฺสชาปิ สุขา ทุกฺขาติ ทฺวิธา ภินฺนาฯ นววิธเภเท สตฺตวิเธ วุตฺตา มโนวิญฺญาณธาตุสมฺผสฺสชา กุสลาทิวเสน ติธา ภินฺนาฯ ทสวิธเภเท อฏฺฐวิเธ วุตฺตา มโนวิญฺญาณธาตุสมฺผสฺสชา กุสลาทิวเสเนว ติธา ภินฺนาฯ

กุสลตฺติโก เจตฺถ เกวลํ ปูรณตฺถเมว วุตฺโตฯ สตฺตวิธอฏฺฐวิธนววิธเภเทสุ ปน นยํ ทาตุํ ยุตฺตฏฺฐาเน นโย ทินฺโนฯ อภิธมฺมญฺหิ ปตฺวา ตถาคเตน นยํ ทาตุํ ยุตฺตฏฺฐาเน นโย อทินฺโน นาม นตฺถิฯ อยํ ตาว ทุกมูลเก เอโก วาโรฯ

สตฺถา หิ อิมสฺมิํ อภิธมฺมภาชนีเย เวทนากฺขนฺธํ ภาเชนฺโต ติเก คเหตฺวา ทุเกสุ ปกฺขิปิ, ทุเก คเหตฺวา ติเกสุ ปกฺขิปิ, ติเก จ ทุเก จ อุภโตวฑฺฒนนีหาเรน อาหริ; สตฺตวิเธน, จตุวีสติวิเธน, ติํสวิเธน, พหุวิเธนาติ สพฺพถาปิ พหุวิเธน เวทนากฺขนฺธํ ทสฺเสสิฯ กสฺมา? ปุคฺคลชฺฌาสเยน เจว เทสนาวิลาเสน จฯ ธมฺมํ โสตุํ นิสินฺนเทวปริสาย หิ เย เทวปุตฺตา ติเก อาทาย ทุเกสุ ปกฺขิปิตฺวา กถิยมานํ ปฏิวิชฺฌิตุํ สกฺโกนฺติ, เตสํ สปฺปายวเสน ตถา กตฺวา เทเสสิฯ เย อิตเรหิ อากาเรหิ กถิยมานํ ปฏิวิชฺฌิตุํ สกฺโกนฺติ, เตสํ เตหากาเรหิ เทเสสีติฯ อยเมตฺถ ‘ปุคฺคลชฺฌาสโย’ฯ

สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปน อตฺตโน มหาวิสยตาย ติเก วา ทุเกสุ ปกฺขิปิตฺวา, ทุเก วา ติเกสุ อุภโตวฑฺฒเนน วา, สตฺตวิธาทินเยน วา, ยถา ยถา อิจฺฉติ ตถา ตถา เทเสตุํ สกฺโกติฯ ตสฺมาปิ อิเมหากาเรหิ เทเสสีติ อยมสฺส ‘เทสนาวิลาโส’ฯ

ตตฺถ ติเก อาทาย ทุเกสุ ปกฺขิปิตฺวา เทสิตวาโร ทุกมูลโก นามฯ ทุเก อาทาย ติเกสุ ปกฺขิปิตฺวา เทสิตวาโร ติกมูลโก นามฯ ติเก จ ทุเก จ อุภโต วฑฺเฒตฺวา เทสิตวาโร อุภโตวฑฺฒิตโก นามฯ อวสาเน สตฺตวิเธนาติอาทิวาโร พหุวิธวาโร นามาติ อิเม ตาว จตฺตาโร มหาวาราฯ

ตตฺถ ทุกมูลเก ทุเกสุ ลพฺภมาเนน เอเกเกน ทุเกน สทฺธิํ ติเกสุ อลพฺภมาเน เวทนาตฺติกปีติตฺติกสนิทสฺสนตฺติเก อปเนตฺวา, เสเส ลพฺภมานเก เอกูนวีสติ ติเก โยเชตฺวา, ทุติยทุกปฐมตฺติกโยชนวาราทีนิ นววารสตานิ ปญฺญาสญฺจ วารา โหนฺติฯ เต สพฺเพปิ ปาฬิยํ สํขิปิตฺวา ตตฺถ ตตฺถ ทสฺเสตพฺพยุตฺตกํ ทสฺเสตฺวา วุตฺตาฯ อสมฺมุยฺหนฺเตน ปน วิตฺถารโต เวทิตพฺพาฯ

ติกมูลเกปิ ติเกสุ ลพฺภมาเนน เอเกเกน ติเกน สทฺธิํ ทุเกสุ อลพฺภมาเน ปฐมทุกาทโย ทุเก อปเนตฺวา, เสเส ลพฺภมานเก สเหตุกทุกาทโย ปญฺญาส ทุเก โยเชตฺวา, ปฐมตฺติกทุติยทุกโยชนวาราทีนิ นววารสตานิ ปญฺญาสญฺจ วารา โหนฺติฯ เตปิ สพฺเพ ปาฬิยํ สงฺขิปิตฺวา ตตฺถ ตตฺถ ทสฺเสตพฺพยุตฺตกํ ทสฺเสตฺวา วุตฺตาฯ อสมฺมุยฺหนฺเตน ปน วิตฺถารโต เวทิตพฺพาฯ

อุภโตวฑฺฒิตเก ทุวิธเภเท ทุติยทุกํ ติวิธเภเท จ ปฐมติกํ อาทิํ กตฺวา ลพฺภมาเนหิ เอกูนวีสติยา ทุเกหิ ลพฺภมาเน เอกูนวีสติติเก โยเชตฺวา ทุติยทุกปฐมติกโยชนวาราทโย เอกูนวีสติวารา วุตฺตาฯ เอส ทุกติกานํ วเสน อุภโตวฑฺฒิตตฺตา อุภโตวฑฺฒิตโก นาม ตติโย มหาวาโรฯ

พหุวิธวารสฺส สตฺตวิธนิทฺเทเส อาทิโต ปฏฺฐาย ลพฺภมาเนสุ เอกูนวีสติยา ติเกสุ เอเกเกน สทฺธิํ จตสฺโส ภูมิโย โยเชตฺวา เอกูนวีสติ สตฺตวิธวารา วุตฺตาฯ จตุวีสติวิธนิทฺเทเสปิ เตสํเยว ติกานํ วเสน เอกูนวีสติวารา วุตฺตาฯ

ตถา พหุวิธวาเร จาติ ฯ ติํสวิธวาโร เอโกเยวาติ สพฺเพปิ อฏฺฐปญฺญาส วารา โหนฺติฯ อยํ ตาเวตฺถ วารปริจฺเฉทวเสน ปาฬิวณฺณนาฯ

อิทานิ อตฺถวณฺณนา โหติฯ ตตฺถ สตฺตวิธนิทฺเทโส ตาว อุตฺตานตฺโถเยวฯ จตุวีสติวิธนิทฺเทเส จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ อตฺถิ กุสโลติ กามาวจรอฏฺฐกุสลจิตฺตวเสน เวทิตพฺโพฯ อตฺถิ อกุสโลติ ทฺวาทสอกุสลจิตฺตวเสน เวทิตพฺโพฯ อตฺถิ อพฺยากโตติ ติสฺโส มโนธาตุโย, ติสฺโส อเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุโย, อฏฺฐ มหาวิปากานิ, ทส กามาวจรกิริยาติ จตุวีสติยา จิตฺตานํ วเสน เวทิตพฺโพฯ

ตตฺถ อฏฺฐ กุสลานิ ทฺวาทส อกุสลานิ จ ชวนวเสน ลพฺภนฺติฯ กิริยมโนธาตุ อาวชฺชนวเสน ลพฺภติฯ ทฺเว วิปากมโนธาตุโย สมฺปฏิจฺฉนวเสน, ติสฺโส วิปากมโนวิญฺญาณธาตุโย สนฺตีรณตทารมฺมณวเสน, กิริยาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุ โวฏฺฐพฺพนวเสน, อฏฺฐ มหาวิปากจิตฺตานิ ตทารมฺมณวเสน, นว กิริยจิตฺตานิ ชวนวเสน ลพฺภนฺติฯ โสตฆานชิวฺหากายทฺวาเรสุปิ เอเสว นโยฯ

มโนทฺวาเร ปน อตฺถิ กุสโลติ จตุภูมกกุสลวเสน กถิตํ, อตฺถิ อกุสโลติ ทฺวาทสอกุสลวเสนฯ อตฺถิ อพฺยากโตติ เอกาทสนฺนํ กามาวจรวิปากานํ, ทสนฺนํ กิริยานํ , นวนฺนํ รูปาวจรารูปาวจรกิริยานํ, จตุนฺนํ สามญฺญผลานนฺติ จตุตฺติํสจิตฺตุปฺปาทวเสน กถิตํฯ ตตฺถ จตุภูมกกุสลญฺเจว อกุสลญฺจ ชวนวเสน ลพฺภติฯ กิริยโต อเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุ อาวชฺชนวเสน, เอกาทส วิปากจิตฺตานิ ตทารมฺมณวเสน, เตภูมกกิริยา เจว สามญฺญผลานิ จ ชวนวเสเนว ลพฺภนฺติฯ ตานิ สตฺตวิธาทีสุ ยตฺถ กตฺถจิ ฐตฺวา กเถตุํ วฏฺฏนฺติฯ ติํสวิเธ ปน ฐตฺวา ทีปิยมานานิ สุขทีปนานิ โหนฺตีติ ติํสวิธสฺมิํเยว ฐตฺวา ทีปยิํสุฯ

เอตานิ หิ สพฺพานิปิ จิตฺตานิ จกฺขุทฺวาเร อุปนิสฺสยโกฏิยา, สมติกฺกมวเสน, ภาวนาวเสนาติ ตีหากาเรหิ ลพฺภนฺติฯ ตถา โสตทฺวารมโนทฺวาเรสุปิฯ ฆานชิวฺหากายทฺวาเรสุ ปน สมติกฺกมวเสน, ภาวนาวเสนาติ ทฺวีเหวากาเรหิ ลพฺภนฺตีติ เวทิตพฺพานิฯ

กถํ? อิธ ภิกฺขุ วิหารจาริกํ จรมาโน กสิณมณฺฑลํ ทิสฺวา ‘กิํ นาเมต’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา ‘กสิณมณฺฑล’นฺติ วุตฺเต ปุน ‘กิํ อิมินา กโรนฺตี’ติ ปุจฺฉติฯ อถสฺส อาจิกฺขนฺติ – ‘เอวํ ภาเวตฺวา ฌานานิ อุปฺปาเทตฺวา, สมาปตฺติปทฏฺฐานํ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา, อรหตฺตํ ปาปุณนฺตี’ติฯ อชฺฌาสยสมฺปนฺโน กุลปุตฺโต ‘ภาริยํ เอต’นฺติ อสลฺลกฺเขตฺวา ‘มยาปิ เอส คุโณ นิพฺพตฺเตตุํ วฏฺฏติ, น โข ปน สกฺกา เอส นิปชฺชิตฺวา นิทฺทายนฺเตน นิพฺพตฺเตตุํ, อาทิโตว วีริยํ กาตุํ สีลํ โสเธตุํ วฏฺฏตี’ติ จินฺเตตฺวา สีลํ โสเธติฯ ตโต สีเล ปติฏฺฐาย ทส ปลิโพเธ อุปจฺฉินฺทิตฺวา, ติจีวรปรเมน สนฺโตเสน สนฺตุฏฺโฐ, อาจริยุปชฺฌายานํ วตฺตปฏิวตฺตํ กตฺวา, กมฺมฏฺฐานํ อุคฺคณฺหิตฺวา, กสิณปริกมฺมํ กตฺวา, สมาปตฺติโย อุปฺปาเทตฺวา, สมาปตฺติปทฏฺฐานํ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา, อรหตฺตํ ปาปุณาติฯ ตตฺถ สพฺพาปิ ปริกมฺมเวทนา กามาวจรา, อฏฺฐสมาปตฺติเวทนา รูปาวจรารูปาวจรา, มคฺคผลเวทนา โลกุตฺตราติ เอวํ จกฺขุวิญฺญาณํ จตุภูมิกเวทนานิพฺพตฺติยา พลวปจฺจโย โหตีติ จตุภูมิกเวทนา จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา นาม ชาตาฯ เอวํ ตาว ‘อุปนิสฺสยวเสน’ ลพฺภนฺติฯ

จกฺขุทฺวาเร ปน รูเป อาปาถคเต ‘อิฏฺเฐ เม อารมฺมเณ ราโค อุปฺปนฺโน, อนิฏฺเฐ ปฏิโฆ, อสมเปกฺขนาย โมโห, วินิพนฺธสฺส ปน เม มาโน อุปฺปนฺโน, ปรามฏฺฐสฺส ทิฏฺฐิ, วิกฺเขปคตสฺส อุทฺธจฺจํ, อสนฺนิฏฺฐาคตสฺส วิจิกิจฺฉา, ถามคตสฺส อนุสโย อุปฺปนฺโน’ติ ปริคฺคเห ฐิโต กุลปุตฺโต อตฺตโน กิเลสุปฺปตฺติํ ญตฺวา ‘อิเม เม กิเลสา วฑฺฒมานา อนยพฺยสนาย สํวตฺติสฺสนฺติ, หนฺท เน นิคฺคณฺหามี’ติ จินฺเตตฺวา ‘น โข ปน สกฺกา นิปชฺชิตฺวา นิทฺทายนฺเตน กิเลเส นิคฺคณฺหิตุํ; อาทิโตว วีริยํ กาตุํ วฏฺฏติ สีลํ โสเธตุ’นฺติ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว ปฏิปชฺชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติฯ ตตฺถ สพฺพาปิ ปริกมฺมเวทนา กามาวจรา, อฏฺฐสมาปตฺติเวทนา รูปาวจรารูปาวจรา, มคฺคผลเวทนา โลกุตฺตราติ เอวํ รูปารมฺมเณ อุปฺปนฺนํ กิเลสํ สมติกฺกมิตฺวา คตาติ จตุภูมิกเวทนา จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา นาม ชาตาฯ เอวํ ‘สมติกฺกมวเสน’ ลพฺภนฺติฯ

จกฺขุทฺวาเร ปน รูเป อาปาถคเต เอโก เอวํ ปริคฺคหํ ปฏฺฐเปติ – ‘อิทํ รูปํ กิํ นิสฺสิต’นฺติ? ตโต นํ ‘ภูตนิสฺสิต’นฺติ ญตฺวา จตฺตาริ มหาภูตานิ อุปาทารูปญฺจ รูปนฺติ ปริคฺคณฺหาติ, ตทารมฺมเณ ธมฺเม อรูปนฺติ ปริคฺคณฺหาติฯ ตโต สปฺปจฺจยํ นามรูปํ ปริคณฺหิตฺวา ตีณิ ลกฺขณานิ อาโรเปตฺวา วิปสฺสนาปฏิปาฏิยา สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติฯ

ตตฺถ สพฺพาปิ ปริกมฺมเวทนา กามาวจรา, อฏฺฐสมาปตฺติเวทนา รูปาวจรารูปาวจรา, มคฺคผลเวทนา โลกุตฺตราติ เอวํ รูปารมฺมณํ สมฺมสิตฺวา นิพฺพตฺติตาติ อยํ เวทนา จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา นาม ชาตาฯ เอวํ ‘ภาวนาวเสน’ ลพฺภนฺติฯ

อปโร ภิกฺขุ สุณาติ – ‘กสิณปริกมฺมํ กิร กตฺวา สมาปตฺติโย อุปฺปาเทตฺวา สมาปตฺติปทฏฺฐานํ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณนฺตี’ติฯ อชฺฌาสยสมฺปนฺโน กุลปุตฺโต ‘ภาริยํ เอต’นฺติ อสลฺลกฺเขตฺวา ‘มยาปิ เอส คุโณ นิพฺพตฺเตตุํ วฏฺฏตี’ติ ปุริมนเยเนว ปฏิปชฺชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติฯ ตตฺถ สพฺพาปิ ปริกมฺมเวทนา กามาวจรา, อฏฺฐสมาปตฺติเวทนา รูปาวจรารูปาวจรา, มคฺคผลเวทนา โลกุตฺตราติ เอวํ โสตวิญฺญาณํ จตุภูมิกเวทนา นิพฺพตฺติยา พลวปจฺจโย โหตีติ จตุภูมิกเวทนา โสตสมฺผสฺสปจฺจยา นาม ชาตาฯ เอวํ ตาว ‘อุปนิสฺสยวเสน’ ลพฺภนฺติฯ

โสตทฺวาเร ปน สทฺเท อาปาถคเตติ สพฺพํ จกฺขุทฺวาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ เอวํ สทฺทารมฺมเณ อุปฺปนฺนํ กิเลสํ สมติกฺกมิตฺวา คตาติ จตุภูมิกเวทนา โสตสมฺผสฺสปจฺจยา นาม ชาตาฯ เอวํ ‘สมติกฺกมวเสน’ ลพฺภนฺติฯ

โสตทฺวาเร ปน สทฺเท อาปาถคเต เอโก เอวํ ปริคฺคหํ ปฏฺฐเปติ – อยํ สทฺโท กิํ นิสฺสิโตติ สพฺพํ จกฺขุทฺวาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ เอวํ สทฺทารมฺมณํ สมฺมสิตฺวา นิพฺพตฺติตาติ อยํ เวทนา โสตสมฺผสฺสปจฺจยา นาม ชาตาฯ เอวํ ‘ภาวนาวเสน’ ลพฺภนฺติฯ

ฆานชิวฺหากายทฺวาเรสุ ปน คนฺธารมฺมณาทีสุ อาปาถคเตสุ ‘อิฏฺเฐ เม อารมฺมเณ ราโค อุปฺปนฺโน’ติ สพฺพํ จกฺขุทฺวาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ เอวํ คนฺธารมฺมณาทีสุ อุปฺปนฺนํ กิเลสํ สมติกฺกมิตฺวา คตาติ จตุภูมิกเวทนา ฆานชิวฺหากายสมฺผสฺสปจฺจยา นาม ชาตาฯ เอวํ ตีสุ ทฺวาเรสุ ‘สมติกฺกมวเสน’ ลพฺภนฺติฯ

ฆานทฺวาราทีสุ ปน คนฺธาทีสุ อาปาถคเตสุ เอโก เอวํ ปริคฺคหํ ปฏฺฐเปติ – ‘อยํ คนฺโธ, อยํ รโส, อิทํ โผฏฺฐพฺพํ กิํ นิสฺสิต’นฺติ สพฺพํ จกฺขุทฺวาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

เอวํ คนฺธารมฺมณาทีนิ สมฺมสิตฺวา นิพฺพตฺติตาติ อยํ เวทนา ฆานชิวฺหากายสมฺผสฺสปจฺจยา นาม ชาตาฯ เอวํ ‘ภาวนาวเสน’ ลพฺภนฺติฯ

มโนทฺวาเร ปน ตีหิปิ อากาเรหิ ลพฺภนฺติฯ เอกจฺโจ หิ ชาติํ ภยโต ปสฺสติ, ชรํ พฺยาธิํ มรณํ ภยโต ปสฺสติ, ภยโต ทิสฺวา ‘ชาติชราพฺยาธิมรเณหิ มุจฺจิตุํ วฏฺฏติ, น โข ปน สกฺกา นิปชฺชิตฺวา นิทฺทายนฺเตน ชาติอาทีหิ มุจฺจิตุํ, อาทิโตว วีริยํ กาตุํ สีลํ โสเธตุํ วฏฺฏตี’ติ จินฺเตตฺวา จกฺขุทฺวาเร วุตฺตนเยเนว ปฏิปชฺชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติฯ ตตฺถ สพฺพาปิ ปริกมฺมเวทนา กามาวจรา, อฏฺฐสมาปตฺติเวทนา รูปาวจรารูปาวจรา, มคฺคผลเวทนา โลกุตฺตราติ เอวํ ชาติชราพฺยาธิมรณํ จตุภูมิกเวทนานิพฺพตฺติยา พลวปจฺจโย โหตีติ จตุภูมิกเวทนา มโนสมฺผสฺสปจฺจยา นาม ชาตาฯ เอวํ ตาว ‘อุปนิสฺสยวเสน’ ลพฺภนฺติฯ

มโนทฺวาเร ปน ธมฺมารมฺมเณ อาปาถคเตติ สพฺพํ จกฺขุทฺวาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ เอวํ ธมฺมารมฺมเณ อุปฺปนฺนํ กิเลสํ สมติกฺกมิตฺวา คตาติ จตุภูมิกเวทนา มโนสมฺผสฺสปจฺจยา นาม ชาตาฯ เอวํ ‘สมติกฺกมวเสน’ ลพฺภนฺติฯ

มโนทฺวาเร ปน ธมฺมารมฺมเณ อาปาถคเต เอโก เอวํ ปริคฺคหํ ปฏฺฐเปติ – ‘เอตํ ธมฺมารมฺมณํ กิํ นิสฺสิต’นฺติ? ‘วตฺถุนิสฺสิต’นฺติฯ ‘วตฺถุ กิํ นิสฺสิต’นฺติ? ‘มหาภูตานิ นิสฺสิต’นฺติฯ โส จตฺตาริ มหาภูตานิ อุปาทารูปญฺจ รูปนฺติ ปริคฺคณฺหาติ, ตทารมฺมเณ ธมฺเม อรูปนฺติ ปริคฺคณฺหาติฯ ตโต สปฺปจฺจยํ นามรูปํ ปริคฺคณฺหิตฺวา ตีณิ ลกฺขณานิ อาโรเปตฺวา วิปสฺสนาปฏิปาฏิยา สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติฯ ตตฺถ สพฺพาปิ ปริกมฺมเวทนา กามาวจรา, อฏฺฐสมาปตฺติเวทนา รูปาวจรารูปาวจรา, มคฺคผลเวทนา โลกุตฺตราติ เอวํ ธมฺมารมฺมณํ สมฺมสิตฺวา นิพฺพตฺติตาติ อยํ เวทนา มโนสมฺผสฺสปจฺจยา นาม ชาตาฯ เอวํ ‘ภาวนาวเสน’ ลพฺภนฺติฯ ยา ปเนตา สพฺเพสมฺปิ จตุวีสติวิธาทีนํ วารานํ ปริโยสาเนสุ จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา…เป.… มโนสมฺผสฺสชา เวทนาติ ฉ ฉ เวทนา วุตฺตา, ตา สมฺปยุตฺตปจฺจยวเสน วุตฺตาติฯ

อยํ เวทนากฺขนฺธนิทฺเทโสฯ

สญฺญากฺขนฺธาทโยปิ อิมินา อุปาเยน เวทิตพฺพาฯ เกวลญฺหิ สญฺญากฺขนฺธนิทฺเทเส ติเกสุ เวทนาตฺติกปีติตฺติกาปิ ลพฺภนฺติ, ทุเกสุ จ สุขสหคตทุกาทโยปิฯ สงฺขารกฺขนฺธนิทฺเทเส ผสฺสสฺสาปิ สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนตฺตา ผสฺสสมฺปยุตฺโตติ อวตฺวา จิตฺตสมฺปยุตฺโตติ วุตฺตํฯ ทุเกสุ เจตฺถ เหตุทุกาทโยปิ ลพฺภนฺติฯ ติกา สญฺญากฺขนฺธสทิสา เอว ฯ วิญฺญาณกฺขนฺธนิทฺเทเส จกฺขุสมฺผสฺสชาทิภาวํ อวตฺวา จกฺขุวิญฺญาณนฺติอาทิ วุตฺตํฯ น หิ สกฺกา วิญฺญาณํ มโนสมฺผสฺสชนฺติ นิทฺทิสิตุํฯ เสสเมตฺถ สญฺญากฺขนฺเธ วุตฺตสทิสเมวฯ อิเมสํ ปน ติณฺณมฺปิ ขนฺธานํ นิทฺเทเสเยว เวทนากฺขนฺธนิทฺเทสโต อติเรกติกทุกา ลทฺธาฯ เตสํ วเสน วารปฺปเภโท เวทิตพฺโพติฯ

อภิธมฺมภาชนียวณฺณนาฯ

3. ปญฺหาปุจฺฉกวณฺณนา

[150] อิทานิ ปญฺหาปุจฺฉกํ โหติฯ ตตฺถ ปญฺหาปุจฺฉเน ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ ‘‘กติกุสลา? กติอกุสลา? กติอพฺยากตา’’ติอาทินา นเยน ยํ ลพฺภติ, ยญฺจ น ลพฺภติ, ตํ สพฺพํ ปุจฺฉิตฺวา วิสฺสชฺชเน ‘‘รูปกฺขนฺโธ อพฺยากโต’’ติอาทินา นเยน ยํ ลพฺภติ ตเทว อุทฺธฏนฺติ เวทิตพฺพํฯ ยตฺถ ยตฺถ จ ‘เอโก ขนฺโธ’ติ วา ‘ทฺเว ขนฺธา’ติ วา ปริจฺเฉทํ อกตฺวา ‘‘สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อนุปฺปนฺนา’’ติอาทินา นเยน ตนฺติ ฐปิตา, ตตฺถ ตตฺถ ปญฺจนฺนมฺปิ ขนฺธานํ คหณํ เวทิตพฺพํฯ เสโส เตสํ เตสํ ขนฺธานํ กุสลาทิวิภาโค เหฏฺฐา ธมฺมสงฺคหฏฺฐกถายํ (ธ. ส. อฏฺฐ. 985) วุตฺโตเยวฯ

อารมฺมณตฺติเกสุ ปน จตฺตาโร ขนฺธา ปญฺจปณฺณาส กามาวจรธมฺเม อารพฺภ รชฺชนฺตสฺส ทุสฺสนฺตสฺส มุยฺหนฺตสฺส สํวรนฺตสฺส สมฺมสนฺตสฺส ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส จ ปริตฺตารมฺมณา โหนฺติ, สตฺตวีสติ รูปารูปาวจรธมฺเม อารพฺภ รชฺชนฺตสฺส ทุสฺสนฺตสฺส มุยฺหนฺตสฺส สํวรนฺตสฺส ปริคฺคหํ ปฏฺฐเปนฺตสฺส มหคฺคตารมฺมณา, มคฺคผลนิพฺพานานิ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อปฺปมาณารมฺมณา, ปญฺญตฺติํ ปจฺจเวกฺขณกาเล นวตฺตพฺพารมฺมณาติฯ