นิทฺเทสวณฺณนา

[509] อิทานิ ยถานิกฺขิตฺตํ มาติกํ ปฏิปาฏิยา ภาเชตฺวา ทสฺเสตุํ อิธาติ อิมิสฺสา ทิฏฺฐิยาติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ อิมิสฺสา ทิฏฺฐิยาติอาทีหิ ทสหิ ปเทหิ สิกฺขตฺตยสงฺขาตํ สพฺพญฺญุพุทฺธสาสนเมว กถิตํฯ ตญฺหิ พุทฺเธน ภควตา ทิฏฺฐตฺตา ทิฏฺฐีติ วุจฺจติฯ ตสฺเสว ขมนวเสน ขนฺติ, รุจฺจนวเสน รุจิ, คหณวเสน อาทาโย, สภาวฏฺเฐน ธมฺโม, สิกฺขิตพฺพฏฺเฐน วินโย, ตทุภเยนาปิ ธมฺมวินโย, ปวุตฺตวเสน ปาวจนํ, เสฏฺฐจริยฏฺเฐน พฺรหฺมจริยํ, อนุสิฏฺฐิทานวเสน สตฺถุสาสนนฺติ วุจฺจติฯ ตสฺมา อิมิสฺสา ทิฏฺฐิยาติอาทีสุ อิมิสฺสา พุทฺธทิฏฺฐิยา, อิมิสฺสา พุทฺธขนฺติยา, อิมิสฺสา พุทฺธรุจิยา, อิมสฺมิํ พุทฺธอาทาเย, อิมสฺมิํ พุทฺธธมฺเม, อิมสฺมิํ พุทฺธวินเยฯ

‘‘เย จ โข ตฺวํ, โคตมิ, ธมฺเม ชาเนยฺยาสิ – ‘อิเม ธมฺมา สราคาย สํวตฺตนฺติ โน วิราคาย, สํโยคาย สํวตฺตนฺติ โน วิสํโยคาย, อาจยาย สํวตฺตนฺติ โน อปจยาย, อุปาทาย สํวตฺตนฺติ โน ปฏินิสฺสคฺคิยา, มหิจฺฉตาย สํวตฺตนฺติ โน อปฺปิจฺฉตาย, อสนฺตุฏฺฐิยา สํวตฺตนฺติ โน สนฺตุฏฺฐิยา, สงฺคณิกาย สํวตฺตนฺติ โน ปวิเวกาย, โกสชฺชาย สํวตฺตนฺติ โน วีริยารมฺภาย, ทุพฺภรตาย สํวตฺตนฺติ โน สุภรตายา’ติ เอกํเสน หิ, โคตมิ, ธาเรยฺยาสิ – ‘เนโส ธมฺโม, เนโส วินโย, เนตํ สตฺถุสาสน’นฺติฯ เย จ โข ตฺวํ, โคตมิ, ธมฺเม ชาเนยฺยาสิ – ‘อิเม ธมฺมา วิราคาย สํวตฺตนฺติ โน สราคาย…เป.… สุภรตาย สํวตฺตนฺติ โน ทุพฺภรตายา’ติฯ เอกํเสน หิ, โคตมิ, ธาเรยฺยาสิ – ‘เอโส ธมฺโม, เอโส วินโย, เอตํ สตฺถุสาสน’’นฺติ (อ. นิ. 8.53; จูฬว. 406)ฯ

เอวํ วุตฺเต อิมสฺมิํ พุทฺธธมฺมวินเย , อิมสฺมิํ พุทฺธปาวจเน, อิมสฺมิํ พุทฺธพฺรหฺมจริเย, อิมสฺมิํ พุทฺธสตฺถุสาสเนติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

อปิเจตํ สิกฺขาตฺตยสงฺขาตํ สกลํ สาสนํ ภควตา ทิฏฺฐตฺตา สมฺมาทิฏฺฐิปจฺจยตฺตา สมฺมาทิฏฺฐิปุพฺพงฺคมตฺตา จ ทิฏฺฐิ, ภควโต ขมนวเสน ขนฺติ, รุจฺจนวเสน รุจิ, คหณวเสน อาทาโยฯ อตฺตโน การกํ อปาเยสุ อปตมานํ ธาเรตีติ ธมฺโมฯ โสว สํกิเลสปกฺขํ วินตีติ วินโยฯ ธมฺโม จ โส วินโย จาติ ธมฺมวินโยฯ กุสลธมฺเมหิ วา อกุสลธมฺมานํ เอส วินโยติ ธมฺมวินโยฯ เตเนว วุตฺตํ – ‘‘เย จ โข ตฺวํ, โคตมิ, ธมฺเม ชาเนยฺยาสิ – ‘อิเม ธมฺมา วิราคาย สํวตฺตนฺติ โน สราคาย…เป.… เอกํเสน, โคตมิ, ธาเรยฺยาสิ ‘เอโส ธมฺโม, เอโส วินโย, เอตํ สตฺถุสาสน’นฺติฯ

ธมฺเมน วา วินโย, น ทณฺฑาทีหีติ ธมฺมวินโย, วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘ทณฺเฑเนเก ทมยนฺติ, องฺกุเสหิ กสาหิ จ;

อทณฺเฑน อสตฺเถน, นาโค ทนฺโต มเหสินา’’ติฯ (จูฬว. 342; ม. นิ. 2.352);

ตถา –

‘‘ธมฺเมน นียมานานํ, กา อุสูยา วิชานต’’นฺติ; (มหาว. 63);

ธมฺมาย วา วินโย ธมฺมวินโยฯ อนวชฺชธมฺมตฺถญฺเหส วินโย, น ภวโภคามิสตฺถํฯ เตนาห ภควา – ‘‘นยิทํ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ ชนกุหนตฺถ’’นฺติ (อ. นิ. 4.25) วิตฺถาโรฯ ปุณฺณตฺเถโรปิ อาห – ‘‘อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถํ โข, อาวุโส, ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’’ติ (ม. นิ. 1.259)ฯ วิสิฏฺฐํ วา นยตีติ วินโยฯ ธมฺมโต วินโย ธมฺมวินโยฯ สํสารธมฺมโต หิ โสกาทิธมฺมโต วา เอส วิสิฏฺฐํ นิพฺพานํ นยติฯ ธมฺมสฺส วา วินโย, น ติตฺถกรานนฺติ ธมฺมวินโย; ธมฺมภูโต หิ ภควา, ตสฺเสว วินโยฯ ยสฺมา วา ธมฺมาเยว อภิญฺเญยฺยา ปริญฺเญยฺยา ปหาตพฺพา ภาเวตพฺพา สจฺฉิกาตพฺพา จ, ตสฺมา เอส ธมฺเมสุ วินโย, น สตฺเตสุ, น ชีเวสุ จาติ ธมฺมวินโยฯ สาตฺถสพฺยญฺชนตาทีหิ อญฺเญสํ วจนโต ปธานํ วจนนฺติ ปวจนํ; ปวจนเมว ปาวจนํฯ สพฺพจริยาหิ วิสิฏฺฐจริยาภาเวน พฺรหฺมจริยํฯ เทวมนุสฺสานํ สตฺถุภูตสฺส ภควโต สาสนนฺติ สตฺถุสาสนํ; สตฺถุภูตํ วา สาสนนฺติปิ สตฺถุสาสนํฯ ‘‘โส โว มมจฺจเยน สตฺถา’’ติ (ที. นิ. 2.216) หิ ธมฺมวินโยว สตฺถาติ วุตฺโตติ เอวเมเตสํ ปทานํ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ยสฺมา ปน อิมสฺมิํเยว สาสเน สพฺพปการชฺฌานนิพฺพตฺตโก ภิกฺขุ ทิสฺสติ, น อญฺญตฺร, ตสฺมา ตตฺถ ตตฺถ ‘อิมิสฺสา’ติ จ ‘อิมสฺมิ’นฺติ จ อยํ นิยโม กโตติ เวทิตพฺโพติฯ อยํ ‘อิธา’ติ มาติกาปทนิทฺเทสสฺส อตฺโถฯ

[510] ภิกฺขุนิทฺเทเส สมญฺญายาติ ปญฺญตฺติยา, โวหาเรนาติ อตฺโถฯ สมญฺญาย เอว หิ เอกจฺโจ ภิกฺขูติ ปญฺญายติฯ ตถา หิ นิมนฺตนาทิมฺหิ ภิกฺขูสุ คณียมาเนสุ สามเณเรปิ คเหตฺวา ‘สตํ ภิกฺขู, สหสฺสํ ภิกฺขู’ติ วทนฺติฯ ปฏิญฺญายาติ อตฺตโน ปฏิชานเนนฯ

ปฏิญฺญายปิ หิ เอกจฺโจ ภิกฺขูติ ปญฺญายติฯ ตสฺส ‘‘โก เอตฺถ อาวุโส’’ติ? ‘‘อหํ, อาวุโส, ภิกฺขู’’ติ เอวมาทีสุ (อ. นิ. 10.96) สมฺภโว ทฏฺฐพฺโพฯ อยํ ปน อานนฺทตฺเถเรน วุตฺตตฺตา ธมฺมิกา ปฏิญฺญาฯ รตฺติภาเค ปน ทุสฺสีลาปิ ปฏิปถํ อาคจฺฉนฺตา ‘‘โก เอตฺถา’’ติ วุตฺเต อธมฺมิกาย ปฏิญฺญาย อภูตตฺถาย ‘‘มยํ ภิกฺขู’’ติ วทนฺติฯ

ภิกฺขตีติ ยาจติฯ โย หิ โกจิ ภิกฺขติ, ภิกฺขํ เอสติ คเวสติ, โส ตํ ลภตุ วา มา วา, อถ โข ภิกฺขตีติ ภิกฺขุฯ ภิกฺขโกติ พฺยญฺชเนน ปทํ วฑฺฒิตํ; ภิกฺขนธมฺมตาย ภิกฺขูติ อตฺโถฯ ภิกฺขาจริยํ อชฺฌุปคโตติ พุทฺธาทีหิ อชฺฌุปคตํ ภิกฺขาจริยํ อชฺฌุปคตตฺตา ภิกฺขาจริยํ อชฺฌุปคโต นามฯ โย หิ โกจิ อปฺปํ วา มหนฺตํ วา โภคกฺขนฺธํ ปหาย อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต, กสิโครกฺขาทีหิ ชีวิตกปฺปนํ หิตฺวา ลิงฺคสมฺปฏิจฺฉเนเนว ภิกฺขาจริยํ อชฺฌุปคโตติ ภิกฺขุฯ ปรปฺปฏิพทฺธชีวิกตฺตา วา วิหารมชฺเฌ กาชภตฺตํ ภุญฺชมาโนปิ ภิกฺขาจริยํ อชฺฌุปคโตติ ภิกฺขุฯ ปิณฺฑิยาโลปโภชนํ นิสฺสาย ปพฺพชฺชาย อุสฺสาหชาตตฺตา วา ภิกฺขาจริยํ อชฺฌุปคโตติ ภิกฺขุฯ

อคฺฆผสฺสวณฺณเภเทน ภินฺนํ ปฏํ ธาเรตีติ ภินฺนปฏธโรฯ ตตฺถ สตฺถกจฺเฉทเนน อคฺฆเภโท เวทิตพฺโพฯ สหสฺสคฺฆนโกปิ หิ ปโฏ สตฺถเกน ขณฺฑาขณฺฑิกํ ฉินฺโน ภินฺนคฺโฆ โหติ, ปุริมคฺฆโต อุปฑฺฒมฺปิ น อคฺฆติฯ สุตฺตสํสิพฺพเนน ผสฺสเภโท เวทิตพฺโพฯ สุขสมฺผสฺโสปิ หิ ปโฏ สุตฺเตหิ สํสิพฺพิโต ภินฺนผสฺโส โหติ, ขรสมฺผสฺสตํ ปาปุณาติฯ สูจิมลาทีหิ วณฺณเภโท เวทิตพฺโพฯ สุปริสุทฺโธปิ หิ ปโฏ สูจิกมฺมโต ปฏฺฐาย สูจิมเลน, หตฺถเสทมลชลฺลิกาทีหิ , อวสาเน รชนกปฺปกรเณหิ จ ภินฺนวณฺโณ โหติ, ปกติวณฺณํ วิชหติฯ เอวํ ตีหากาเรหิ ภินฺนปฏธารณโต ภินฺนปฏธโรติ ภิกฺขุฯ คิหีวตฺถวิสภาคานํ วา กาสาวานํ ธารณมตฺเตเนว ภินฺนปฏธโรติ ภิกฺขุฯ

ภินฺทติ ปาปเก อกุสเล ธมฺเมติ ภิกฺขุฯ โสตาปตฺติมคฺเคน ปญฺจ กิเลเส ภินฺทตีติ ภิกฺขุฯ สกทาคามิมคฺเคน จตฺตาโร, อนาคามิมคฺเคน จตฺตาโร, อรหตฺตมคฺเคน อฏฺฐ กิเลเส ภินฺทตีติ ภิกฺขุฯ

เอตฺตาวตา จตฺตาโร มคฺคฏฺฐา ทสฺสิตาฯ ภินฺนตฺตาติ อิมินา ปน จตฺตาโร ผลฏฺฐาฯ โสตาปนฺโน หิ โสตาปตฺติมคฺเคน ปญฺจ กิเลเส ภินฺทิตฺวา ฐิโตฯ สกทาคามี สกทาคามิมคฺเคน จตฺตาโร, อนาคามี อนาคามิมคฺเคน จตฺตาโร, อรหา อรหตฺตมคฺเคน อฏฺฐ กิเลเส ภินฺทิตฺวา ฐิโตฯ เอวมยํ จตุพฺพิโธ ผลฏฺโฐ ภินฺนตฺตา ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ภิกฺขุ นามฯ

โอธิโส กิเลสานํ ปหานาติ เอตฺถ ทฺเว โอธี – มคฺโคธิ จ กิเลโสธิ จฯ โอธิ นาม สีมา, มริยาทาฯ ตตฺถ โสตาปนฺโน มคฺโคธินา โอธิโส กิเลสานํ ปหานา ภิกฺขุฯ ตสฺส หิ จตูสุ มคฺเคสุ เอเกเนว โอธินา กิเลสา ปหีนา, น สกเลน มคฺคจตุกฺเกนฯ สกทาคามีอนาคามีสุปิ เอเสว นโยฯ โสตาปนฺโน จ กิเลโสธินาปิ โอธิโส กิเลสานํ ปหานา ภิกฺขุฯ ตสฺส หิ ปหาตพฺพกิเลเสสุ โอธินาว กิเลสา ปหีนา, น สพฺเพน สพฺพํฯ อรหา ปน อโนธิโสว กิเลสานํ ปหานา ภิกฺขุฯ ตสฺส หิ มคฺคจตุกฺเกน อโนธินาว กิเลสา ปหีนา, น เอกาย มคฺคสีมายฯ ปหาตพฺพกิเลเสสุ จ อโนธิโสว กิเลสา ปหีนาฯ เอกาปิ หิ กิเลสสีมา ฐิตา นาม นตฺถิฯ เอวํ โส อุภยถาปิ อโนธิโส กิเลสานํ ปหานา ภิกฺขุฯ

เสกฺโขติ ปุถุชฺชนกลฺยาณเกน สทฺธิํ สตฺต อริยาฯ ติสฺโส สิกฺขา สิกฺขนฺตีติ เสกฺขาฯ เตสุ โย โกจิ เสกฺโข ภิกฺขุติ เวทิตพฺโพฯ น สิกฺขตีติ อเสกฺโขฯ เสกฺขธมฺเม อติกฺกมฺม อคฺคผเล ฐิโต ตโต อุตฺตริ สิกฺขิตพฺพาภาวโต ขีณาสโว อเสกฺโขติ วุจฺจติฯ อวเสโส ปุถุชฺชนภิกฺขุ ติสฺโส สิกฺขา เนว สิกฺขติ, น สิกฺขิตฺวา ฐิโตติ เนวเสกฺขนาเสกฺโขติ เวทิตพฺโพฯ

สีลคฺคํ สมาธิคฺคํ ปญฺญคฺคํ วิมุตฺตคฺคนฺติ อิทํ อคฺคํ ปตฺวา ฐิตตฺตา อคฺโค ภิกฺขุ นามฯ ภทฺโรติ อปาปโกฯ กลฺยาณปุถุชฺชนาทโย หิ ยาว อรหา ตาว ภทฺเรน สีเลน สมาธินา ปญฺญาย วิมุตฺติยา วิมุตฺติญาณทสฺสเนน จ สมนฺนาคตตฺตา ภทฺโร ภิกฺขูติ สงฺขฺยํ คจฺฉนฺติฯ มณฺโฑ ภิกฺขูติ ปสนฺโน ภิกฺขุ; สปฺปิมณฺโฑ วิย อนาวิโล วิปฺปสนฺโนติ อตฺโถฯ สาโรติ เตหิเยว สีลสาราทีหิ สมนฺนาคตตฺตา, นีลสมนฺนาคเมน นีโล ปโฏ วิย, สาโร ภิกฺขูติ เวทิตพฺโพฯ วิคตกิเลสเผคฺคุภาวโต วา ขีณาสโวว สาโรติ เวทิตพฺโพฯ

ตตฺถ จ ‘‘ภินฺทติ ปาปเก อกุสเล ธมฺเมติ ภิกฺขุ, โอธิโส กิเลสานํ ปหานา ภิกฺขุ, เสกฺโข ภิกฺขู’’ติ อิเมสุ ตีสุ ฐาเนสุ สตฺต เสกฺขา กถิตาฯ ‘‘ภินฺนตฺตา ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานนฺติ ภิกฺขุ, อโนธิโส กิเลสานํ ปหานา ภิกฺขุ, อเสกฺโข ภิกฺขุ, อคฺโค ภิกฺขุ, มณฺโฑ ภิกฺขู’’ติ อิเมสุ ปญฺจสุ ฐาเนสุ ขีณาสโวว กถิโตฯ ‘‘เนวเสกฺขนาเสกฺโข’’ติ เอตฺถ ปุถุชฺชโนว กถิโตฯ เสสฏฺฐาเนสุ ปุถุชฺชนกลฺยาณโก, สตฺต เสกฺขา, ขีณาสโวติ อิเม สพฺเพปิ กถิตาฯ

เอวํ สมญฺญาทีหิ ภิกฺขุํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อุปสมฺปทาวเสน ทสฺเสตุํ สมคฺเคน สงฺเฆนาติอาทิมาหฯ ตตฺถ สมคฺเคน สงฺเฆนาติ สพฺพนฺติเมน ปริจฺเฉเทน ปญฺจวคฺคกรณีเย กมฺเม ยาวติกา ภิกฺขู กมฺมปฺปตฺตา, เตสํ อาคตตฺตา ฉนฺทารหานํ ฉนฺทสฺส อาหฏตฺตา สมฺมุขีภูตานญฺจ อปฺปฏิกฺโกสนโต เอกสฺมิํ กมฺเม สมคฺคภาวํ อุปคเตนฯ ญตฺติจตุตฺเถนาติ ตีหิ อนุสฺสาวนาหิ เอกาย จ ญตฺติยา กาตพฺเพนฯ กมฺเมนาติ ธมฺมิเกน วินยกมฺเมนฯ อกุปฺเปนาติ วตฺถุญตฺติอนุสฺสาวนสีมาปริสสมฺปตฺติสมฺปนฺนตฺตา อโกเปตพฺพตํ อปฺปฏิกฺโกสิตพฺพตํ อุปคเตนฯ ฐานารเหนาติ การณารเหน สตฺถุสาสนารเหนฯ

อุปสมฺปนฺโน นาม อุปริภาวํ สมาปนฺโน, ปตฺโตติ อตฺโถฯ ภิกฺขุภาโว หิ อุปริภาโวฯ ตญฺเจส ยถาวุตฺเตน กมฺเมน สมาปนฺนตฺตา อุปสมฺปนฺโนติ วุจฺจติฯ เอเตน ยา อิมา เอหิภิกฺขูปสมฺปทา, สรณาคมนูปสมฺปทา, โอวาทปฏิคฺคหณูปสมฺปทา, ปญฺหพฺยากรณูปสมฺปทา, ครุธมฺมปฏิคฺคหณูปสมฺปทา, ทูเตนูปสมฺปทา, อฏฺฐวาจิกูปสมฺปทา, ญตฺติจตุตฺถกมฺมูปสมฺปทาติ อฏฺฐ อุปสมฺปทา วุตฺตา, ตาสํ ญตฺติจตุตฺถกมฺมูปสมฺปทา, ทูเตนูปสมฺปทา, อฏฺฐวาจิกูปสมฺปทาติ อิมา ติสฺโสว ถาวราฯ เสสา พุทฺเธ ธรมาเนเยว อเหสุํฯ ตาสุ อุปสมฺปทาสุ อิมสฺมิํ ฐาเน อยํ ญตฺติจตุตฺถกมฺมูปสมฺปทาว อธิปฺเปตาฯ

[511] ปาติโมกฺขสํวรนิทฺเทเส ปาติโมกฺขนฺติ สิกฺขาปทสีลํฯ ตญฺหิ, โย นํ ปาติ รกฺขติ, ตํ โมกฺเขติ โมจยติ อาปายิกาทีหิ ทุกฺเขหิ, ตสฺมา ปาติโมกฺขนฺติ วุตฺตํฯ สีลํ ปติฏฺฐาติอาทีนิ ตสฺเสว เววจนานิฯ

ตตฺถ สีลนฺติ กามญฺเจตํ สห กมฺมวาจาปริโยสาเนน อิชฺฌนกสฺส ปาติโมกฺขสฺส เววจนํ, เอวํ สนฺเตปิ ธมฺมโต เอตํ สีลํ นาม ปาณาติปาตาทีหิ วา วิรมนฺตสฺส วตฺตปฺปฏิปตฺติํ วา ปูเรนฺตสฺส เจตนาทโย ธมฺมา เวทิตพฺพาฯ วุตฺตญฺเหตํ ปฏิสมฺภิทายํ ‘‘กิํ สีล’’นฺติ? เจตนา สีลํ, เจตสิกํ สีลํ, สํวโร สีลํ, อวีติกฺกโม สีล’’นฺติ (ปฏิ. ม. 1.39)ฯ

ตตฺถ เจตนา สีลํ นาม ปาณาติปาตาทีหิ วา วิรมนฺตสฺส วตฺตปฏิปตฺติํ วา ปูเรนฺตสฺส เจตนาฯ เจตสิกํ สีลํ นาม ปาณาติปาตาทีหิ วิรมนฺตสฺส วิรติฯ อปิจ เจตนา สีลํ นาม ปาณาติปาตาทีนิ ปชหนฺตสฺส สตฺต กมฺมปถเจตนาฯ เจตสิกํ สีลํ นาม ‘‘อภิชฺฌํ ปหาย วิคตาภิชฺเฌน เจตสา วิหรตี’’ติอาทินา นเยน สํยุตฺตมหาวคฺเค วุตฺตา อนภิชฺฌาอพฺยาปาทสมฺมาทิฏฺฐิธมฺมาฯ สํวโร สีลนฺติ เอตฺถ ปญฺจวิเธน สํวโร เวทิตพฺโพ – ปาติโมกฺขสํวโร, สติสํวโร, ญาณสํวโร , ขนฺติสํวโร, วีริยสํวโรติฯ ตสฺส นานากรณํ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.6) วุตฺตํฯ อวีติกฺกโม สีลนฺติ สมาทิณฺณสีลสฺส กายิกวาจสิโก อวีติกฺกโมฯ เอตฺถ จ สํวรสีลํ อวีติกฺกมสีลนฺติ อิทเมว นิปฺปริยายโต สีลํ; เจตนา สีลํ เจตสิกํ สีลนฺติ ปริยายโต สีลนฺติ เวทิตพฺพํฯ

ยสฺมา ปน ปาติโมกฺขสํวรสีเลน ภิกฺขุ สาสเน ปติฏฺฐาติ นาม, ตสฺมา ตํ ‘ปติฏฺฐา’ติ วุตฺตํ; ปติฏฺฐหติ วา เอตฺถ ภิกฺขุ, กุสลธมฺมา เอว วา เอตฺถ ปติฏฺฐหนฺตีติ ปติฏฺฐาฯ อยมตฺโถ –

‘‘สีเล ปติฏฺฐาย นโร สปญฺโญ, จิตฺตํ ปญฺญญฺจ ภาวยํ;

อาตาปี นิปโก ภิกฺขุ, โส อิมํ วิชฏเย ชฏ’’นฺติ จฯ (สํ. นิ. 1.23);

‘‘ปติฏฺฐา , มหาราช, สีลํ สพฺเพสํ กุสลธมฺมาน’’นฺติ จ ‘‘สีเล ปติฏฺฐิตสฺส โข, มหาราช, สพฺเพ กุสลา ธมฺมา น ปริหายนฺตี’’ติ (มิ. ป. 2.1.9) จ อาทิสุตฺตวเสน เวทิตพฺโพฯ

ตเทตํ ปุพฺพุปฺปตฺติอตฺเถน อาทิฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘ตสฺมาติห ตฺวํ, อุตฺติย, อาทิเมว วิโสเธหิ กุสเลสุ ธมฺเมสุฯ โก จาทิ กุสลานํ ธมฺมานํ? สีลญฺจ สุวิสุทฺธํ ทิฏฺฐิ จ อุชุกา’’ติ (สํ. นิ. 5.382)ฯ

ยถา หิ นครวฑฺฒกี นครํ มาเปตุกาโม ปฐมํ นครฏฺฐานํ โสเธติ, ตโต อปรภาเค วีถิจตุกฺกสิงฺฆาฏกาทิปริจฺเฉเทน วิภชิตฺวา นครํ มาเปติ; เอวเมว โยคาวจโร อาทิโตว สีลํ วิโสเธติ, ตโต อปรภาเค สมถวิปสฺสนามคฺคผลนิพฺพานานิ สจฺฉิกโรติฯ ยถา วา ปน รชโก ปฐมํ ตีหิ ขาเรหิ วตฺถํ โธวิตฺวา ปริสุทฺเธ วตฺเถ ยทิจฺฉกํ รงฺคชาตํ อุปเนติ; ยถา วา ปน เฉโก จิตฺตกาโร รูปํ ลิขิตุกาโม อาทิโตว ภิตฺติปริกมฺมํ กโรติ, ตโต อปรภาเค รูปํ สมุฏฺฐาเปติ; เอวเมว โยคาวจโร อาทิโตว สีลํ วิโสเธตฺวา อปรภาเค สมถวิปสฺสนาทโย ธมฺเม สจฺฉิกโรติฯ ตสฺมา สีลํ ‘‘อาที’’ติ วุตฺตํฯ

ตเทตํ จรณสริกฺขตาย จรณํฯ จรณาติ หิ ปาทา วุจฺจนฺติฯ ยถา หิ ฉินฺนจรณสฺส ปุริสสฺส ทิสํคมนาภิสงฺขาโร น ชายติ, ปริปุณฺณปาทสฺเสว ชายติ; เอวเมว ยสฺส สีลํ ภินฺนํ โหติ ขณฺฑํ อปริปุณฺณํ, ตสฺส นิพฺพานคมนาย ญาณคมนํ น สมฺปชฺชติฯ ยสฺส ปน ตํ อภินฺนํ โหติ อกฺขณฺฑํ ปริปุณฺณํ ตสฺส นิพฺพานคมนาย ญาณคมนํ สมฺปชฺชติฯ ตสฺมา สีลํ ‘‘จรณ’’นฺติ วุตฺตํฯ

ตเทตํ สํยมนวเสน สํยโม, สํวรณวเสน สํวโรฯ อุภเยนาปิ สีลสํยโม เจว สีลสํวโร จ กถิโตฯ วจนตฺโถ ปเนตฺถ สํยเมติ วีติกฺกมวิปฺผนฺทนํ, ปุคฺคลํ วา สํยเมติ, วีติกฺกมวเสน ตสฺส วิปฺผนฺทิตุํ น เทตีติ สํยโมฯ วีติกฺกมสฺส ปเวสนทฺวารํ สํวรติ ปิทหตีติปิ สํวโรฯ โมกฺขนฺติ อุตฺตมํ มุขภูตํ วาฯ ยถา หิ สตฺตานํ จตุพฺพิโธ อาหาโร มุเขน ปวิสิตฺวา องฺคมงฺคานิ ผรติ, เอวํ โยคิโนปิ จตุภูมกกุสลํ สีลมุเขน ปวิสิตฺวา อตฺถสิทฺธิํ สมฺปาเทติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘โมกฺข’’นฺติฯ ปมุเข สาธูติ ปาโมกฺขํ; ปุพฺพงฺคมํ เสฏฺฐํ ปธานนฺติ อตฺโถฯ กุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยาติ จตุภูมกกุสลานํ ปฏิลาภตฺถาย ปาโมกฺขํ ปุพฺพงฺคมํ เสฏฺฐํ ปธานนฺติ เวทิตพฺพํฯ

กายิโก อวีติกฺกโมติ ติวิธํ กายสุจริตํฯ วาจสิโกติ จตุพฺพิธํ วจีสุจริตํฯ กายิกวาจสิโกติ ตทุภยํฯ อิมินา อาชีวฏฺฐมกสีลํ ปริยาทาย ทสฺเสติฯ

สํวุโตติ ปิหิโต; สํวุตินฺทฺริโย ปิหิตินฺทฺริโยติ อตฺโถฯ ยถา หิ สํวุตทฺวารํ เคหํ ‘‘สํวุตเคหํ ปิหิตเคห’’นฺติ วุจฺจติ, เอวมิธ สํวุตินฺทฺริโย ‘‘สํวุโต’’ติ วุตฺโตฯ ปาติโมกฺขสํวเรนาติ ปาติโมกฺเขน จ สํวเรน จ, ปาติโมกฺขสงฺขาเตน วา สํวเรนฯ อุเปโตติอาทีนิ วุตฺตตฺถาเนวฯ

[512] อิริยตีติอาทีหิ สตฺตหิปิ ปเทหิ ปาติโมกฺขสํวรสีเล ฐิตสฺส ภิกฺขุโน อิริยาปถวิหาโร กถิโตฯ

[513] อาจารโคจรนิทฺเทเส กิญฺจาปิ ภควา สมณาจรํ สมณโคจรํ กเถตุกาโม ‘‘อาจารโคจรสมฺปนฺโนติ อตฺถิ อาจาโร, อตฺถิ อนาจาโร’’ติ ปทํ อุทฺธริฯ ยถา ปน มคฺคกุสโล ปุริโส มคฺคํ อจิกฺขนฺโต ‘วามํ มุญฺจ ทกฺขิณํ คณฺหา’ติ ปฐมํ มุญฺจิตพฺพํ สภยมคฺคํ อุปฺปถมคฺคํ อาจิกฺขติ , ปจฺฉา คเหตพฺพํ เขมมคฺคํ อุชุมคฺคํ; เอวเมว มคฺคกุสลปุริสสทิโส ธมฺมราชา ปฐมํ ปหาตพฺพํ พุทฺธปฺปฏิกุฏฺฐํ อนาจารํ อาจิกฺขิตฺวา ปจฺฉา อาจารํ อาจิกฺขิตุกาโม ‘‘ตตฺถ กตโม อนาจาโร’’ติอาทิมาหฯ ปุริเสน หิ อาจิกฺขิตมคฺโค สมฺปชฺเชยฺย วา น วา, ตถาคเตน อาจิกฺขิตมคฺโค อปณฺณโก, อินฺเทน วิสฺสฏฺฐํ วชิรํ วิย, อวิรชฺฌนโก นิพฺพานนครํเยว สโมสรติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ปุริโส มคฺคกุสโลติ โข, ติสฺส, ตถาคตสฺเสตํ อธิวจนํ อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสา’’ติ (สํ. นิ. 3.84)ฯ

ยสฺมา วา สสีสํ นหาเนน ปหีนเสทมลชลฺลิกสฺส ปุริสสฺส มาลาคนฺธวิเลปนาทิวิภูสนวิธานํ วิย ปหีนปาปธมฺมสฺส กลฺยาณธมฺมสมาโยโค สมฺปนฺนรูโป โหติ, ตสฺมา เสทมลชลฺลิกฺกํ วิย ปหาตพฺพํ ปฐมํ อนาจารํ อาจิกฺขิตฺวา, ปหีนเสทมลชลฺลิกสฺส มาลาคนฺธวิเลปนาทิวิภูสนวิธานํ วิย ปจฺฉา อาจารํ อาจิกฺขิตุกาโมปิ ตตฺถ กตโม อนาจาโรติอาทิมาหฯ ตตฺถ กายิโก วีติกฺกโมติ ติวิธํ กายทุจฺจริตํ; วาจสิโก วีติกฺกโมติ จตุพฺพิธํ วจีทุจฺจริตํ; กายิกวาจสิโก วีติกฺกโมติ ตทุภยํฯ เอวํ อาชีวฏฺฐมกสีลสฺเสว วีติกฺกมํ ทสฺเสสิฯ

ยสฺมา ปน น เกวลํ กายวาจาหิ เอว อนาจารํ อาจรติ, มนสาปิ อาจรติ เอว, ตสฺมา ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพมฺปิ ทุสฺสีลฺยํ อนาจาโร’’ติ วุตฺตํฯ

ตตฺถ เอกจฺจิยํ อนาจารํ วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต อิเธกจฺโจ เวฬุทาเนนาติอาทิมาหฯ ตตฺถ เวฬุทาเนนาติ ปจฺจยเหตุเกน เวฬุทาเนนฯ วิหาเร อุฏฺฐิตญฺหิ อรญฺญโต วา อาหริตฺวา รกฺขิตโคปิตํ เวฬุํ ‘เอวํ เม ปจฺจยํ ทสฺสนฺตี’ติ อุปฏฺฐากานํ ทาตุํ น วฏฺฏติฯ เอวญฺหิ ชีวิตํ กปฺเปนฺโต อเนสนาย มิจฺฉาชีเวน ชีวติฯ โส ทิฏฺเฐว ธมฺเม ครหํ ปาปุณาติ, สมฺปราเย จ อปายปริปูรโก โหติฯ อตฺตโน ปุคฺคลิกเวฬุํ กุลสงฺคหตฺถาย ททนฺโต กุลทูสกทุกฺกฏมาปชฺชติ; ปรปุคฺคลิกํ เถยฺยจิตฺเตน ททมาโน ภณฺฑคฺเฆน กาเรตพฺโพฯ สงฺฆิเกปิ เอเสว นโยฯ สเจ ปน ตํ อิสฺสรวตาย เทติ ครุภณฺฑวิสฺสชฺชนมาปชฺชติ ฯ

กตโร ปน เวฬุ ครุภณฺฑํ โหติ, กตโร น โหตีติ? โย ตาว อโรปิโม สยํชาตโก, โส สงฺเฆน ปริจฺฉินฺนฏฺฐาเนเยว ครุภณฺฑํ, ตโต ปรํ น ครุภณฺฑํ; โรปิตฏฺฐาเน สพฺเพน สพฺพํ ครุภณฺฑํฯ โส ปน ปมาเณน ปริจฺฉินฺโน เตลนาฬิปฺปมาโณปิ ครุภณฺฑํ, น ตโต เหฏฺฐาฯ ยสฺส ปน ภิกฺขุโน เตลนาฬิยา วา กตฺตรทณฺเฑน วา อตฺโถ, เตน ผาติกมฺมํ กตฺวา คเหตพฺโพฯ ผาติกมฺมํ ตทคฺฆนกํ วา อติเรกํ วา วฏฺฏติ, อูนกํ น วฏฺฏติฯ หตฺถกมฺมมฺปิ อุทกาหรณมตฺตํ วา อปฺปหริตกรณมตฺตํ วา น วฏฺฏติ, ตํ ถาวรํ กาตุํ วฏฺฏติฯ ตสฺมา โปกฺขรณิโต วา ปํสุํ อุทฺธริตฺวา โสปานํ วา อตฺถราเปตฺวา วิสมฏฺฐานํ วา สมํ กตฺวา คเหตุํ วฏฺฏติฯ ผาติกมฺมํ อกตฺวา คหิโต ตตฺถ วสนฺเตเนว ปริภุญฺชิตพฺโพ; ปกฺกมนฺเตน สงฺฆิกํ กตฺวา ฐเปตฺวา คนฺตพฺพํฯ อสติยา คเหตฺวา คเตน ยตฺถ คโต สรติ, ตโต ปจฺจาหริตพฺโพฯ สเจ อนฺตรา ภยํ โหติ, สมฺปตฺตวิหเร ฐเปตฺวา คนฺตพฺพํฯ

มนุสฺสา วิหารํ คนฺตฺวา เวฬุํ ยาจนฺติฯ ภิกฺขู ‘สงฺฆิโก’ติ ทาตุํ น วิสหนฺติฯ มนุสฺสา ปุนปฺปุนํ ยาจนฺติ วา ตชฺเชนฺติ วาฯ ตทา ภิกฺขูหิ ‘ทณฺฑกมฺมํ กตฺวา คณฺหถา’ติ วตฺตุํ วฏฺฏติ; เวฬุทานํ นาม น โหติฯ สเจ เต ทณฺฑกมฺมตฺถาย วาสิผรสุอาทีนิ วา ขาทนียโภชนียํ วา เทนฺติ, คเหตุํ น วฏฺฏติฯ วินยฏฺฐกถายํ ปน ‘‘ทฑฺฒเคหา มนุสฺสา คณฺหิตฺวา คจฺฉนฺตา น วาเรตพฺพา’’ติ วุตฺตํฯ

สเจ สงฺฆสฺส เวฬุคุมฺเพ เวฬุทูสิกา อุปฺปชฺชนฺติ, ตํ อโกฏฺฏาเปนฺตานํ เวฬุ นสฺสติ, กิํ กาตพฺพนฺติ? ภิกฺขาจาเร มนุสฺสานํ อาจิกฺขิตพฺพํฯ สเจ โกฏฺเฏตุํ น อิจฺฉนฺติ ‘สมภาคํ ลภิสฺสถา’ติ วตฺตพฺพา; น อิจฺฉนฺติเยว ‘ทฺเว โกฏฺฐาเส ลภิสฺสถา’ติ วตฺตพฺพาฯ เอวมฺปิ อนิจฺฉนฺเตสุ ‘นฏฺเฐน อตฺโถ นตฺถิ, ตุมฺหากํ ขเณ สติ ทณฺฑกมฺมํ กริสฺสถ, โกฏฺเฏตฺวา คณฺหถา’ติ วตฺตพฺพา; เวฬุทานํ นาม น โหติฯ เวฬุคุมฺเพ อคฺคิมฺหิ อุฏฺฐิเตปิ, อุทเกน วุยฺหมานเวฬูสุปิ เอเสว นโยฯ รุกฺเขสุปิ อยเมว กถามคฺโคฯ รุกฺโข ปน สูจิทณฺฑกปฺปมาโณ ครุภณฺฑํ โหติฯ สงฺฆิเก รุกฺเข โกฏฺฏาเปตฺวา สงฺฆํ อนาปุจฺฉิตฺวาปิ สงฺฆิกํ อาวาสํ กาตุํ ลพฺภติฯ วจนปถจฺเฉทนตฺถํ ปน อาปุจฺฉิตฺวาว กาตพฺโพฯ

ปุคฺคลิกํ กาตุํ ลพฺภติ, น ลพฺภตีติ? น ลพฺภติฯ หตฺถกมฺมสีเสน ปน เอกสฺมิํ เคเห มญฺจฏฺฐานมตฺตํ ลพฺภติ, ตีสุ เคเหสุ เอกํ เคหํ ลภติฯ สเจ ทพฺภสมฺภารา ปุคฺคลิกา โหนฺติ, ภูมิ สงฺฆิกา, เอกํ เคหํ กตฺวา สมภาคํ ลภติ, ทฺวีสุ เคเหสุ เอกํ เคหํ ลภติฯ สงฺฆิกรุกฺเข สงฺฆิกํ อาวาสํ พาเธนฺเต สงฺฆํ อนาปุจฺฉา หาเรตุํ วฏฺฏติ, น วฏฺฏตีติ? วฏฺฏติฯ วจนปถจฺเฉทนตฺถํ ปน อาปุจฺฉิตฺวาว หาเรตพฺโพฯ สเจ รุกฺขํ นิสฺสาย สงฺฆสฺส มหนฺโต ลาโภ โหติ, น หาเรตพฺโพฯ ปุคฺคลิกรุกฺเข สงฺฆิกํ อาวาสํ พาเธนฺเต รุกฺขสามิกสฺส อาจิกฺขิตพฺพํฯ สเจ หริตุํ น อิจฺฉติ, เฉทาเปตฺวา หาเรตพฺโพฯ ‘รุกฺขํ เม เทถา’ติ โจเทนฺตสฺส รุกฺขํ อคฺฆาเปตฺวา มูลํ ทาตพฺพํฯ สงฺฆิเก รุกฺเข ปุคฺคลิกาวาสํ, ปุคฺคลิเก จ ปุคฺคลิกาวาสํ พาเธนฺเตปิ เอเสว นโยฯ วลฺลิยมฺปิ อยเมว กถามคฺโคฯ วลฺลิ ปน ยตฺถ วิกฺกายติ, ทุลฺลภา โหติ, ตตฺถ ครุภณฺฑํฯ สา จ โข อุปฑฺฒพาหุปฺปมาณโต ปฏฺฐาย; ตโต เหฏฺฐา วลฺลิขณฺฑํ ครุภณฺฑํ น โหติฯ

ปตฺตทานาทีสุปิ ปตฺตทาเนนาติ ปจฺจยเหตุเกน ปตฺตทาเนนาติอาทิ สพฺพํ เวฬุทาเน วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ ครุภณฺฑตาย ปเนตฺถ อยํ วินิจฺฉโยฯ ปตฺตมฺปิ หิ ยตฺถ วิกฺกายติ, คนฺธิกาทโย คนฺธปลิเวฐนาทีนํ อตฺถาย คณฺหนฺติ, ตาทิเส ทุลฺลภฏฺฐาเนเยว ครุภณฺฑํ โหติฯ เอส ตาว กิํสุกปตฺตกณฺณปิฬนฺธนตาลปตฺตาทีสุ วินิจฺฉโยฯ

ตาลปณฺณมฺปิ อิมสฺมิํเยว ฐาเน กเถตพฺพํฯ ตาลปณฺณมฺปิ หิ สยํชาเต ตาลวเน สงฺเฆน ปริจฺฉินฺนฏฺฐาเนเยว ครุภณฺฑํ, น ตโต ปรํฯ โรปิมตาเลสุ สพฺพมฺปิ ครุภณฺฑํฯ ตสฺส ปมาณํ เหฏฺฐิมโกฏิยา อฏฺฐงฺคุลปฺปมาโณปิ ริตฺตโปตฺถโกฯ ติณมฺปิ เอตฺเถว ปกฺขิปิตฺวา กเถตพฺพํฯ ยตฺถ ปน ติณํ นตฺถิ ตตฺถ มุญฺชปลาลนาฬิเกรปณฺณาทีหิปิ ฉาเทนฺติฯ ตสฺมา ตานิปิ ติเณเนว สงฺคหิตานิฯ อิติ มุญฺชปลาลาทีสุ ยํกิญฺจิ มุฏฺฐิปฺปมาณํ ติณํ, นาฬิเกรปณฺณาทีสุ จ เอกปณฺณมฺปิ สงฺฆสฺส ทินฺนํ วา ตตฺถชาตกํ วา พหิอาราเม สงฺฆสฺส ติณวตฺถุมฺหิ ชาตติณํ วา รกฺขิตโคปิตํ ครุภณฺฑํ โหติฯ ตํ ปน สงฺฆกมฺเม จ เจติยกมฺเม จ กเต อติเรกํ ปุคฺคลิกกมฺเม ทาตุํ วฏฺฏติฯ เหฏฺฐา วุตฺตเวฬุมฺหิปิ เอเสว นโยฯ

ปุปฺผทาเน ‘‘เอตฺตเกสุ รุกฺเขสุ ปุปฺผานิ วิสฺสชฺเชตฺวา ยาคุภตฺตวตฺเถ อุปเนนฺตุ, เอตฺตเกสุ เสนาสนปฏิสงฺขรเณ อุปเนนฺตู’’ติ เอวํ นิยมิตฏฺฐาเน เอว ปุปฺผานิ ครุภณฺฑานิ โหนฺติฯ ปรตีเร สามเณรา ปุปฺผานิ โอจินิตฺวา ราสิํ กโรนฺติ, ปญฺจงฺคสมนฺนาคโต ปุปฺผภาชโก ภิกฺขุสงฺฆํ คเณตฺวา โกฏฺฐาเส กโรติ, โส สมฺปตฺตปริสาย สงฺฆํ อนาปุจฺฉิตฺวาว ทาตุํ ลภติ; อสมฺมเตน ปน อาปุจฺฉิตฺวาว ทาตพฺพํฯ ภิกฺขุ ปน กสฺส ปุปฺผานิ ทาตุํ ลภติ, กสฺส น ลภตีติ? มาตาปิตูนํ เคหํ หริตฺวาปิ เคหโต ปกฺโกสาเปตฺวาปิ ‘วตฺถุปูชํ กโรถา’ติ ทาตุํ ลภติ, ปิฬนฺธนตฺถาย ทาตุํ น ลภติ; เสสญาตีนํ ปน หริตฺวา น ทาตพฺพํ, ปกฺโกสาเปตฺวา ‘ปูชํ กโรถา’ติ ทาตพฺพํ; เสสชนสฺส ปูชนฏฺฐานํ สมฺปตฺตสฺส อปจฺจาสีสนฺเตน ทาตพฺพํ; ปุปฺผทานํ นาม น โหติฯ วิหาเร พหูนิ ปุปฺผานิ ปุปฺผนฺติฯ ภิกฺขุนา ปิณฺฑาย จรนฺเตน มนุสฺเส ทิสฺวา ‘วิหาเร พหูนิ ปุปฺผานิ, ปูเชถา’ติ วตฺตพฺพํฯ วจนมตฺเต โทโส นตฺถิฯ ‘มนุสฺสา ขาทนียโภชนียํ อาทาย อาคมิสฺสนฺตี’ติ จิตฺเตน ปน น วตฺตพฺพํฯ สเจ วทติ, ขาทนียโภชนียํ น ปริภุญฺชิตพฺพํฯ มนุสฺสา อตฺตโน ธมฺมตาย ‘วิหาเร ปุปฺผานิ อตฺถี’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘อสุกทิวเส วิหารํ อาคมิสฺสาม, สามเณรานํ ปุปฺผานิ โอจินิตุํ มา เทถา’ติ วทนฺติฯ ภิกฺขู สามเณรานํ กเถตุํ ปมุฏฺฐาฯ สามเณเรหิ ปุปฺผานิ โอจินิตฺวา ฐปิตานิฯ

มนุสฺสา ภิกฺขู อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ภนฺเต, มยํ ตุมฺหากํ อสุกทิวเสเยว อาโรจยิมฺห – ‘สามเณรานํ ปุปฺผานิ โอจินิตุํ มา เทถา’ติฯ กสฺมา น วารยิตฺถา’’ติ? ‘‘สติ เม ปมุฏฺฐา, ปุปฺผานิ โอจินิตมตฺตาเนว, ตาว น ปูชา กตา’’ติ วตฺตพฺพํฯ ‘‘คณฺหถ ปูเชถา’’ติ น วตฺตพฺพํฯ สเจ วทติ, อามิสํ น ปริภุญฺชิตพฺพํฯ

อปโร ภิกฺขุ สามเณรานํ อาจิกฺขติ ‘‘อสุกคามวาสิโน ปุปฺผานิ มา โอจินิตฺถา’’ติ อาหํสูติฯ มนุสฺสาปิ อามิสํ อาหริตฺวา ทานํ ทตฺวา วทนฺติ – ‘‘อมฺหากํ มนุสฺสา น พหุกา, สามเณเร อมฺเหหิ สห ปุปฺผานิ โอจินิตุํ อาณาเปถา’’ติฯ ‘‘สามเณเรหิ ภิกฺขา ลทฺธา; เย ภิกฺขาจารํ น คจฺฉนฺติ, เต สยเมว ชานิสฺสนฺติ, อุปาสกา’’ติ วตฺตพฺพํฯ เอตฺตกํ นยํ ลภิตฺวา สามเณเร ปุตฺเต วา ภาติเก วา กตฺวา ปุปฺผานิ โอจินาเปตุํ โทโส นตฺถิ; ปุปฺผทานํ นาม น โหติฯ

ผลทาเน ผลมฺปิ ปุปฺผํ วิย นิยมิตเมว ครุภณฺฑํ โหติฯ วิหาเร พหุกมฺหิ ผลาผเล สติ อผาสุกมนุสฺสา อาคนฺตฺวา ยาจนฺติฯ ภิกฺขู ‘สงฺฆิก’นฺติ ทาตุํ น อุสฺสหนฺติฯ มนุสฺสา วิปฺปฏิสาริโน อกฺโกสนฺติ ปริภาสนฺติฯ ตตฺถ กิํ กาตพฺพนฺติ? ผเลหิ วา รุกฺเขหิ วา ปริจฺฉินฺทิตฺวา กติกา กาตพฺพา – ‘อสุเกสุ จ รุกฺเขสุ เอตฺตกานิ ผลานิ คณฺหนฺตา, เอตฺตเกสุ วา รุกฺเขสุ ผลานิ คณฺหนฺตา น วาเรตพฺพา’ติฯ โจรา ปน อิสฺสรา วา พลกฺกาเรน คณฺหนฺตา น วาเรตพฺพา; กุทฺธา เต สกลวิหารมฺปิ นาเสยฺยุํฯ อาทีนโว ปน กเถตพฺโพติฯ

สินานทาเน สินานจุณฺณานิ โกฏฺฏิตานิ น ครุภณฺฑานิฯ อโกฏฺฏิโต รุกฺขตฺตโจว ครุภณฺฑํฯ จุณฺณํ ปน อคิลานสฺส รชนนิปกฺกํ วฏฺฏติฯ คิลานสฺส ยํกิญฺจิ จุณฺณํ วฏฺฏติเยวฯ มตฺติกาปิ เอตฺเถว ปกฺขิปิตฺวา กเถตพฺพาฯ มตฺติกาปิ ยตฺถ ทุลฺลภา โหติ, ตตฺเถว ครุภณฺฑํฯ สาปิ เหฏฺฐิมโกฏิยา ติํสปลคุฬปิณฺฑปฺปมาณาว ตโต เหฏฺฐา น ครุภณฺฑนฺติฯ

ทนฺตกฏฺฐทาเน ทนฺตกฏฺฐํ อจฺฉินฺนกเมว ครุภณฺฑํฯ เยสํ สามเณรานํ สงฺฆโต ทนฺตกฏฺฐวาโร ปาปุณาติ, เต อตฺตโน อาจริยุปชฺฌายานํ ปาฏิเยกฺกํ ทาตุํ น ลภนฺติฯ เยหิ ปน ‘เอตฺตกานิ ทนฺตกฏฺฐานิ อาหริตพฺพานี’ติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา วารํ คหิตานิ, เต อติเรกานิ อาจริยุปชฺฌายานํ ทาตุํ ลภนฺติฯ

เอเกน ภิกฺขุนา ทนฺตกฏฺฐมาฬกโต พหูนิ ทนฺตกฏฺฐานิ น คเหตพฺพานิ, เทวสิกํ เอเกกเมว คเหตพฺพํฯ ปาฏิเยกฺกํ วสนฺเตนาปิ ภิกฺขุสงฺฆํ คณยิตฺวา ยตฺตกานิ อตฺตโน ปาปุณนฺติ ตตฺตกาเนว คเหตฺวา คนฺตพฺพํ; อนฺตรา อาคนฺตุเกสุ วา อาคเตสุ ทิสํ วา ปกฺกมนฺเตน อาหริตฺวา คหิตฏฺฐาเนเยว ฐเปตพฺพานิฯ

จาฏุกมฺยตายาติอาทีสุ จาฏุกมฺยตา วุจฺจติ อตฺตานํ ทาสํ วิย นีจฏฺฐาเน ฐเปตฺวา ปรสฺส ขลิตวจนมฺปิ สณฺฐเปตฺวา ปิยกามตาย ปคฺคยฺหวจนํฯ มุคฺคสูปฺยตายาติ มุคฺคสูปสมานาย สจฺจาลิเกน ชีวิตกปฺปนตาเยตํ อธิวจนํฯ ยถา หิ มุคฺคสูเป ปจฺจนฺเต พหู มุคฺคา ปากํ คจฺฉนฺติ, โถกา น คจฺฉนฺติ; เอวเมว สจฺจาลิเกน ชีวิตกปฺปเก ปุคฺคเล พหุ อลิกํ โหติ, อปฺปกํ สจฺจํฯ ยถา วา มุคฺคสูปสฺส อปฺปวิสนฏฺฐานํ นาม นตฺถิ, เอวเมว สจฺจาลิกวุตฺติโน ปุคฺคลสฺส อปฺปวิฏฺฐวาจา นาม นตฺถิ; สิงฺฆาฏกํ วิย อิจฺฉิติจฺฉิตธาราย ปติฏฺฐาติฯ เตนสฺส สา มุสาวาทิตา มุคฺคสูปฺยตาติ วุตฺตาฯ ปาริภฏยตาติ ปริภฏกมฺมภาโวฯ ปริภฏสฺส หิ กมฺมํ ปาริภฏยํ, ตสฺส ภาโว ปาริภฏยตา; อลงฺการกรณาทีหิ ทารกกีฬาปนสฺเสตํ อธิวจนํฯ

ชงฺฆเปสนิกนฺติ คามนฺตรเทสนฺตราทีสุ เตสํ เตสํ คิหีนํ สาสนปฏิสาสนหรณํฯ อิทญฺหิ ชงฺฆเปสนิกํ นาม อตฺตโน มาตาปิตูนํ, เย จสฺส มาตาปิตโร อุปฏฺฐหนฺติ, เตสํ สาสนํ คเหตฺวา กตฺถจิ คมนวเสน วฏฺฏติฯ เจติยสฺส วา สงฺฆสฺส วา อตฺตโน วา กมฺมํ กโรนฺตานํ วฑฺฒกีนมฺปิ สาสนํ หริตุํ วฏฺฏติฯ มนุสฺสา ‘‘ทานํ ทสฺสาม, ปูชํ กริสฺสาม, ภิกฺขุสงฺฆสฺส อาจิกฺขถา’’ติ วทนฺติ; ‘‘อสุกตฺเถรสฺส นาม เทถา’’ติ ปิณฺฑปาตํ วา เภสชฺชํ วา จีวรํ วา เทนฺติ; ‘‘วิหาเร ปูชํ กโรถา’’ติ มาลาคนฺธวิเลปนาทีนิ วา ธชปตากาทีนิ วา นียฺยาเทนฺติ, สพฺพํ หริตุํ วฏฺฏติ; ชงฺฆเปสนิกํ นาม น โหติฯ เสสานํ สาสนํ คเหตฺวา คจฺฉนฺตสฺส ปทวาเร ปทวาเร โทโสฯ

อญฺญตรญฺญตเรนาติ เอเตสํ วา เวฬุทานาทีนํ อญฺญตรญฺญตเรน เวชฺชกมฺมภณฺฑาคาริกกมฺมํ ปิณฺฑปฏิปิณฺฑกมฺมํ สงฺฆุปฺปาทเจติยุปฺปาทอุปฏฺฐาปนกมฺมนฺติ เอวรูปานํ วา มิจฺฉาชีเวน ชีวิตกปฺปนกกมฺมานํ เยน เกนจิฯ พุทฺธปฏิกุฏฺเฐนาติ พุทฺเธหิ ครหิเตน ปฏิสิทฺเธนฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ สพฺโพปิ อนาจาโร นาม กถียติฯ อาจารนิทฺเทโส วุตฺตปฏิปกฺขนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

[514] โคจรนิทฺเทเสปิ ปฐมํ อโคจรสฺส วจเน การณํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ จ โคจโรติ ปิณฺฑปาตาทีนํ อตฺถาย อุปสงฺกมิตุํ ยุตฺตฏฺฐานํ โคจโร, อยุตฺตฏฺฐานํ อโคจโรฯ เวสิยา โคจโร อสฺสาติ เวสิยโคจโร; มิตฺตสนฺถววเสน อุปสงฺกมิตฏฺฐานนฺติ อตฺโถฯ ตตฺถ เวสิยา นาม รูปูปชีวินิโย เยน เกนจิเทว สุลภชฺฌาจารตามิตฺตสตฺถวสิเนหวเสน อุปสงฺกมนฺโต เวสิยาโคจโร นาม โหติฯ ตสฺมา เอวํ อุปสงฺกมิตุํ น วฏฺฏติฯ กิํ การณา? อารกฺขวิปตฺติโตฯ เอวํ อุปสงฺกมนฺตสฺส หิ จิรํ รกฺขิตโคปิโตปิ สมณธมฺโม กติปาเหเนว นสฺสติ; สเจปิ น นสฺสติ ครหํ ลภติฯ ทกฺขิณาวเสน ปน อุปสงฺกมนฺเตน สติํ อุปฏฺฐาเปตฺวา อุปสงฺกมิตพฺพํฯ วิธวา วุจฺจนฺติ มตปติกา วา ปวุตฺถปติกา วาฯ ถุลฺลกุมาริโยติ มหลฺลิกา อนิวิฏฺฐกุมาริโยฯ ปณฺฑกาติ โลกามิสนิสฺสิตกถาพหุลา อุสฺสนฺนกิเลสา อวูปสนฺตปริฬาหา นปุํสกาฯ เตสํ สพฺเพสมฺปิ อุปสงฺกมเน อาทีนโว วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ ภิกฺขุนีสุปิ เอเสว นโยฯ อปิจ ภิกฺขู นาม อุสฺสนฺนพฺรหฺมจริยา โหนฺติ, ตถา ภิกฺขุนิโยฯ เต อญฺญมญฺญํ สนฺถววเสน กติปาเหเนว รกฺขิตโคปิตสมณธมฺมํ นาเสนฺติฯ คิลานปุจฺฉเกน ปน คนฺตุํ วฏฺฏติฯ ภิกฺขุนา ปุปฺผานิ ลภิตฺวา ปูชนตฺถายปิ โอวาททานตฺถายปิ คนฺตุํ วฏฺฏติเยวฯ

ปานาคารนฺติ สุราปานฆรํฯ ตํ พฺรหฺมจริยนฺตรายกเรหิ สุราโสณฺเฑหิ อวิวิตฺตํ โหติฯ ตตฺถ เตหิ สทฺธิํ สห โสณฺฑวเสน อุปสงฺกมิตุํ น วฏฺฏติ; พฺรหฺมจริยนฺตราโย โหติฯ สํสฏฺโฐ วิหรติ ราชูหีติอาทีสุ ราชาโนติ อภิสิตฺตา วา โหนฺตุ อนภิสิตฺตา วา เย รชฺชํ อนุสาสนฺติฯ ราชมหามตฺตาติ ราชูนํ อิสฺสริยสทิสาย มหติยา อิสฺสริยมตฺตาย สมนฺนาคตาฯ ติตฺถิยาติ วิปรีตทสฺสนา พาหิรปริพฺพาชกาฯ ติตฺถิยสาวกาติ ภตฺติวเสน เตสํ ปจฺจยทายกาฯ เอเตหิ สทฺธิํ สํสคฺคชาโต โหตีติ อตฺโถฯ

อนนุโลมิเกน สํสคฺเคนาติ อนนุโลมิกสํสคฺโค นาม ติสฺสนฺนํ สิกฺขานํ อนนุโลโม ปจฺจนีกสํสคฺโค, เยน พฺรหฺมจริยนฺตรายํ ปญฺญตฺติวีติกฺกมํ สลฺเลขปริหานิญฺจ ปาปุณาติ, เสยฺยถิทํ – ราชราชมหามตฺเตหิ สทฺธิํ สหโสกิตา, สหนนฺทิตา, สมสุขทุกฺขตา, อุปฺปนฺเนสุ กิจฺจกรณีเยสุ อตฺตนาว โยคํ อาปชฺชนตา, ติตฺถิยติตฺถิยสาวเกหิ สทฺธิํ เอกจฺฉนฺทรุจิสมาจารตา เอกจฺฉนฺทรุจิสมาจารภาวาวโห วา สิเนหพหุมานสนฺถโวฯ ตตฺถ ราชราชมหามตฺเตหิ สทฺธิํ สํสคฺโค พฺรหฺมจริยนฺตรายํ กโรติฯ อิตเรหิ ติตฺถิยสาวเกหิ เตสํ ลทฺธิคหณํฯ เตสํ ปน วาทํ ภินฺทิตฺวา อตฺตโน ลทฺธิํ คณฺหาเปตุํ สมตฺเถน อุปสงฺกมิตุํ วฏฺฏติฯ

อิทานิ อปเรนปิ ปริยาเยน อโคจรํ ทสฺเสตุํ ยานิ วา ปน ตานิ กุลานีติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ อสฺสทฺธานีติ พุทฺธาทีสุ สทฺธาวิรหิตานิ; พุทฺโธ สพฺพญฺญู, ธมฺโม นิยฺยานิโก, สงฺโฆ สุปฺปฏิปนฺโนติ น สทฺทหนฺติฯ อปฺปสนฺนานีติ จิตฺตํ ปสนฺนํ อนาวิลํ กาตุํ น สกฺโกนฺติฯ อกฺโกสกปริภาสกานีติ อกฺโกสกานิ เจว ปริภาสกานิ จ; ‘โจโรสิ, พาโลสิ, มูฬฺโหสิ, โอฏฺโฐสิ, โคโณสิ, คทฺรโภสิ, อาปายิโกสิ, เนรยิโกสิ, ติรจฺฉานคโตสิ, นตฺถิ ตุยฺหํ สุคติ, ทุคฺคติเยว ปาฏิกงฺขา’ติ เอวํ ทสหิ อกฺโกสวตฺถูหิ อกฺโกสนฺติ; ‘โหตุ, อิทานิ ตํ ปหริสฺสาม, พนฺธิสฺสาม , วธิสฺสามา’ติ เอวํ ภยทสฺสเนน ปริภาสนฺติ จาติ อตฺโถฯ อนตฺถกามานีติ อตฺถํ น อิจฺฉนฺติ, อนตฺถเมว อิจฺฉนฺติฯ อหิตกามานีติ อหิตเมว อิจฺฉนฺติ, หิตํ น อิจฺฉนฺติฯ อผาสุกกามานีติ ผาสุกํ น อิจฺฉนฺติ, อผาสุกเมว อิจฺฉนฺติฯ อโยคกฺเขมกามานีติ จตูหิ โยเคหิ เขมํ นิพฺภยํ น อิจฺฉนฺติ, สภยเมว อิจฺฉนฺติฯ ภิกฺขูนนฺติ เอตฺถ สามเณราปิ สงฺคหํ คจฺฉนฺติฯ ภิกฺขุนีนนฺติ เอตฺถ สิกฺขมานสามเณริโยปิฯ สพฺเพสมฺปิ หิ ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส ปพฺพชิตานญฺเจว สรณคตานญฺจ จตุนฺนมฺปิ ปริสานํ ตานิ อนตฺถกามานิเยวฯ ตถารูปานิ กุลานีติ เอวรูปานิ ขตฺติยกุลาทีนิ กุลานิฯ เสวตีติ นิสฺสาย ชีวติฯ ภชตีติ อุปสงฺกมติฯ ปยิรุปาสตีติ ปุนปฺปุนํ อุปสงฺกมติฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ เวสิยาทิโคจรสฺส เวสิยาทิโก, ราชาทิสํสฏฺฐสฺส ราชาทิโก, อสฺสทฺธกุลาทิเสวกสฺส อสฺสทฺธกุลาทิโก จาติ ติปฺปกาโรปิ อยุตฺตโคจโร อโคจโรติ เวทิตพฺโพฯ

ตสฺส อิมินา ปริยาเยน อโคจรตา เวทิตพฺพาฯ

เวสิยาทิโก ตาว ปญฺจกามคุณนิสฺสยโต อโคจโรติ เวทิตพฺโพ, ยถาห – ‘‘โก จ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อโคจโร ปรวิสโย? ยทิทํ ปญฺจ กามคุณา’’ติ (สํ. นิ. 5.372) ราชาทิโก ฌานานุโยคสฺส อนุปนิสฺสยโต ลาภสกฺการาสนิจกฺกนิปฺผาทนโต ทิฏฺฐิวิปตฺติเหตุโต จ, อสฺสทฺธกุลาทิโก สทฺธาหานิจิตฺตสนฺตาสาวหนโต อโคจโรติฯ

โคจรนิทฺเทเส น เวสิยโคจโรติอาทีนิ วุตฺตปฏิปกฺขวเสน เวทิตพฺพานิฯ โอปานภูตานีติอาทีสุ ปน โอปานภูตานีติ อุทปานภูตานิ; ภิกฺขุสงฺฆสฺส, จาตุมหาปเถ ขตโปกฺขรณี วิย, ยถาสุขํ โอคาหนกฺขมานิ จิตฺตมหามตฺตสฺส เคหสทิสานิฯ ตสฺส กิร เคเห กาลตฺถมฺโภ ยุตฺโตเยว ฯ ฆรทฺวารํ สมฺปตฺตานํ ภิกฺขูนํ ปจฺจยเวกลฺลํ นาม นตฺถิฯ เอกทิวสํ เภสชฺชวตฺตเมว สฏฺฐิ กหาปณานิ นิกฺขมนฺติฯ กาสาวปชฺโชตานีติ ภิกฺขุภิกฺขุนีหิ นิวตฺถปารุตานํ กาสาวานํเยว ปภาย เอโกภาสานิ ภูตปาลเสฏฺฐิกุลสทิสานิฯ อิสิวาตปฏิวาตานีติ เคหํ ปวิสนฺตานํ นิกฺขมนฺตานญฺจ ภิกฺขุภิกฺขุนีสงฺขาตานํ อิสีนํ จีวรวาเตน เจว สมิญฺชนปสารณาทิชนิตสรีรวาเตน จ ปฏิวาตานิ ปวายิตานิ วินิทฺธุตกิพฺพิสานิ วาฯ

[515] อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวิตานิทฺเทเส อณุมตฺตานีติ อณุปฺปมาณาฯ วชฺชาติ โทสาฯ ยานิ ตานิ วชฺชานีติ ยานิ ตานิ ครหิตพฺพฏฺเฐน วชฺชานิฯ อปฺปมตฺตกานีติ ปริตฺตมตฺตกานิ ขุทฺทกปฺปมาณานิฯ โอรมตฺตกานีติ ปริตฺตโตปิ โอริมปฺปมาณตฺตา โอรมตฺตกานิฯ ลหุสานีติ ลหุกานิฯ ลหุสมฺมตานีติ ลหูติ สมฺมตานิฯ สํยมกรณียานีติ สํยเมน กตฺตพฺพปฏิกมฺมานิฯ สํวรกรณียานีติ สํวเรน กาตพฺพานิ สํวเรน กตฺตพฺพปฏิกมฺมานิฯ จิตฺตุปฺปาทกรณียานีติ จิตฺตุปฺปาทมตฺเตน กตฺตพฺพปฏิกมฺมานิฯ มนสิการปฏิพทฺธานีติ มนสา อาวชฺชิตมตฺเตเนว กตฺตพฺพปฏิกมฺมานิฯ กานิ ปน ตานีติ? ทิวาวิหารวาสี สุมตฺเถโร ตาว อาห – ‘‘อนาปตฺติคมนียานิ จิตฺตุปฺปาทมตฺตกานิ ยานิ ‘น ปุน เอวรูปํ กริสฺสามี’ติ มนสา อาวชฺชิตมตฺเตเนว สุชฺฌนฺติฯ อธิฏฺฐานาวิกมฺมํ นาเมตํ กถิต’’นฺติฯ อนฺเตวาสิโก ปนสฺส ติปิฏกจูฬนาคตฺเถโร ปนาห – ‘‘อิทํ ปาติโมกฺขสํวรสีลสฺเสว ภาชนียํฯ ตสฺมา สพฺพลหุกํ ทุกฺกฏทุพฺภาสิตํ อิธ วชฺชนฺติ เวทิตพฺพํฯ วุฏฺฐานาวิกมฺมํ นาเมตํ กถิต’’นฺติฯ

อิติอิเมสูติ เอวํปกาเรสุ อิเมสุฯ วชฺชทสฺสาวีติ วชฺชโต โทสโต ทสฺสนสีโลฯ ภยทสฺสาวีติ จตุพฺพิธสฺส ภยสฺส การณตฺตา ภยโต ทสฺสนสีโลฯ อาทีนวทสฺสาวีติ อิธ นินฺทาวหนโต, อายติํ ทุกฺขวิปากโต, อุปริคุณานํ อนฺตรายกรณโต, วิปฺปฏิสารชนนโต จ เอเตน นานปฺปกาเรน อาทีนวโต ทสฺสนสีโลฯ

นิสฺสรณทสฺสาวีติ ยํ ตตฺถ นิสฺสรณํ ตสฺส ทสฺสนสีโลฯ กิํ ปเนตฺถ นิสฺสรณนฺติ? อาจริยตฺเถรวาเท ตาว ‘‘อนาปตฺติคมนียตาย สติ อธิฏฺฐานาวิกมฺมํ นิสฺสรณ’’นฺติ กถิตํฯ อนฺเตวาสิกตฺเถรวาเท ตาว ‘‘อาปตฺติคมนียตาย สติ วุฏฺฐานาวิกมฺมํ นิสฺสรณ’’นฺติ กถิตํฯ

ตตฺถ ตถารูโป ภิกฺขุ อณุมตฺตานิ วชฺชานิ วชฺชโต ภยโต ปสฺสติ นามฯ ตํ ทสฺเสตุํ อยํ นโย กถิโต – ปรมาณุ นาม, อณุ นาม, ตชฺชารี นาม, รถเรณุ นาม, ลิกฺขา นาม, อูกา นาม, ธญฺญมาโส นาม, องฺคุลํ นาม, วิทตฺถิ นาม, รตนํ นาม, ยฏฺฐิ นาม, อุสภํ นาม, คาวุตํ นาม, โยชนํ นามฯ ตตฺถ ‘ปรมาณุ’ นาม อากาสโกฏฺฐาสิโก มํสจกฺขุสฺส อาปาถํ นาคจฺฉติ, ทิพฺพจกฺขุสฺเสว อาคจฺฉติฯ ‘อณุ’ นาม ภิตฺติจฺฉิทฺทตาลจฺฉิทฺเทหิ ปวิฏฺฐสูริยรสฺมีสุ วฏฺฏิ วฏฺฏิ หุตฺวา ปริพฺภมนฺโต ปญฺญายติฯ ‘ตชฺชารี’ นาม โคปถมนุสฺสปถจกฺกปเถสุ ฉิชฺชิตฺวา อุโภสุ ปสฺเสสุ อุคฺคนฺตฺวา ติฏฺฐติฯ ‘รถเรณุ’ นาม ตตฺถ ตตฺเถว อลฺลียติฯ ลิกฺขาทโย ปากฏา เอวฯ เอเตสุ ปน ฉตฺติํส ปรมาณโว เอกสฺส อณุโน ปมาณํฯ ฉตฺติํส อณู เอกาย ตชฺชาริยา ปมาณํฯ ฉตฺติํส ตชฺชาริโย เอโก รถเรณุฯ ฉตฺติํส รถเรณู เอกา ลิกฺขาฯ สตฺต ลิกฺขา เอกา อูกาฯ สตฺต อูกา เอโก ธญฺญมาโสฯ สตฺตธญฺญมาสปฺปมาณํ เอกํ องฺคุลํฯ เตนงฺคุเลน ทฺวาทสงฺคุลานิ วิทตฺถิฯ ทฺเว วิทตฺถิโย รตนํฯ สตฺต รตนานิ ยฏฺฐิฯ ตาย ยฏฺฐิยา วีสติ ยฏฺฐิโย อุสภํฯ อสีติ อุสภานิ คาวุตํฯ จตฺตาริ คาวุตานิ โยชนํฯ เตน โยชเนน อฏฺฐสฏฺฐิโยชนสตสหสฺสุพฺเพโธ สิเนรุปพฺพตราชาฯ

โย ภิกฺขุ อณุมตฺตํ วชฺชํ อฏฺฐสฏฺฐิโยชนสตสหสฺสุพฺเพธสิเนรุปพฺพตสทิสํ กตฺวา ทฏฺฐุํ สกฺโกติ – อยํ ภิกฺขุ อณุมตฺตานิ วชฺชานิ ภยโต ปสฺสติ นามฯ โยปิ ภิกฺขุ สพฺพลหุกํ ทุกฺกฏทุพฺภาสิตมตฺตํ ปฐมปาราชิกสทิสํ กตฺวา ทฏฺฐุํ สกฺโกติ – อยํ อณุมตฺตานิ วชฺชานิ วชฺชโต ภยโต ปสฺสติ นามาติ เวทิตพฺโพฯ

[516] สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสูติปทนิทฺเทเส ภิกฺขุสิกฺขาติ ภิกฺขูหิ สิกฺขิตพฺพสิกฺขาฯ สา ภิกฺขุนีหิ สาธารณาปิ อสาธารณาปิ ภิกฺขุสิกฺขา เอว นามฯ ภิกฺขุนีสิกฺขาติ ภิกฺขุนีหิ สิกฺขิตพฺพสิกฺขาฯ สาปิ ภิกฺขูหิ สาธารณาปิ อสาธารณาปิ ภิกฺขุนีสิกฺขา เอว นามฯ สามเณรสิกฺขมานสามเณรีนํ สิกฺขาปิ เอตฺเถว ปวิฏฺฐาฯ อุปาสกสิกฺขาติ อุปาสเกหิ สิกฺขิตพฺพสิกฺขาฯ สา ปญฺจสีลทสสีลวเสน วฏฺฏติฯ อุปาสิกาสิกฺขาติ อุปาสิกาหิ สิกฺขิตพฺพสิกฺขาฯ สาปิ ปญฺจสีลทสสีลวเสน วฏฺฏติฯ ตตฺถ ภิกฺขุภิกฺขุนีนํ สิกฺขา ยาว อรหตฺตมคฺคา วฏฺฏติฯ อุปาสกอุปาสิกานํ สิกฺขา ยาว อนาคามิมคฺคาฯ ตตฺรายํ ภิกฺขุ อตฺตนา สิกฺขิตพฺพสิกฺขาปเทสุ เอว สิกฺขติฯ เสสสิกฺขา ปน อตฺถุทฺธารวเสน สิกฺขาปทสฺส อตฺถทสฺส ทสฺสนตฺถํ วุตฺตาฯ อิติ อิมาสุ สิกฺขาสูติ เอวํปการาสุ เอตาสุ สิกฺขาสุฯ สพฺเพน สพฺพนฺติ สพฺเพน สิกฺขาสมาทาเนน สพฺพํ สิกฺขํฯ สพฺพถา สพฺพนฺติ สพฺเพน สิกฺขิตพฺพากาเรน สพฺพํ สิกฺขํฯ อเสสํ นิสฺเสสนฺติ เสสาภาวโต อเสสํ; สติสมฺโมเสน ภินฺนสฺสาปิ สิกฺขาปทสฺส ปุน ปากติกกรณโต นิสฺเสสํฯ สมาทาย วตฺตตีติ สมาทิยิตฺวา คเหตฺวา วตฺตติฯ เตน วุจฺจตีติ เยน การเณน เอตํ สพฺพํ สิกฺขาปทํ สพฺเพน สิกฺขิตพฺพากาเรน สมาทิยิตฺวา สิกฺขติ ปูเรติ, เตน วุจฺจติ ‘‘สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสู’’ติฯ

[517-8] อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร โภชเน มตฺตญฺญูติปททฺวยสฺส นิทฺเทเส กณฺหปกฺขสฺส ปฐมวจเน ปโยชนํ อาจารนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ กตมา อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารตาติอาทีสุ ปน ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ สพฺพํ นิกฺเขปกณฺฑวณฺณนายํ วุตฺตเมวฯ

[519] ชาคริยานุโยคนิทฺเทเส ปุพฺพรตฺตาปรรตฺตนฺติ เอตฺถ อฑฺฒรตฺตสงฺขาตาย รตฺติยา ปุพฺเพ ปุพฺพรตฺตํ; อิมินา ปฐมยามญฺเจว ปจฺฉาภตฺตญฺจ คณฺหาติ ฯ รตฺติยา ปจฺฉา อปรรตฺตํ; อิมินา ปจฺฉิมยามญฺเจว ปุเรภตฺตญฺจ คณฺหาติฯ มชฺฌิมยาโม ปนสฺส ภิกฺขุโน นิทฺทากิลมถวิโนทโนกาโสติ น คหิโตฯ ชาคริยานุโยคนฺติ ชาคริยสฺส อสุปนภาวสฺส อนุโยคํฯ อนุยุตฺโต โหตีติ ตํ อนุโยคสงฺขาตํ อาเสวนํ ภาวนํ อนุยุตฺโต โหติ สมฺปยุตฺโตฯ นิทฺเทเส ปนสฺส อิธ ภิกฺขุ ทิวสนฺติ ปุพฺพณฺโห, มชฺฌนฺโห, สายนฺโหติ ตโยปิ ทิวสโกฏฺฐาสา คหิตาฯ จงฺกเมน นิสชฺชายาติ สกลมฺปิ ทิวสํ อิมินา อิริยาปถทฺวเยเนว วิหรนฺโตฯ จิตฺตสฺส อาวรณโต อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ ปญฺจหิปิ นีวรเณหิ สพฺพากุสลธมฺเมหิ วา จิตฺตํ ปริโสเธติฯ เตหิ ธมฺเมหิ วิโสเธติ ปริโมเจติฯ ฐานํ ปเนตฺถ กิญฺจาปิ น คหิตํ, จงฺกมนิสชฺชาสนฺนิสฺสิตํ ปน กตฺวา คเหตพฺพเมวฯ ปฐมยามนฺติ สกลสฺมิมฺปิ ปฐมยาเมฯ มชฺฌิมยามนฺติ รตฺตินฺทิวสฺส ฉฏฺฐโกฏฺฐาสสงฺขาเต มชฺฌิมยาเมฯ

สีหเสยฺยนฺติ เอตฺถ กามโภคีเสยฺยา, เปตเสยฺยา, สีหเสยฺยา, ตถาคตเสยฺยาติ จตสฺโส เสยฺยาฯ ตตฺถ ‘‘เยภุยฺเยน, ภิกฺขเว, กามโภคี วาเมน ปสฺเสน เสนฺตี’’ติ อยํ กามโภคีเสยฺยาฯ เตสุ หิ เยภุยฺเยน ทกฺขิณปสฺเสน สยาโน นาม นตฺถิฯ ‘‘เยภุยฺเยน, ภิกฺขเว , เปตา อุตฺตานา เสนฺตี’’ติ อยํ เปตเสยฺยา; อปฺปมํสโลหิตตฺตา หิ อฏฺฐิสงฺฆาฏชฏิตา เอเกน ปสฺเสน สยิตุํ น สกฺโกนฺติ, อุตฺตานาว เสนฺติฯ

สีโห, ภิกฺขเว, มิคราชา ทกฺขิเณน ปสฺเสน เสยฺยํ กปฺเปติ…เป.… อตฺตมโน โหตี’’ติ (อ. นิ. 4.246) อยํ สีหเสยฺยา; เตชุสฺสทตฺตา หิ สีโห มิคราชา ทฺเว ปุริมปาเท เอกสฺมิํ ฐาเน ทฺเว ปจฺฉิมปาเท เอกสฺมิํ ฐาเน ฐเปตฺวา นงฺคุฏฺฐํ อนฺตรสตฺถิมฺหิ ปกฺขิปิตฺวา ปุริมปาทปจฺฉิมปาทนงฺคุฏฺฐานํ ฐิโตกาสํ สลฺลกฺเขตฺวา ทฺวินฺนํ ปุริมปาทานํ มตฺถเก สีสํ ฐเปตฺวา สยติ; ทิวสมฺปิ สยิตฺวา ปพุชฺฌมาโน น อุตฺตสนฺโต ปพุชฺฌติ, สีสํ ปน อุกฺขิปิตฺวา ปุริมปาทาทีนํ ฐิโตกาสํ สลฺลกฺเขติ; สเจ กิญฺจิ ฐานํ วิชหิตฺวา ฐิตํ โหติ ‘นยิทํ ตุยฺหํ ชาติยา น สูรภาวสฺส อนุรูป’นฺติ อนตฺตมโน หุตฺวา ตตฺเถว สยติ, น โคจราย ปกฺกมติ; อวิชหิตฺวา ฐิเต ปน ‘ตุยฺหํ ชาติยา จ สูรภาวสฺส จ อนุรูปมิท’นฺติ หฏฺฐตุฏฺโฐ อุฏฺฐาย สีหวิชมฺภิตํ วิชมฺภิตฺวา เกสรภารํ วิธุนิตฺวา ติกฺขตฺตุํ สีหนาทํ นทิตฺวา โคจราย ปกฺกมติฯ จตุตฺถชฺฌานเสยฺยา ปน ตถาคตเสยฺยาติ วุจฺจติฯ ตาสุ อิธ สีหเสยฺยา อาคตาฯ อยญฺหิ เตชุสฺสทอิริยาปถตฺตา อุตฺตมเสยฺยา นามฯ

ปาเท ปาทนฺติ ทกฺขิณปาเท วามปาทํฯ อจฺจาธายาติ อติอาธาย อีสกํ อติกฺกมฺม ฐเปตฺวา โคปฺผเกน หิ โคปฺผเก ชาณุนา วา ชาณุมฺหิ สงฺฆฏฺฏิยมาเน อภิณฺหํ เวทนา อุปฺปชฺชติ, จิตฺตํ เอกคฺคํ น โหติ, เสยฺยา อผาสุกา โหติ; ยถา ปน น สงฺฆฏฺเฏติ, เอวํ อติกฺกมฺม ฐปิเต เวทนา นุปฺปชฺชติ, จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ, เสยฺยา ผาสุกา โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปาเท ปาทํ อจฺจาธายา’’ติฯ สโต สมฺปชาโนติ สติยา เจว สมฺปชานปญฺญาย จ สมนฺนาคโต หุตฺวาฯ อิมินา สุปริคฺคาหกํ สติสมฺปชญฺญํ กถิตํฯ อุฏฺฐานสญฺญํ มนสิกริตฺวาติ อสุกเวลาย นาม อุฏฺฐหิสฺสามี’ติ เอวํ อุฏฺฐานเวลาปริจฺเฉทกํ อุฏฺฐานสญฺญํ จิตฺเต อุเปตฺวาฯ เอวํ กตฺวา นิปนฺโน หิ ยถาปริจฺฉินฺนกาเลเยว อุฏฺฐาตุํ ยุตฺโตฯ

[520-521] สาตจฺจํ เนปกฺกนฺติ สตตํ ปวตฺตยิตพฺพโต สาตจฺจสงฺขาตํ วีริยญฺเจว ปริปากคตตฺตา เนปกฺกสงฺขาตํ ปญฺญญฺจ ยุตฺโต อนุยุตฺโต ปวตฺตยมาโนเยว ชาคริยานุโยคํ อนุยุตฺโต วิหรตีติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ วีริยํ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกํ กถิตํ, ปญฺญาปิ วีริยคติกา เอว; วีริเย โลกิยมฺหิ โลกิยา, โลกุตฺตเร โลกุตฺตราติ อตฺโถฯ

[522] โพธิปกฺขิยานํ ธมฺมานนฺติ จตุสจฺจโพธิสงฺขาตสฺส มคฺคญาณสฺส ปกฺเข ภวานํ ธมฺมานํฯ เอตฺตาวตา สพฺเพปิ สตฺตติํส โพธิปกฺขิยธมฺเม สมูหโต คเหตฺวา โลกิยายปิ ภาวนาย เอการมฺมเณ เอกโต ปวตฺตนสมตฺเถ โพชฺฌงฺเคเยว ทสฺเสนฺโต สตฺต โพชฺฌงฺคาติอาทิมาหฯ เต โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกาว กถิตาติ เวทิตพฺพาฯ เสสเมตฺถ เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถเมวฯ

[523] อภิกฺกนฺเตติอาทินิทฺเทเส อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเตติ เอตฺถ ตาว อภิกฺกนฺตํ วุจฺจติ ปุรโต คมนํฯ ปฏิกฺกนฺตนฺติ นิวตฺตนํฯ

ตทุภยมฺปิ จตูสุ อิริยาปเถสุ ลพฺภติฯ คมเน ตาว ปุรโต กายํ อภิหรนฺโต อภิกฺกมติ นาม, ปฏินิวตฺตนฺโต ปฏิกฺกมติ นามฯ ฐาเนปิ ฐิตโกว กายํ ปุรโต โอนาเมนฺโต อภิกฺกมติ นาม, ปจฺฉโต อปนาเมนฺโต ปฏิกฺกมติ นามฯ นิสชฺชายปิ นิสินฺนโกว อาสนฺนสฺส ปุริมองฺคาภิมุโข สํสรนฺโต อภิกฺกมติ นาม, ปจฺฉิมองฺคปฺปเทสํ ปจฺจาสํสรนฺโต ปฏิกฺกมติ นามฯ นิปชฺชายปิ เอเสว นโยฯ

สมฺปชานการี โหตีติ สมฺปชญฺเญน สพฺพกิจฺจการี, สมฺปชญฺญสฺเสว วา การีฯ โส หิ อภิกฺกนฺตาทีสุ สมฺปชญฺญํ กโรเตว, น กตฺถจิ สมฺปชญฺญวิรหิโต โหติฯ ตํ ปน สมฺปชญฺญํ ยสฺมา สติสมฺปยุตฺตเมว โหติ, เตนสฺส นิทฺเทเส ‘‘สโต สมฺปชาโน อภิกฺกมติ, สโต สมฺปชาโน ปฏิกฺกมตี’’ติ วุตฺตํฯ

อยญฺหิ อภิกฺกมนฺโต วา ปฏิกฺกมนฺโต วา น มุฏฺฐสฺสตี อสมฺปชาโน โหติ; สติยา ปน สมนฺนาคโต ปญฺญาย จ สมฺปชาโนเยว อภิกฺกมติ เจว ปฏิกฺกมติ จ; สพฺเพสุ อภิกฺกมาทีสุ จตุพฺพิธํ สมฺปชญฺญํ โอตาเรติฯ จตุพฺพิธญฺหิ สมฺปชญฺญํ – สาตฺถกสมฺปชญฺญํ, สปฺปายสมฺปชญฺญํ, โคจรสมฺปชญฺญํ, อสมฺโมหสมฺปชญฺญนฺติฯ ตตฺถ อภิกฺกมนจิตฺเต อุปฺปนฺเน จิตฺตวเสเนว อคนฺตฺวา ‘กินฺนุ เม เอตฺถ คเตน อตฺโถ อตฺถิ, นตฺถี’ติ อตฺถานตฺถํ ปริคฺคเหตฺวา อตฺถปริคฺคณฺหนํ ‘สาตฺถกสมฺปชญฺญํ’ฯ ตตฺถ จ ‘อตฺโถ’ติ เจติยทสฺสนโพธิทสฺสนสงฺฆทสฺสนเถรทสฺสนอสุภทสฺสนาทิวเสน ธมฺมโต วฑฺฒิฯ เจติยํ วา โพธิํ วา ทิสฺวาปิ หิ พุทฺธารมฺมณํ ปีติํ, สงฺฆทสฺสเนน สงฺฆารมฺมณํ ปีติํ อุปฺปาเทตฺวา ตเทว ขยวยโต สมฺมสนฺโต อรหตฺตํ ปาปุณาติฯ เถเร ทิสฺวา เตสํ โอวาเท ปติฏฺฐาย, อสุภํ ทิสฺวา ตตฺถ ปฐมชฺฌานํ อุปฺปาเทตฺวา ตเทว ขยวยโต สมฺมสนฺโต อรหตฺตํ ปาปุณาติฯ ตสฺมา เอเตสํ ทสฺสนํ สาตฺถํฯ เกจิ ปน ‘‘อามิสโตปิ วฑฺฒิ อตฺโถเยว; ตํ นิสฺสาย พฺรหฺมจริยานุคฺคหาย ปฏิปนฺนตฺตา’’ติ วทนฺติฯ

ตสฺมิํ ปน คมเน สปฺปายาสปฺปายํ ปริคฺคเหตฺวา สปฺปายปริคฺคณฺหนํ ‘สปฺปายสมฺปชญฺญํ’, เสยฺยถิทํ – เจติยทสฺสนํ ตาว สาตฺถํฯ

สเจ ปน เจติยสฺส มหติยา ปูชาย ทสทฺวาทสโยชนนฺตเร ปริสา สนฺนิปตนฺติ , อตฺตโน วิภวานุรูปํ อิตฺถิโยปิ ปุริสาปิ อลงฺกตปฏิยตฺตา จิตฺตกมฺมรูปกานิ วิย สญฺจรนฺติ, ตตฺร จสฺส อิฏฺเฐ อารมฺมเณ โลโภ, อนิฏฺเฐ ปฏิโฆ, อสมเปกฺขเน โมโห อุปฺปชฺชติ, กายสํสคฺคาปตฺติํ วา อาปชฺชติ, ชีวิตพฺรหฺมจริยานํ วา อนฺตราโย โหติฯ เอวํ ตํ ฐานํ อสปฺปายํ โหติฯ วุตฺตปฺปการอนฺตรายาภาเว สปฺปายํฯ โพธิทสฺสเนปิ เอเสว นโยฯ สงฺฆทสฺสนมฺปิ สาตฺถํฯ สเจ ปน อนฺโตคาเม มหามณฺฑปํ กาเรตฺวา สพฺพรตฺติํ ธมฺมสฺสวนํ กโรนฺเตสุ มนุสฺเสสุ วุตฺตปฺปกาเรเนว ชนสนฺนิปาโต เจว อนฺตราโย จ โหติฯ เอวํ ตํ ฐานํ อสปฺปายํ โหติ; อนฺตรายาภาเว สปฺปายํ โหติฯ มหาปริสปริวารานํ เถรานํ ทสฺสเนปิ เอเสว นโยฯ

อสุภทสฺสนมฺปิ สาตฺถํฯ ตทตฺถทีปนตฺถญฺจ อิทํ วตฺถุ – เอโก กิร ทหรภิกฺขุ สามเณรํ คเหตฺวา ทนฺตกฏฺฐตฺถาย คโตฯ สามเณโร มคฺคา โอกฺกมิตฺวา ปุรโต คจฺฉนฺโต อสุภํ ทิสฺวา ปฐมชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ตเทว ปาทกํ กตฺวา สงฺขาเร สมฺมสนฺโต ตีณิ ผลานิ สจฺฉิกตฺวา อุปริมคฺคตฺถาย กมฺมฏฺฐานํ ปริคฺคเหตฺวา อฏฺฐาสิฯ ทหโร ตํ อปสฺสนฺโต ‘‘สามเณรา’’ติ ปกฺโกสิฯ โส ‘มยา ปพฺพชิตทิวสโต ปฏฺฐาย ภิกฺขุนา สทฺธิํ ทฺเว กถา นาม น กถิตปุพฺพา, อญฺญสฺมิํ ทิวเส อุปริวิเสสํ นิพฺพตฺเตสฺสามี’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘กิํ, ภนฺเต’’ติ ปฏิวจนํ อทาสิฯ ‘‘เอหี’’ติ จ วุตฺโต เอกวจเนเนว อาคนฺตฺวา ‘‘ภนฺเต, อิมินา ตาว มคฺเคน คนฺตฺวา มยา ฐิโตกาเส มุหุตฺตํ ปุรตฺถาภิมุโข ฐตฺวา โอโลเกถา’’ติ อาหฯ โส ตถา กตฺวา เตน ปตฺตวิเสสเมว ปาปุณิฯ เอวํ เอกํ อสุภํ ทฺวินฺนํ ชนานํ อตฺถาย ชาตํฯ เอวํ สาตฺถมฺปิ ปเนตํ ปุริสสฺส มาตุคามาสุภํ อสปฺปายํ, มาตุคามสฺส จ ปุริสาสุภํ, สภาคเมว สปฺปายนฺติฯ เอวํ สปฺปายปริคฺคณฺหนํ สปฺปายสมฺปชญฺญํ นามฯ

เอวํ ปริคฺคหิตสาตฺถสปฺปายสฺส ปน อฏฺฐติํสาย กมฺมฏฺฐาเนสุ อตฺตโน จิตฺตรุจิยํ กมฺมฏฺฐานสงฺขาตํ โคจรํ อุคฺคเหตฺวา ภิกฺขาจารโคจเร ตํ คเหตฺวาว คมนํ ‘โคจรสมฺปชญฺญํ’ นามฯ ตสฺสาวิภาวนตฺถํ อิทํ จตุกฺกํ เวทิตพฺพํ –

อิเธกจฺโจ ภิกฺขุ หรติ น ปจฺจาหรติ, เอกจฺโจ น หรติ ปจฺจาหรติ, เอกจฺโจ ปน เนว หรติ น ปจฺจาหรติ, เอกจฺโจ หรติ จ ปจฺจาหรติ จฯ ตตฺถ โย ภิกฺขุ ทิวสํ จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธตฺวา, ตถา รตฺติยา ปฐมยาเม มชฺฌิมยาเม เสยฺยํ กปฺเปตฺวา ปจฺฉิมยาเมปิ นิสชฺชาจงฺกเมหิ วีตินาเมตฺวา ปเคว เจติยงฺคณโพธิยงฺคณวตฺตํ กตฺวา โพธิรุกฺเข อุทกํ อาสิญฺจิตฺวา ปานียํ ปริโภชนียํ ปจฺจุปฏฺฐาเปตฺวา อาจริยุปชฺฌายวตฺตาทีนิ สพฺพานิ ขนฺธกวตฺตานิ สมาทาย วตฺตติ, โส สรีรปริกมฺมํ กตฺวา เสนาสนํ ปวิสิตฺวา ทฺเว ตโย ปลฺลงฺเก อุสุมํ คาหาเปนฺโต กมฺมฏฺฐานํ อนุยุญฺชิตฺวา, ภิกฺขาจารเวลาย อุฏฺฐหิตฺวา กมฺมฏฺฐานสีเสเนว ปตฺตจีวรมาทาย เสนาสนโต นิกฺขมิตฺวา กมฺมฏฺฐานํ มนสิกโรนฺโตว เจติยงฺคณํ คนฺตฺวา, สเจ พุทฺธานุสฺสติกมฺมฏฺฐานํ โหติ ตํ อวิสฺสชฺเชตฺวาว เจติยงฺคณํ ปวิสติ, อญฺญํ เจ กมฺมฏฺฐานํ โหติ โสปานมูเล ฐตฺวา หตฺเถน คหิตภณฺฑํ วิย ตํ ฐเปตฺวา พุทฺธารมฺมณํ ปีติํ คเหตฺวา เจติยงฺคณํ อารุยฺห มหนฺตํ เจติยํ เจ, ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา จตูสุ ฐาเนสุ วนฺทิตพฺพํ, ขุทฺทกํ เจ, ตเถว ปทกฺขิณํ กตฺวา อฏฺฐสุ ฐาเนสุ วนฺทิตพฺพํฯ เจติยํ วนฺทิตฺวา โพธิยงฺคณํ ปตฺเตนาปิ พุทฺธสฺส ภควโต สมฺมุขา วิย นิปจฺจาการํ ทสฺเสตฺวา โพธิ วนฺทิตพฺพาฯ

โส เอวํ เจติยญฺจ โพธิญฺจ วนฺทิตฺวา ปฏิสามิตฏฺฐานํ คนฺตฺวา, ปฏิสามิตํ ภณฺฑกํ หตฺเถน คณฺหนฺโต วิย, นิกฺขิตฺตกมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา คามสมีเป กมฺมฏฺฐานสีเสเนว จีวรํ ปารุปิตฺวา คามํ ปิณฺฑาย ปวิสติฯ อถ นํ มนุสฺสา ทิสฺวา ‘อยฺโย โน อาคโต’ติ ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา อาสนสาลาย วา เคเห วา นิสีทาเปตฺวา ยาคุํ ทตฺวา ยาว ภตฺตํ น นิฏฺฐาติ ตาว ปาเท โธวิตฺวา เตเลน มกฺเขตฺวา ปุรโต นิสีทิตฺวา ปญฺหํ วา ปุจฺฉนฺติ ธมฺมํ วา โสตุกามา โหนฺติฯ สเจปิ น กถาเปนฺติ ‘‘ชนสงฺคหตฺถํ ธมฺมกถา นาม กาตพฺพาเยวา’’ติ อฏฺฐกถาจริยา วทนฺติฯ ธมฺมกถา หิ กมฺมฏฺฐานวินิมุตฺตา นาม นตฺถิฯ ตสฺมา กมฺมฏฺฐานสีเสเนว อาหารํ ปริภุญฺชิตฺวา อนุโมทนํ วตฺวา นิวตฺติยมาเนหิปิ มนุสฺเสหิ อนุคโตว คามโต นิกฺขมิตฺวา ตตฺถ เต นิวตฺเตตฺวา มคฺคํ ปฏิปชฺชติฯ

อถ นํ ปุเรตรํ นิกฺขมิตฺวา พหิคาเม กตภตฺตกิจฺจา สามเณรทหรภิกฺขู ทิสฺวา ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ปตฺตจีวรมสฺส คณฺหนฺติฯ โปราณกภิกฺขู กิร ‘อมฺหากํ อุปชฺฌาโย, อมฺหากํ อาจริโย’ติ น มุขํ โอโลเกตฺวา วตฺตํ กโรนฺติ, สมฺปตฺตปริจฺเฉเทเนว กโรนฺติฯ

เต ตํ ปุจฺฉนฺติ ‘‘ภนฺเต, เอเต มนุสฺสา ตุมฺหากํ กิํ โหนฺติ? มาติปกฺขโต สมฺพนฺธา ปิติปกฺขโต’’ติ? ‘‘กิํ ทิสฺวา ปุจฺฉถา’’ติ? ‘‘ตุมฺเหสุ เอเตสํ เปมํ พหุมาน’’นฺติฯ ‘‘อาวุโส, ยํ มาตาปิตูหิปิ ทุกฺกรํ ตํ เอเต มนุสฺสา อมฺหากํ กโรนฺติฯ ปตฺตจีวรมฺปิ โน เอเตสํ สนฺตกเมว, เอเตสํ อานุภาเวน เนว ภเย ภยํ, น ฉาตเก ฉาตกํ ชานามฯ เอทิสา นาม อมฺหากํ อุปการิโน นตฺถี’’ติ เตสํ คุเณ กเถนฺโต คจฺฉติฯ อยํ วุจฺจติ ‘หรติ น ปจฺจาหรตี’ติฯ

ยสฺส ปน ปเคว วุตฺตปฺปการํ วตฺตปฏิปตฺติํ กโรนฺตสฺส กมฺมชเตโช ปชฺชลติ, อนุปาทินฺนกํ มุญฺจิตฺวา อุปาทินฺนกํ คณฺหาติ, สรีรโต เสทา มุจฺจนฺติ, กมฺมฏฺฐานํ วีถิํ นาโรหติ, โส ปเคว ปตฺตจีวรมาทาย เวคสาว เจติยํ วนฺทิตฺวา โครูปานํ นิกฺขมนเวลายเมว คามํ ยาคุภิกฺขาย ปวิสิตฺวา ยาคุํ ลภิตฺวา อาสนสาลํ คนฺตฺวา ปิวติฯ อถสฺส ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ อชฺโฌหรณมตฺเตเนว กมฺมชเตโชธาตุ อุปาทินฺนกํ มุญฺจิตฺวา อนุปาทินฺนกํ คณฺหาติ, ฆฏสเตน นฺหาโต วิย เตโชธาตุปริฬาหนิพฺพานํ ปตฺวา กมฺมฏฺฐานสีเสน ยาคุํ ปริภุญฺชิตฺวา ปตฺตญฺจ มุขญฺจ โธวิตฺวา อนฺตราภตฺเต กมฺมฏฺฐานํ มนสิกตฺวา อวเสสฏฺฐาเน ปิณฺฑาย จริตฺวา กมฺมฏฺฐานสีเสน อาหารํ ปริภุญฺชิตฺวา ตโต ปฏฺฐาย โปงฺขานุโปงฺขํ อุปฏฺฐหมานํ กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวาว อาคจฺฉติฯ อยํ วุจฺจติ ‘น หรติ ปจฺจาหรตี’ติฯ เอทิสา จ ภิกฺขู ยาคุํ ปิวิตฺวา วิปสฺสนํ อารภิตฺวา พุทฺธสาสเน อรหตฺตํ ปตฺตา นาม คณนปถํ วีติวตฺตาฯ สีหฬทีเปเยว เตสุ เตสุ คาเมสุ อาสนสาลาย น ตํ อาสนํ อตฺถิ, ยตฺถ ยาคุํ ปิวิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺตา ภิกฺขู นตฺถีติฯ

โย ปมาทวิหารี โหติ นิกฺขิตฺตธุโร สพฺพวตฺตานิ ภินฺทิตฺวา ปญฺจวิธเจโตขีลวินิพนฺธพทฺธจิตฺโต วิหรนฺโต ‘กมฺมฏฺฐานํ นาม อตฺถี’ติปิ สญฺญํ อกตฺวา คามํ ปิณฺฑาย ปวิสิตฺวา อนนุโลมิเกน คิหีสํสคฺเคน สํสฏฺโฐ จริตฺวา จ ภุญฺชิตฺวา จ ตุจฺโฉ นิกฺขมติ – อยํ วุจฺจติ ‘เนว หรติ น ปจฺจาหรตี’ติฯ

โย ปนายํ ‘‘หรติ จ ปจฺจาหรติ จา’’ติ วุตฺโต, โส คตปจฺจาคติกวตฺตวเสน เวทิตพฺโพ – อตฺถกามา หิ กุลปุตฺตา สาสเน ปพฺพชิตฺวา ทสมฺปิ วีสมฺปิ ติํสมฺปิ จตฺตารีสมฺปิ ปญฺญาสมฺปิ สตมฺปิ เอกโต วสนฺตา กติกวตฺตํ กตฺวา วิหรนฺติ – ‘‘อาวุโส, ตุมฺเห น อิณฏฺฏา, น ภยฏฺฏา, น อาชีวิกาปกตา ปพฺพชิตา; ทุกฺขา มุญฺจิตุกามา ปเนตฺถ ปพฺพชิตาฯ ตสฺมา คมเน อุปฺปนฺนกิเลสํ คมเนเยว นิคฺคณฺหถฯ ฐาเน, นิสชฺชาย, สยเน อุปฺปนฺนกิเลสํ สยเนเยว นิคฺคณฺหถา’’ติฯ

เต เอวํ กติกวตฺตํ กตฺวา ภิกฺขาจารํ คจฺฉนฺตา, อฑฺฒอุสภอุสภอฑฺฒคาวุตคาวุตนฺตเรสุ ปาสาณา โหนฺติ, ตาย สญฺญาย กมฺมฏฺฐานํ มนสิกโรนฺตาว คจฺฉนฺติฯ สเจ กสฺสจิ คมเน กิเลโส อุปฺปชฺชติ, ตตฺเถว นํ นิคฺคณฺหาติฯ ตถา อสกฺโกนฺโต ติฏฺฐติฯ อถสฺส ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺโตปิ ติฏฺฐติฯ โส ‘อยํ ภิกฺขุ ตุยฺหํ อุปฺปนฺนํ วิตกฺกํ ชานาติ, อนนุจฺฉวิกํ เต เอต’นฺติ อตฺตานํ ปฏิโจเทตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อริยภูมิํ โอกฺกมติฯ ตถา อสกฺโกนฺโต นิสีทติฯ อถสฺส ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺโตปิ นิสีทตีติ โส เอว นโยฯ อริยภูมิํ โอกฺกมิตุํ อสกฺโกนฺโตปิ ตํ กิเลสํ วิกฺขมฺเภตฺวา กมฺมฏฺฐานํ มนสิกโรนฺโตว คจฺฉติ, น กมฺมฏฺฐานวิปฺปยุตฺเตน จิตฺเตน ปาทํ อุทฺธรติ, อุทฺธรติ เจ ปฏินิวตฺติตฺวา ปุริมปเทสญฺเญว เอติ, อาลินฺทกวาสี มหาผุสฺสเทวตฺเถโร วิยฯ โส กิร เอกูนวีสติ วสฺสานิ คตปจฺจาคตวตฺตํ ปูเรนฺโต เอว วิหาสิฯ มนุสฺสาปิ อนฺตรามคฺเค กสนฺตา จ วปนฺตา จ มทฺทนฺตา จ กมฺมานิ จ กโรนฺตา เถรํ ตถาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อยํ เถโร ปุนปฺปุนํ นิวตฺติตฺวา คจฺฉติ, กิํ นุ โข มคฺคมูฬฺโห อุทาหุ กิญฺจิ ปมุฏฺโฐ’’ติ สมุลฺลปนฺติฯ โส ตํ อนาทิยิตฺวา กมฺมฏฺฐานยุตฺตจิตฺเตเนว สมณธมฺมํ กโรนฺโต วีสติวสฺสพฺภนฺตเร อรหตฺตํ ปาปุณิฯ อรหตฺตปตฺตทิวเส จสฺส จงฺกมนโกฏิยํ อธิวตฺถา เทวตา องฺคุลีหิ ทีปํ อุชฺชาเลตฺวา อฏฺฐาสิฯ จตฺตาโรปิ มหาราชาโน สกฺโก จ เทวานมินฺโท พฺรหฺมา จ สหมฺปติ อุปฏฺฐานํ อาคมิํสุฯ ตญฺจ โอภาสํ ทิสฺวา วนวาสี มหาติสฺสตฺเถโร ตํ ทุติยทิวเส ปุจฺฉิ – ‘‘รตฺติภาเค อายสฺมโต สนฺติเก โอภาโส อโหสิฯ กิํ โส โอภาโส’’ติ? เถโร วิกฺเขปํ กโรนฺโต ‘‘โอภาโส นาม ทีโปภาโสปิ โหติ, มณิโอภาโสปี’’ติ เอวมาทิมาหฯ ตโต ‘‘ปฏิจฺฉาเทถ ตุมฺเห’’ติ นิพทฺโธ ‘‘อามา’’ติ ปฏิชานิตฺวา อาโรเจสิฯ

กาฬวลฺลิมณฺฑปวาสี มหานาคตฺเถโร วิย จฯ โสปิ กิร คตปจฺจาคตวตฺตํ ปูเรนฺโต ‘ปฐมํ ตาว ภควโต มหาปธานํ ปูเชสฺสามี’ติ สตฺต วสฺสานิ ฐานจงฺกมเมว อธิฏฺฐาสิ; ปุน โสฬส วสฺสานิ คตปจฺจาคตวตฺตํ ปูเรตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ โส กมฺมฏฺฐานยุตฺเตเนว จิตฺเตน ปาทํ อุทฺธรนฺโต วิปฺปยุตฺเตน จิตฺเตน อุทฺธเต ปาเท ปฏินิวตฺเตนฺโต คามสีมํ คนฺตฺวา ‘คาวี นุ โข, ปพฺพชิโต นุ โข’ติ อาสงฺกนียปฺปเทเส ฐตฺวา จีวรํ ปารุปิตฺวา กจฺฉกนฺตรโต อุทเกน ปตฺตํ โธวิตฺวา อุทกคณฺฑูสํ กโรติฯ กิํ การณา? ‘มา เม ภิกฺขํ ทาตุํ วา วนฺทิตุํ วา อาคเต มนุสฺเส ‘ทีฆายุกา โหถา’ติ วจนมตฺเตนาปิ กมฺมฏฺฐานวิกฺเขโป อโหสี’ติฯ ‘อชฺช, ภนฺเต, กติมี’ติ ทิวสํ วา ภิกฺขุคณนํ วา ปญฺหํ วา ปุจฺฉิโต ปน อุทกํ คิลิตฺวา อาโรเจติ; สเจ ทิวสาทิปุจฺฉกา น โหนฺติ, นิกฺขมนเวลายํ คามทฺวาเร นิฏฺฐุภิตฺวาว ยาติฯ

กลมฺพติตฺถวิหาเร วสฺสูปคตา ปญฺญาส ภิกฺขู วิย จฯ เต กิร อาสาฬฺหิปุณฺณิมายํ กติกวตฺตํ อกํสุ – ‘‘อรหตฺตํ อปฺปตฺวา อญฺญมญฺญํ นาลปิสฺสามา’’ติฯ คามญฺจ ปิณฺฑาย ปวิสนฺตา อุทกคณฺฑูสํ กตฺวา ปวิสิํสุ, ทิวสาทีสุ ปุจฺฉิเตสุ วุตฺตนเยน ปฏิปชฺชิํสุฯ ตตฺถ มนุสฺสา นิฏฺฐุภนฏฺฐานํ ทิสฺวา ชานิํสุ – ‘อชฺช เอโก อาคโต, อชฺช ทฺเว’ติ; เอวญฺจ จินฺเตสุํ – ‘กินฺนุ โข เอเต อมฺเหเหว สทฺธิํ น สลฺลปนฺติ อุทาหุ อญฺญมญฺญมฺปิ? ยทิ อญฺญมญฺญมฺปิ น สลฺลปนฺติ, อทฺธา วิวาทชาตา ภวิสฺสนฺติ; เอถ เน อญฺญมญฺญํ ขมาเปสฺสามา’ติ สพฺเพ วิหารํ คนฺตฺวา ปญฺญาสาย ภิกฺขูสุ ทฺเวปิ ภิกฺขู เอโกกาเส นาทฺทสํสุฯ ตโต โย เตสุ จกฺขุมา ปุริโส โส อาห – ‘‘น, โภ, กลหการกานํ วสโนกาโส อีทิโส โหติฯ สุสมฺมฏฺฐํ เจติยงฺคณโพธิยงฺคณํ, สุนิกฺขิตฺตา สมฺมชฺชนิโย, สูปฏฺฐิตํ ปานียปริโภชนีย’’นฺติฯ เต ตโตว นิวตฺตาฯ เตปิ ภิกฺขู อนฺโตเตมาเสเยว อรหตฺตํ ปตฺวา มหาปวารณาย วิสุทฺธิปวารณํ ปวาเรสุํฯ

เอวํ กาฬวลฺลิมณฺฑปวาสี มหานาคตฺเถโร วิย, กลมฺพุติตฺถวิหาเร วสฺสูปคตภิกฺขู วิย จ กมฺมฏฺฐานยุตฺเตเนว จิตฺเตน ปาทํ อุทฺธรนฺโต คามสมีปํ คนฺตฺวา อุทกคณฺฑูสํ กตฺวา วีถิโย สลฺลกฺเขตฺวา ยตฺถ สุราโสณฺฑธุตฺตาทโย กลหการกา จณฺฑหตฺถิอสฺสาทโย วา นตฺถิ, ตํ วีถิํ ปฏิปชฺชติฯ ตตฺถ ปิณฺฑาย จรมาโน น ตุริตตุริโต วิย ชเวน คจฺฉติ, น หิ ชวนปิณฺฑปาติกธุตงฺคํ นาม กิญฺจิ อตฺถิ, วิสมภูมิภาคปฺปตฺตํ ปน อุทกสกฏํ วิย นิจฺจโล หุตฺวา คจฺฉติ, อนุฆรํ ปวิฏฺโฐ จ ทาตุกามํ วา อทาตุกามํ วา สลฺลกฺเขตุํ ตทนุรูปํ กาลํ อาคเมนฺโต ภิกฺขํ คเหตฺวา อนฺโตคาเม วา พหิคาเม วา วิหารเมว วา อาคนฺตฺวา , ยถาผาสุเก ปติรูเป โอกาเส นิสีทิตฺวา, กมฺมฏฺฐานํ มนสิกโรนฺโต อาหาเร ปฏิกูลสญฺญํ อุปฏฺฐเปตฺวา, อกฺขพฺภญฺชนวณาเลปนปุตฺตมํสูปมวเสน ปจฺจเวกฺขนฺโต อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตํ อาหารํ อาหาเรติ เนว ทวาย, น มทาย, น มณฺฑนาย, น วิภูสนาย…เป.… ผาสุวิหาโร จาติฯ ภุตฺตาวี จ อุทกกิจฺจํ กตฺวา มุหุตฺตํ ภตฺตกิลมถํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภตฺวา ยถา ปุเรภตฺตํ, เอวํ ปจฺฉาภตฺตํ ปุริมยามํ ปจฺฉิมยามญฺจ กมฺมฏฺฐานเมว มนสิกโรติฯ อยํ วุจฺจติ ‘หรติ จ ปจฺจาหรติ จา’ติฯ

อิมํ ปน หรณปจฺจาหรณสงฺขาตํ คตปจฺจาคตวตฺตํ ปูเรนฺโต, ยทิ อุปนิสฺสยสมฺปนฺโน โหติ, ปฐมวเย เอว อรหตฺตํ ปาปุณาติ, โน เจ ปฐมวเย ปาปุณาติ อถ มชฺฌิมวเย, โน เจ มชฺฌิมวเย ปาปุณาติ อถ ปจฺฉิมวเย, โน เจ ปจฺฉิมวเย ปาปุณาติ อถ มรณสมเย, โน เจ มรณสมเย ปาปุณาติ อถ เทวปุตฺโต หุตฺวา, โน เจ เทวปุตฺโต หุตฺวา ปาปุณาติ อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ นิพฺพตฺโต ปจฺเจกโพธิํ สจฺฉิกโรติ, โน เจ ปจฺเจกโพธิํ สจฺฉิกโรติ อถ พุทฺธานํ สมฺมุขีภาเว ขิปฺปาภิญฺโญ วา โหติ – เสยฺยถาปิ เถโร พาหิโย ทารุจีริโย, มหาปญฺโญ วา – เสยฺยถาปิ เถโร สาริปุตฺโต, มหิทฺธิโก วา – เสยฺยถาปิ เถโร มหาโมคฺคลฺลาโน, ธุตงฺคธโร วา – เสยฺยถาปิ เถโร มหากสฺสโป, ทิพฺพจกฺขุโก วา – เสยฺยถาปิ เถโร อนุรุทฺโธ, วินยธโร วา – เสยฺยถาปิ เถโร อุปาลิ, ธมฺมกถิโก วา – เสยฺยถาปิ เถโร ปุณฺโณ มนฺตาณิปุตฺโต, อารญฺญิโก วา – เสยฺยถาปิ เถโร เรวโต, พหุสฺสุโต วา – เสยฺยถาปิ เถโร อานนฺโท, สิกฺขากาโม วา – เสยฺยถาปิ เถโร ราหุโล พุทฺธปุตฺโตติฯ อิติ อิมสฺมิํ จตุกฺเก ยฺวายํ หรติ จ ปจฺจาหรติ จ, ตสฺส โคจรสมฺปชญฺญํ สิขาปฺปตฺตํ โหติฯ

อภิกฺกมาทีสุ ปน อสมฺมุยฺหนํ อสมฺโมหสมฺปชญฺญํฯ ตํ เอวํ เวทิตพฺพํ – อิธ ภิกฺขุ อภิกฺกมนฺโต วา ปฏิกฺกมนฺโต วา ยถา อนฺธพาลปุถุชฺชนา อภิกฺกมาทีสุ ‘อตฺตา อภิกฺกมติ, อตฺตนา อภิกฺกโม นิพฺพตฺติโต’ติ วา ‘อหํ อภิกฺกมามิ, มยา อภิกฺกโม นิพฺพตฺติโต’ติ วา สมฺมุยฺหนฺติ, ตถา อสมฺมุยฺหนฺโต ‘อภิกฺกมามี’ติ จิตฺเต อุปฺปชฺชมาเน เตเนว จิตฺเตน สทฺธิํ จิตฺตสมุฏฺฐานวาโยธาตุ วิญฺญตฺติํ ชนยมานา อุปฺปชฺชติฯ อิติ จิตฺตกิริยาวาโยธาตุวิปฺผารวเสน อยํ กายสมฺมโต อฏฺฐิสงฺฆาโต อภิกฺกมติฯ ตสฺเสวํ อภิกฺกมโต เอเกกปาทุทฺธรเณ ปถวีธาตุ อาโปธาตูติ ทฺเว ธาตุโย โอมตฺตา โหนฺติ มนฺทา, อิตรา ทฺเว อธิมตฺตา โหนฺติ พลวติโย; ตถา อติหรณวีติหรเณสุฯ โวสฺสชฺชเน เตโชธาตุ วาโยธาตูติ ทฺเว ธาตุโย โอมตฺตา โหนฺติ มนฺทา, อิตรา ทฺเว อธิมตฺตา โหนฺติ พลวติโย; ตถา สนฺนิกฺเขปนสนฺนิรุชฺฌเนสุ ตตฺถ อุทฺธรเณ ปวตฺตา รูปารูปธมฺมา อติหรณํ น ปาปุณนฺติ; ตถา อติหรเณ ปวตฺตา วีติหรณํ, วีติหรเณ ปวตฺตา โวสฺสชฺชนํ, โวสฺสชฺชเน ปวตฺตา สนฺนิกฺเขปนํ, สนฺนิกฺเขปเน ปวตฺตา สนฺนิรุชฺฌนํ น ปาปุณนฺติ; ตตฺถ ตตฺเถว ปพฺพํ ปพฺพํ สนฺธิ สนฺธิ โอธิ โอธิ หุตฺวา ตตฺตกปาเล ปกฺขิตฺตติลํ วิย ปฏปฏายนฺตา ภิชฺชนฺติฯ ตตฺถ โก เอโก อภิกฺกมติ? กสฺส วา เอกสฺส อภิกฺกมนํ? ปรมตฺถโต หิ ธาตูนํเยว คมนํ, ธาตูนํ ฐานํ, ธาตูนํ นิสชฺชา, ธาตูนํ สยนํ, ตสฺมิํ ตสฺมิญฺหิ โกฏฺฐาเส สทฺธิํ รูเปหิ –

อญฺญํ อุปฺปชฺชเต จิตฺตํ, อญฺญํ จิตฺตํ นิรุชฺฌติ;

อวีจิมนุสมฺพนฺโธ, นทีโสโตว วตฺตตีติฯ

เอวํ อภิกฺกมาทีสุ อสมฺมุยฺหนํ อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ นามาติฯ

นิฏฺฐิโต อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเต สมฺปชานการี โหตีติปทสฺส อตฺโถฯ

อาโลกิเต วิโลกิเตติ เอตฺถ ปน อาโลกิตํ นาม ปุรโต เปกฺขนํ, วิโลกิตํ นาม อนุทิสาเปกฺขนํฯ

อญฺญานิปิ เหฏฺฐา อุปริ ปจฺฉโต เปกฺขนวเสน โอโลกิตอุลฺโลกิตาปโลกิตานิ นาม โหนฺติฯ ตานิ อิธ น คหิตานิฯ สารุปฺปวเสน ปน อิมาเนว ทฺเว คหิตานิฯ อิมินา วา มุเขน สพฺพานิปิ ตานิ คหิตาเนวาติฯ

ตตฺถ ‘อาโลเกสฺสามี’ติ จิตฺเต อุปฺปนฺเน จิตฺตวเสเนว อโนโลเกตฺวา อตฺถปริคฺคณฺหนํ ‘สาตฺถกสมฺปชญฺญํ’ฯ ตํ อายสฺมนฺตํ นนฺทํ กายสกฺขิํ กตฺวา เวทิตพฺพํฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –

‘‘สเจ, ภิกฺขเว, นนฺทสฺส ปุรตฺถิมา ทิสา อาโลเกตพฺพา โหติ, สพฺพํ เจตสา สมนฺนาหริตฺวา นนฺโท ปุรตฺถิมํ ทิสํ อาโลเกติ – ‘เอวํ เม ปุรตฺถิมํ ทิสํ อาโลกยโต น อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสวิสฺสนฺตี’ติฯ อิติห สาตฺถกสมฺปชาโน โหติฯ ‘‘สเจ, ภิกฺขเว, นนฺทสฺส ปจฺฉิมา ทิสา, อุตฺตรา ทิสา, ทกฺขิณา ทิสา, อุทฺธํ, อโธ, อนุทิสา อนุวิโลเกตพฺพา โหติ, สพฺพํ เจตสา สมนฺนาหริตฺวา นนฺโท อนุทิสํ อนุวิโลเกติ – เอวํ เม อนุทิสํ อนุวิโลกยโต…เป.… สมฺปชาโน โหตี’’ติ (อ. นิ. 8.9)ฯ

อปิจ อิธาปิ ปุพฺเพ วุตฺตเจติยทสฺสนาทิวเสเนว สาตฺถกตา จ สปฺปายตา จ เวทิตพฺพาฯ

กมฺมฏฺฐานสฺส ปน อวิชหนเมว ‘โคจรสมฺปชญฺญํ’ฯ ตสฺมา ขนฺธธาตุอายตนกมฺมฏฺฐานิเกหิ อตฺตโน กมฺมฏฺฐานวเสเนว, กสิณาทิกมฺมฏฺฐานิเกหิ วา ปน กมฺมฏฺฐานสีเสเนว อาโลกนวิโลกนํ กาตพฺพํฯ

อพฺภนฺตเร อตฺตา นาม อาโลเกตา วา วิโลเกตา วา นตฺถิฯ ‘อาโลเกสฺสามี’ติ ปน จิตฺเต อุปฺปชฺชมาเน เตเนว จิตฺเตน สทฺธิํ จิตฺตสมุฏฺฐานา วาโยธาตุ วิญฺญตฺติํ ชนยมานา อุปฺปชฺชติฯ อิติ จิตฺตกิริยาวาโยธาตุวิปฺผารวเสน เหฏฺฐิมํ อกฺขิทลํ อโธ สีทติ, อุปริมํ อุทฺธํ ลงฺเฆติฯ โกจิ ยนฺตเกน วิวรนฺโต นาม นตฺถิฯ ตโต จกฺขุวิญฺญาณํ ทสฺสนกิจฺจํ สาเธนฺตํ อุปฺปชฺชตี’ติ เอวํ ปชานนํ ปเนตฺถ ‘อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ’ นามฯ

อปิจ มูลปริญฺญาอาคนฺตุกตาวกาลิกภาววเสน ปเนตฺถ อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ เวทิตพฺพํฯ มูลปริญฺญาวเสน ตาว –

ภวงฺคาวชฺชนญฺเจว, ทสฺสนํ สมฺปฏิจฺฉนํ;

สนฺตีรณํ โวฏฺฐพฺพนํ, ชวนํ ภวติ สตฺตมํฯ

ตตฺถ ภวงฺคํ อุปปตฺติภวสฺส องฺคกิจฺจํ สาธยมานํ ปวตฺตติ; ตํ อาวตฺเตตฺวา กิริยมโนธาตุ อาวชฺชนกิจฺจํ สาธยมานา; ตนฺนิโรธา จกฺขุวิญฺญาณํ ทสฺสนกิจฺจํ สาธยมานํ; ตนฺนิโรธา วิปากมโนธาตุ สมฺปฏิจฺฉนกิจฺจํ สาธยมานา; ตนฺนิโรธา วิปากมโนวิญฺญาณธาตุ สนฺตีรณกิจฺจํ สาธยมานา; ตนฺนิโรธา กิริยมโนวิญฺญาณธาตุ โวฏฺฐพฺพนกิจฺจํ สาธยมานา; ตนฺนิโรธา สตฺตกฺขตฺตุํ ชวนํ ชวติฯ ตตฺถ ปฐมชวเนปิ ‘อยํ อิตฺถี, อยํ ปุริโส’ติ รชฺชนทุสฺสนมุยฺหนวเสน อาโลกิตวิโลกิตํ น โหติ; ทุติยชวเนปิ…เป.… สตฺตมชวเนปิฯ เอเตสุ ปน, ยุทฺธมณฺฑเล โยเธสุ วิย, เหฏฺฐุปริยวเสน ภิชฺชิตฺวา ปติเตสุ ‘อยํ อิตฺถี, อยํ ปุริโส’ติ รชฺชนาทิวเสน อาโลกิตวิโลกิตํ โหติฯ เอวํ ตาเวตฺถ ‘มูลปริญฺญาวเสน’ อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ เวทิตพฺพํฯ

จกฺขุทฺวาเร ปน รูเป อาปาถคเต ภวงฺคจลนโต อุทฺธํ สกสกกิจฺจนิปฺผาทนวเสน อาวชฺชนาทีสุ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺเธสุ อวสาเน ชวนํ อุปฺปชฺชติฯ ตํ ปุพฺเพ อุปฺปนฺนานํ อาวชฺชนาทีนํ เคหภูเต จกฺขุทฺวาเร อาคนฺตุกปุริโส วิย โหติฯ ตสฺส ยถา ปรเคเห กิญฺจิ ยาจิตุํ ปวิฏฺฐสฺส อาคนฺตุกปุริสสฺส เคหสามิเกสุปิ ตุณฺหีมาสิเนสุ อาณากรณํ น ยุตฺตํ, เอวํ อาวชฺชนาทีนํ เคหภูเต จกฺขุทฺวาเร อาวชฺชนาทีสุปิ อรชฺชนฺเตสุ อทุสฺสนฺเตสุ อมุยฺหนฺเตสุ จ รชฺชนทุสฺสนมุยฺหนํ อยุตฺตนฺติฯ เอวํ ‘อาคนฺตุกภาววเสน’ อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ เวทิตพฺพํฯ

ยานิ ปเนตานิ จกฺขุทฺวาเร โวฏฺฐพฺพนปริโยสานานิ จิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ, ตานิ สทฺธิํ สมฺปยุตฺตธมฺเมหิ ตตฺถ ตตฺเถว ภิชฺชนฺติ, อญฺญมญฺญํ น ปสฺสนฺตีติ อิตฺตรานิ ตาวกาลิกานิ โหนฺติฯ

ตตฺถ ยถา เอกสฺมิํ ฆเร สพฺเพสุ มานุสเกสุ มเตสุ อวเสสสฺส เอกกสฺส ตงฺขณํเยว มรณธมฺมสฺส น ยุตฺตา นจฺจคีตาทีสุ อภิรติ นาม, เอวเมว เอกทฺวาเร สสมฺปยุตฺเตสุ อาวชฺชนาทีสุ ตตฺถ ตตฺเถว มเตสุ อวเสสสฺส ตงฺขณํญฺเญว มรณธมฺมสฺส ชวนสฺสาปิ รชฺชนทุสฺสนมุยฺหนวเสน อภิรติ นาม น ยุตฺตาติฯ เอวํ ‘ตาวกาลิกภาววเสน’ อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ เวทิตพฺพํฯ

อปิจ ขนฺธายตนธาตุปจฺจยปจฺจเวกฺขณวเสนเปตํ เวทิตพฺพํฯ เอตฺถ หิ จกฺขุ เจว รูปานิ จ รูปกฺขนฺโธ, ทสฺสนํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ, ตํสมฺปยุตฺตา เวทนา เวทนากฺขนฺโธ, สญฺญา สญฺญากฺขนฺโธ, ผสฺสาทิกา สงฺขารกฺขนฺโธฯ เอวเมเตสํ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ สมวาเย อาโลกนวิโลกนํ ปญฺญายติฯ ตตฺถ โก เอโก อาโลเกติ? โก วิโลเกติ?

ตถา จกฺขุ จกฺขายตนํ, รูปํ รูปายตนํ, ทสฺสนํ มนายตนํ, เวทนาทโย ตํสมฺปยุตฺตา ธมฺมา ธมฺมายตนํฯ เอวเมเตสํ จตุนฺนํ อายตนานํ สมวาเย อาโลกนวิโลกนํ ปญฺญายติฯ ตตฺถ โก เอโก อาโลเกติ? โก วิโลเกติ?

ตถา จกฺขุ จกฺขุธาตุ, รูปํ รูปธาตุ, ทสฺสนํ จกฺขุวิญฺญาณธาตุ, ตํสมฺปยุตฺตา เวทนาทโย ธมฺมา ธมฺมธาตุฯ เอวเมตาสํ จตุนฺนํ ธาตูนํ สมวาเย อาโลกนวิโลกนํ ปญฺญายติฯ ตตฺถ โก เอโก อาโลเกติ? โก วิโลเกติ?

ตถา จกฺขุ นิสฺสยปจฺจโย, รูปํ อารมฺมณปจฺจโย, อาวชฺชนํ อนนฺตรสมนนฺตรอนนฺตรูปนิสฺสยนตฺถิวิคตปจฺจโย, อาโลโก อุปนิสฺสยปจฺจโย, เวทนาทโย สหชาตาทิปจฺจยาฯ เอวเมเตสํ ปจฺจยานํ สมวาเย อาโลกนวิโลกนํ ปญฺญายติฯ ตตฺถ โก เอโก อาโลเกติ? โก วิโลเกตีติ? เอวเมตฺถ ขนฺธายตนธาตุปจฺจยปจฺจเวกฺขณวเสนาปิ อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ เวทิตพฺพํฯ

สมิญฺชิเต ปสาริเตติ ปพฺพานํ สมิญฺชนปสารเณฯ ตตฺถ จิตฺตวเสเนว สมิญฺชนปสารณํ อกตฺวา หตฺถปาทานํ สมิญฺชนปสารณปจฺจยา อตฺถานตฺถํ ปริคฺคเหตฺวา ตตฺถ อตฺถปริคฺคณฺหนํ ‘สาตฺถกสมฺปชญฺญํ’ฯ ตตฺถ หตฺถปาเท อติจิรํ สมิญฺชิตฺวา วา ปสาเรตฺวา เอว วา ฐิตสฺส ขเณ ขเณ เวทนา อุปฺปชฺชนฺติ, จิตฺตํ เอกคฺคตํ น ลภติ, กมฺมฏฺฐานํ ปริปตติ, วิเสสํ นาธิคจฺฉติ; กาเล สมิญฺชนฺตสฺส กาเล ปสาเรนฺตสฺส ปน ตา เวทนา นุปฺปชฺชนฺติ, จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ, กมฺมฏฺฐานํ ผาติํ คจฺฉติ, วิเสสมธิคจฺฉตีติฯ เอวํ ‘อตฺถานตฺถปริคฺคณฺหนํ’ เวทิตพฺพํฯ

อตฺเถ ปน สติปิ สปฺปายาสปฺปายํ ปริคฺคเหตฺวา สปฺปายปริคฺคณฺหนํ ‘สปฺปายสมฺปชญฺญํ’ฯ

ตตฺรายํ นโย – มหาเจติยงฺคเณ กิร ทหรภิกฺขู สชฺฌายํ คณฺหนฺติฯ เตสํ ปิฏฺฐิปสฺเส ทหรภิกฺขุนิโย ธมฺมํ สุณนฺติฯ ตตฺเรโก ทหโร หตฺถํ ปสาเรนฺโต กายสํสคฺคํ ปตฺวา เตเนว การเณน คิหี ชาโตฯ อปโร ภิกฺขุ ปาทํ ปสาเรนฺโต อคฺคิมฺหิ ปสาเรสิฯ อฏฺฐิํ อาหจฺจ ปาโท ฌายิฯ อปโร ภิกฺขุ วมฺมิเก ปสาเรสิฯ โส อาสีวิเสน ทฏฺโฐฯ อปโร ภิกฺขุ จีวรกุฏิทณฺฑเก ปสาเรสิฯ ตํ มณิสปฺโป ฑํสิฯ ตสฺมา เอวรูเป อสปฺปาเย อปสาเรตฺวา สปฺปาเย ปสาเรตพฺพํฯ อิทเมตฺถ สปฺปายสมฺปชญฺญํฯ

‘โคจรสมฺปชญฺญํ’ ปน มหาเถรวตฺถุนา ทีเปตพฺพํ – มหาเถโร กิร ทิวาฏฺฐาเน นิสินฺโน อนฺเตวาสิเกหิ สทฺธิํ กถยมาโน สหสา หตฺถํ สมิญฺชิตฺวา ปุน ยถาฐาเน ฐเปตฺวา สณิกํ สมิญฺเชสิฯ ตํ อนฺเตวาสิกา ปุจฺฉิํสุ – ‘‘กสฺมา, ภนฺเต, สหสา หตฺถํ สมิญฺชิตฺวา ปุน ยถาฐาเน ฐเปตฺวา สณิกํ สมิญฺชิตฺถา’’ติ? ‘‘ยโต ปฏฺฐาย มยา, อาวุโส, กมฺมฏฺฐานํ มนสิกาตุํ อารทฺโธ, น เม กมฺมฏฺฐานํ มุญฺจิตฺวา หตฺโถ สมิญฺชิตปุพฺโพฯ อิทานิ ปน เม ตุมฺเหหิ สทฺธิํ กถยมาเนน กมฺมฏฺฐานํ มุญฺจิตฺวา สมิญฺชิโตฯ ตสฺมา ปุน ยถาฐาเน ฐเปตฺวา สมิญฺเชสิ’’นฺติฯ ‘‘สาธุ, ภนฺเต, ภิกฺขุนา นาม เอวรูเปน ภวิตพฺพ’’นฺติฯ เอวเมตฺถาปิ กมฺมฏฺฐานาวิชหนเมว ‘โคจรสมฺปชญฺญ’นฺติ เวทิตพฺพํฯ

‘อพฺภนฺตเร อตฺตา นาม โกจิ สมิญฺเชนฺโต วา ปสาเรนฺโต วา นตฺถิฯ วุตฺตปฺปการจิตฺตกิริยาวาโยธาตุวิปฺผาเรน ปน, สุตฺตากฑฺฒนวเสน ทารุยนฺตสฺส หตฺถปาทจลนํ วิย, สมิญฺชนปสารณํ โหตี’ติ ปริชานนํ ปเนตฺถ ‘อสมฺโมหสมฺปชญฺญ’นฺติ เวทิตพฺพํฯ

สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณติ เอตฺถ สงฺฆาฏิจีวรานํ นิวาสนปารุปนวเสน ปตฺตสฺส ภิกฺขาปฏิคฺคหณาทิวเสน ปริโภโค ‘ธารณํ’ นามฯ ตตฺถ สงฺฆาฏิจีวรธารเณ ตาว นิวาเสตฺวา ปารุปิตฺวา จ ปิณฺฑาย จรโต ‘‘อามิสลาโภ สีตสฺส ปฏิฆาตายา’’ติอาทินา นเยน ภควตา วุตฺตปฺปกาโรเยว จ อตฺโถ ‘อตฺโถ’ นามฯ ตสฺส วเสน ‘สาตฺถกสมฺปชญฺญํ’ เวทิตพฺพํฯ

อุณฺหปกติกสฺส ปน ทุพฺพลสฺส จ จีวรํ สุขุมํ สปฺปายํ, สีตาลุกสฺส ฆนํ ทุปฏฺฏํ; วิปรีตํ อสปฺปายํฯ ยสฺส กสฺสจิ ชิณฺณํ อสปฺปายเมวฯ อคฺคฬาทิทาเนน หิสฺส ตํ ปลิโพธกรํ โหติฯ ตถา ปฏฺฏุณฺณทุกูลาทิเภทํ โจรานํ โลภนียจีวรํฯ ตาทิสญฺหิ อรญฺเญ เอกกสฺส นิวาสนฺตรายกรํ ชีวิตนฺตรายกรญฺจาปิ โหติฯ นิปฺปริยาเยน ปน ยํ นิมิตฺตกมฺมาทิมิจฺฉาชีววเสน อุปฺปนฺนํ, ยญฺจสฺส เสวมานสฺส อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, ตํ อสปฺปายํ ; วิปรีตํ สปฺปายํฯ ตสฺส วเสเนตฺถ ‘สปฺปายสมฺปชญฺญํ’ กมฺมฏฺฐานาวิชหนวเสเนว จ ‘โคจรสมฺปชญฺญํ’ เวทิตพฺพํฯ

อพฺภนฺตเร อตฺตา นาม โกจิ จีวรํ ปารุปนฺโต นตฺถิฯ วุตฺตปฺปการจิตฺตกิริยาวาโยธาตุวิปฺผาเรเนว ปน จีวรปารุปนํ โหติฯ ตตฺถ จีวรมฺปิ อเจตนํ, กาโยปิ อเจตโนฯ จีวรํ น ชานาติ – ‘มยา กาโย ปารุปิโต’ติ, กาโยปิ น ชานาติ – ‘อหํ จีวเรน ปารุปิโต’ติฯ ธาตุโยว ธาตุสมูหํ ปฏิจฺฉาเทนฺติ, ปฏปิโลติกาย โปตฺถกรูปปฏิจฺฉาทเน วิยฯ ตสฺมา เนว สุนฺทรํ จีวรํ ลภิตฺวา โสมนสฺสํ กาตพฺพํ , น อสุนฺทรํ ลภิตฺวา โทมนสฺสํฯ นาควมฺมิกเจติยรุกฺขาทีสุ หิ เกจิ มาลาคนฺธธูปวตฺถาทีหิ สกฺการํ กโรนฺติ, เกจิ คูถมุตฺตกทฺทมทณฺฑสตฺถปฺปหาราทีหิ อสกฺการํฯ น เตหิ นาควมฺมิกรุกฺขาทโย โสมนสฺสํ วา โทมนสฺสํ วา กโรนฺติฯ เอวเมว เนว สุนฺทรํ จีวรํ ลภิตฺวา โสมนสฺสํ กาตพฺพํ, น อสุนฺทรํ ลภิตฺวา โทมนสฺสนฺติฯ เอวํ ปวตฺตปฏิสงฺขานวเสเนตฺถ ‘อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ’ เวทิตพฺพํฯ

ปตฺตธารเณปิ ปตฺตํ สหสาว อคฺคเหตฺวา ‘อิมํ คเหตฺวา ปิณฺฑาย จรมาโน ภิกฺขํ ลภิสฺสามี’ติ เอวํ ปตฺตคฺคหณปจฺจยา ปฏิลภิตพฺพอตฺถวเสน ‘สาตฺถกสมฺปชญฺญํ’ เวทิตพฺพํฯ กิสทุพฺพลสรีรสฺส ปน ครุปตฺโต อสปฺปาโย; ยสฺส กสฺสจิ จตุปญฺจคณฺฐิกาหโต ทุพฺพิโสธนีโย อสปฺปาโยวฯ ทุทฺโธตปตฺโต หิ น วฏฺฏติ; ตํ โธวนฺตสฺเสว จสฺส ปลิโพโธ โหติฯ มณิวณฺณปตฺโต ปน โลภนีโยว จีวเร วุตฺตนเยเนว อสปฺปาโยฯ นิมิตฺตกมฺมาทิวเสน ปน ลทฺโธ, ยญฺจสฺส เสวมานสฺส อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, อยํ เอกนฺตาสปฺปาโยว วิปรีโต สปฺปาโยฯ ตสฺส วเสเนตฺถ ‘สปฺปายสมฺปชญฺญํ’ กมฺมฏฺฐานาวิชหนวเสเนว ‘โคจรสมฺปชญฺญํ’ เวทิตพฺพํฯ

อพฺภนฺตเร อตฺตา นาม โกจิ ปตฺตํ คณฺหนฺโต นตฺถิฯ วุตฺตปฺปการจิตฺตกิริยาวาโยธาตุวิปฺผารวเสเนว ปน ปตฺตคฺคหณํ นาม โหติฯ ตตฺถ ปตฺโตปิ อเจตโน, หตฺถาปิ อเจตนาฯ ปตฺโต น ชานาติ – ‘อหํ หตฺเถหิ คหิโต’ติฯ หตฺถาปิ น ชานนฺติ – ‘ปตฺโต อมฺเหหิ คหิโต’ติฯ ธาตุโยว ธาตุสมูหํ คณฺหนฺติ, สณฺฑาเสน อคฺคิวณฺณปตฺตคหเณ วิยาติฯ เอวํ ปวตฺตปฏิสงฺขานวเสเนตฺถ ‘อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ’ เวทิตพฺพํฯ

อปิจ ยถา ฉินฺนหตฺถปาเท วณมุเขหิ ปคฺฆริตปุพฺพโลหิตกิมิกุเล นีลมกฺขิกสมฺปริกิณฺเณ อนาถสาลายํ อนาถมนุสฺเส ทิสฺวา ทยาลุกา ปุริสา เตสํ วณพนฺธปฏฺฏโจฬกานิ เจว กปาลาทีหิ จ เภสชฺชานิ อุปนาเมนฺติฯ ตตฺถ โจฬกานิปิ เกสญฺจิ สณฺหานิ เกสญฺจิ ถูลานิ ปาปุณนฺติฯ เภสชฺชกปาลกานิปิ เกสญฺจิ สุสณฺฐานานิ เกสญฺจิ ทุสฺสณฺฐานานิ ปาปุณนฺติฯ น เต ตตฺถ สุมนา วา โหนฺติ ทุมฺมนา วาฯ วณปฏิจฺฉาทนมตฺเตเนว หิ โจฬเกน, เภสชฺชปริคฺคหณมตฺเตเนว จ กปาลเกน เตสํ อตฺโถฯ เอวเมว โย ภิกฺขุ วณโจฬกํ วิย จีวรํ, เภสชฺชกปาลกํ วิย จ ปตฺตํ, กปาเล เภสชฺชมิว จ ปตฺเต ลทฺธภิกฺขํ สลฺลกฺเขติ – อยํ สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณ อสมฺโมหสมฺปชญฺเญน อุตฺตมสมฺปชานการีติ เวทิตพฺโพฯ

อสิตาทีสุ อสิเตติ ปิณฺฑปาตาทิโภชเนฯ ปีเตติ ยาคุอาทิปาเนฯ ขายิเตติ ปิฏฺฐขชฺชกาทิขาทเนฯ สายิเตติ มธุผาณิตาทิสายเนฯ ตตฺถ ‘‘เนว ทวายา’’ติอาทินา นเยน วุตฺโต อฏฺฐวิโธปิ อตฺโถ ‘อตฺโถ’ นามฯ ตสฺส วเสน ‘สาตฺถกสมฺปชญฺญํ’ เวทิตพฺพํฯ

ลูขปณีตติตฺตมธุราทีสุ ปน เยน โภชเนน ยสฺส อผาสุ โหติ, ตํ ตสฺส อสปฺปายํฯ ยํ ปน นิมิตฺตกมฺมาทิวเสน ปฏิลทฺธํ, ยญฺจสฺส ภุญฺชโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, ตํ เอกนฺตํ อสปฺปายเมว; วิปรีตํ สปฺปายํฯ ตสฺส วเสเนตฺถ ‘สปฺปายสมฺปชญฺญํ’ กมฺมฏฺฐานาวิชหนวเสเนว จ ‘โคจรสมฺปชญฺญํ’ เวทิตพฺพํฯ

อพฺภนฺตเร อตฺตา นาม โกจิ ภุญฺชโก นตฺถิฯ วุตฺตปฺปการจิตฺตกิริยาวาโยธาตุวิปฺผาเรเนว ปน ปตฺตปฏิคฺคหณํ นาม โหติฯ จิตฺตกิริยาวาโยธาตุวิปฺผาเรเนว หตฺถสฺส ปตฺเต โอตารณํ นาม โหติฯ

จิตฺตกิริยาวาโยธาตุวิปฺผาเรเนว อาโลปกรณํ, อาโลปอุทฺธรณํ, มุขวิวรณญฺจ โหติฯ น โกจิ กุญฺจิกาย, น ยนฺตเกน หนุกฏฺฐิํ วิวรติฯ จิตฺตกิริยาวาโยธาตุวิปฺผาเรเนว อาโลปสฺส มุเข ฐปนํ, อุปริทนฺตานํ มุสลกิจฺจสาธนํ, เหฏฺฐาทนฺตานํ อุทุกฺขลกิจฺจสาธนํ, ชิวฺหาย หตฺถกิจฺจสาธนญฺจ โหติฯ อิติ นํ ตตฺถ อคฺคชิวฺหาย ตนุกเขโฬ มูลชิวฺหาย พหลเขโฬ มกฺเขติฯ ตํ เหฏฺฐาทนฺตอุทุกฺขเล ชิวฺหาหตฺถปริวตฺติตํ เขฬอุทกเตมิตํ อุปริทนฺตมุสลสญฺจุณฺณิตํ โกจิ กฏจฺฉุนา วา ทพฺพิยา วา อนฺโต ปเวเสนฺโต นาม นตฺถิ; วาโยธาตุยาว ปวิสติฯ ปวิฏฺฐํ ปวิฏฺฐํ โกจิ ปลาลสนฺถารํ กตฺวา ธาเรนฺโต นาม นตฺถิ; วาโยธาตุวเสเนว ติฏฺฐติฯ ฐิตํ ฐิตํ โกจิ อุทฺธนํ กตฺวา อคฺคิํ ชาเลตฺวา ปจนฺโต นาม นตฺถิ; เตโชธาตุยาว ปจฺจติฯ ปกฺกํ ปกฺกํ โกจิ ทณฺฑเกน วา ยฏฺฐิยา วา พหิ นีหารโก นาม นตฺถิ; วาโยธาตุเยว นีหรติฯ อิติ วาโยธาตุ อติหรติ จ วีติหรติ จ ธาเรติ จ ปริวตฺเตติ จ สญฺจุณฺเณติ จ วิโสเสติ จ นีหรติ จฯ ปถวีธาตุ ธาเรติ จ ปริวตฺเตติ จ สญฺจุณฺเณติ จ วิโสเสติ จ นีหรติ จฯ อาโปธาตุ สิเนเหติ จ อลฺลตฺตญฺจ อนุปาเลติฯ เตโชธาตุ อนฺโตปวิฏฺฐํ ปริปาเจติฯ อากาสธาตุ อญฺชโส โหติฯ วิญฺญาณธาตุ ตตฺถ ตตฺถ สมฺมาปโยคมนฺวาย อาภุชตีติฯ เอวํ ปวตฺตปฏิสงฺขานวเสเนตฺถ ‘อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ’ เวทิตพฺพํฯ

อปิจ คมนโต, ปริเยสนโต, ปริโภคโต, อาสยโต, นิธานโต, อปริปกฺกโต, ปริปกฺกโต, ผลโต, นิสฺสนฺทนโต, สมฺมกฺขนโตติ เอวํ ทสวิธปฏิกูลภาวปจฺจเวกฺขณโตเปตฺถ ‘อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ’ เวทิตพฺพํฯ วิตฺถารกถา ปเนตฺถ วิสุทฺธิมคฺเค อาหารปฏิกูลสญฺญานิทฺเทสโต คเหตพฺพาฯ

อุจฺจารปสฺสาวกมฺเมติ อุจฺจารสฺส จ ปสฺสาวสฺส จ กรเณฯ ตตฺถ ปกฺกกาเล อุจฺจารปสฺสาวํ อกโรนฺตสฺส สกลสรีรโต เสทา มุจฺจนฺติ, อกฺขีนิ ภมนฺติ, จิตฺตํ น เอกคฺคํ โหติ, อญฺเญ จ โรคา อุปฺปชฺชนฺติ; กโรนฺตสฺส ปน สพฺพํ ตํ น โหตีติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ ตสฺส วเสน ‘สาตฺถกสมฺปชญฺญํ’ เวทิตพฺพํฯ

อฏฺฐาเน อุจฺจารปสฺสาวํ กโรนฺตสฺส ปน อาปตฺติ โหติ, อยโส วฑฺฒติ, ชีวิตนฺตราโย โหติ; ปติรูเป ฐาเน กโรนฺตสฺส สพฺพํ ตํ น โหตีติ อิทเมตฺถ สปฺปายํฯ ตสฺส วเสน ‘สปฺปายสมฺปชญฺญํ’ กมฺมฏฺฐานาวิชหนวเสเนว จ ‘โคจรสมฺปชญฺญํ’ เวทิตพฺพํฯ

อพฺภนฺตเร อตฺตา นาม โกจิ อุจฺจารปสฺสาวกมฺมํ กโรนฺโต นตฺถิฯ จิตฺตกิริยาวาโยธาตุวิปฺผาเรเนว ปน อุจฺจารปสฺสาวกมฺมํ โหติฯ ยถา ปน ปกฺเก คณฺเฑ คณฺฑเภเทน ปุพฺพโลหิตํ อกามตาย นิกฺขมติ, ยถา จ อติภริตา อุทกภาชนา อุทกํ อกามตาย นิกฺขมติ, เอวํ ปกฺกาสยมุตฺตวตฺถีสุ สนฺนิจิตา อุจฺจารปสฺสาวา วายุเวคสมุปฺปีฬิตา อกามตายปิ นิกฺขมนฺติฯ โส ปนายํ เอวํ นิกฺขมนฺโต อุจฺจารปสฺสาโว เนว ตสฺส ภิกฺขุโน อตฺตโน โหติ น ปรสฺส; เกวลํ ปน สรีรนิสฺสนฺโทว โหติฯ ยถา กิํ? ยถา อุทกตุมฺภโต ปุราณอุทกํ ฉฑฺเฑนฺตสฺส เนว ตํ อตฺตโน โหติ น ปเรสํ, เกวลํ ปฏิชคฺคนมตฺตเมว โหติ, เอวนฺติฯ เอวํ ปวตฺตปฏิสงฺขานวเสเนตฺถ ‘อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ’ เวทิตพฺพํฯ

คตาทีสุ คเตติ คมเนฯ ฐิเตติ ฐาเนฯ นิสินฺเนติ นิสชฺชายฯ สุตฺเตติ สยเนฯ ตตฺถ อภิกฺกนฺตาทีสุ วุตฺตนเยเนว สมฺปชานการิตา เวทิตพฺพาฯ

อยํ ปเนตฺถ อปโรปิ นโย – เอโก หิ ภิกฺขุ คจฺฉนฺโต อญฺญํ จินฺเตนฺโต อญฺญํ วิตกฺเกนฺโต คจฺฉติฯ เอโก กมฺมฏฺฐานํ อวิสฺสชฺเชตฺวาว คจฺฉติฯ ตถา เอโก ภิกฺขุ ติฏฺฐนฺโต, นิสีทนฺโต, สยนฺโต อญฺญํ จินฺเตนฺโต อญฺญํ วิตกฺเกนฺโต สยติฯ เอโก กมฺมฏฺฐานํ อวิสฺสชฺเชตฺวาว สยติฯ

เอตฺตเกน ปน น ปากฏํ โหตีติ จงฺกเมน ทีปยิํสุฯ โย หิ ภิกฺขุ จงฺกมนํ โอตริตฺวา จงฺกมนโกฏิยํ ฐิโต ปริคฺคณฺหาติ; ‘ปาจีนจงฺกมนโกฏิยํ ปวตฺตา รูปารูปธมฺมา ปจฺฉิมจงฺกมนโกฏิํ อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุทฺธา, ปจฺฉิมจงฺกมนโกฏิยํ ปวตฺตาปิ ปาจีนจงฺกมนโกฏิํ อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุทฺธา, จงฺกมนเวมชฺเฌ ปวตฺตา อุโภ โกฏิโย อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุทฺธา, จงฺกมเน ปวตฺตา รูปารูปธมฺมา ฐานํ อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุทฺธา, ฐาเน ปวตฺตา นิสชฺชํ, นิสชฺชาย ปวตฺตา สยนํ อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุทฺธา’ติ เอวํ ปริคฺคณฺหนฺโต ปริคฺคณฺหนฺโตเยว ภวงฺคํ โอตาเรติ; อุฏฺฐหนฺโต กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวาว อุฏฺฐาติ – อยํ ภิกฺขุ คตาทีสุ สมฺปชานการี นาม โหตีติฯ

เอวํ ปน สุตฺเต กมฺมฏฺฐานํ อวิภูตํ โหติฯ กมฺมฏฺฐานํ อวิภูตํ น กาตพฺพํฯ ตสฺมา โย ภิกฺขุ ยาว สกฺโกติ ตาว จงฺกมิตฺวา ฐตฺวา นิสีทิตฺวา สยมาโน เอวํ ปริคฺคเหตฺวา สยติ – ‘กาโย อเจตโน, มญฺโจ อเจตโนฯ กาโย น ชานาติ – อหํ มญฺเจ สยิโตติฯ มญฺโจปิ น ชานาติ – มยิ กาโย สยิโตติฯ อเจตโน กาโย อเจตเน มญฺเจ สยิโต’ติฯ เอวํ ปริคฺคณฺหนฺโต ปริคฺคณฺหนฺโตเยว จิตฺตํ ภวงฺคํ โอตาเรติ, ปพุชฺฌมาโน กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวาว ปพุชฺฌติฯ อยํ สุตฺเต สมฺปชานการี นาม โหตีติฯ

ชาคริเตติ ชาครเณฯ ตตฺถ ‘กิริยามยปวตฺตสฺส อปฺปวตฺติยา สติ ชาคริตํ นาม น โหติ; กิริยามยปวตฺตวฬญฺเช ปวตฺตนฺเต ชาคริตํ นาม โหตี’ติ ปริคฺคณฺหนฺโต ภิกฺขุ ชาคริเต สมฺปชานการี นาม โหติฯ อปิจ รตฺตินฺทิวํ ฉ โกฏฺฐาเส กตฺวา ปญฺจ โกฏฺฐาเส ชคฺคนฺโตปิ ชาคริเต สมฺปชานการี นาม โหติฯ

ภาสิเตติ กถเนฯ ตตฺถ ‘อุปาทารูปสฺส สทฺทายตนสฺส อปฺปวตฺเต สติ ภาสิตํ นาม น โหติ; ตสฺมิํ ปวตฺตนฺเต โหตี’ติ ปริคฺคาหโก ภิกฺขุ ภาสิเต สมฺปชานการี นาม โหติฯ วิมุตฺตายตนสีเสน ธมฺมํ เทเสนฺโตปิ พาตฺติํส ติรจฺฉานกถา ปหาย ทสกถาวตฺถุนิสฺสิตํ กถํ กเถนฺโตปิ ภาสิเต สมฺปชานการี นาม โหติฯ

ตุณฺหีภาเวติ อกถเนฯ ตตฺถ ‘อุปาทารูปสฺส สทฺทายตนสฺส ปวตฺติยํ สติ ตุณฺหีภาโว นาม นตฺถิ; อปฺปวตฺติยํ โหตี’ติ ปริคฺคาหโก ภิกฺขุ ตุณฺหีภาเว สมฺปชานการี นาม โหติฯ อฏฺฐติํสาย อารมฺมเณสุ จิตฺตรุจิยํ กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา นิสินฺโนปิ ทุติยชฺฌานํ สมาปนฺโนปิ ตุณฺหีภาเว สมฺปชานการีเยว นาม โหติฯ

เอตฺถ จ เอโก อิริยาปโถ ทฺวีสุ ฐาเนสุ อาคโตฯ โส เหฏฺฐา อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเตติ เอตฺถ ภิกฺขาจารคามํ คจฺฉโต จ อาคจฺฉโต จ อทฺธานคมนวเสน กถิโตฯ คเต ฐิเต นิสินฺเนติ เอตฺถ วิหาเร จุณฺณิกปาทุทฺธารอิริยาปถวเสน กถิโตติ เวทิตพฺโพฯ

[524] ตตฺถ กตมา สตีติอาทิ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมวฯ

[526] โส วิวิตฺตนฺติ อิมินา กิํ ทสฺเสติ? เอตสฺส ภิกฺขุโน อุปาสนฏฺฐานํ โยคปถํ สปฺปายเสนาสนํ ทสฺเสติฯ ยสฺส หิ อพฺภนฺตเร เอตฺตกา คุณา อตฺถิ, ตสฺส อนุจฺฉวิโก อรญฺญวาโสฯ ยสฺส ปเนเต นตฺถิ, ตสฺส อนนุจฺฉวิโกฯ เอวรูปสฺส หิ อรญฺญวาโส กาฬมกฺกฏอจฺฉตรจฺฉทีปิมิคาทีนํ อฏวีวาสสทิโส โหติฯ กสฺมา? อิจฺฉาย ฐตฺวา ปวิฏฺฐตฺตาฯ ตสฺส หิ อรญฺญวาสมูลโก โกจิ อตฺโถ นตฺถิ; อรญฺญวาสญฺเจว อารญฺญเก จ ทูเสติ; สาสเน อปฺปสาทํ อุปฺปาเทติฯ ยสฺส ปน อพฺภนฺตเร เอตฺตกา คุณา อตฺถิ, ตสฺเสว โส อนุจฺฉวิโกฯ โส หิ อรญฺญวาสํ นิสฺสาย วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อรหตฺตํ คณฺหิตฺวา ปรินิพฺพาติ, สกลอรญฺญวาสํ อุปโสเภติ, อารญฺญิกานํ สีสํ โธวติ, สกลสาสนํ ปสาเรติฯ ตสฺมา สตฺถา เอวรูปสฺส ภิกฺขุโน อุปาสนฏฺฐานํ โยคปถํ สปฺปายเสนาสนํ ทสฺเสนฺโต โส วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชตีติอาทิมาหฯ ตตฺถ วิวิตฺตนฺติ สุญฺญํ อปฺปสทฺทํ อปฺปนิคฺโฆสํฯ เอตเมว หิ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ตญฺจ อนากิณฺณนฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อนากิณฺณนฺติ อสงฺกิณฺณํ อสมฺพาธํฯ ตตฺถ ยสฺส เสนาสนสฺส สามนฺตา คาวุตมฺปิ อฑฺฒโยชนมฺปิ ปพฺพตคหนํ วนคหนํ นทีคหนํ โหติ, น โกจิ อเวลาย อุปสงฺกมิตุํ สกฺโกติ – อิทํ สนฺติเกปิ อนากิณฺณํ นามฯ ยํ ปน อฑฺฒโยชนิกํ วา โยชนิกํ วา โหติ – อิทํ ทูรตาย เอว อนากิณฺณํ นาม โหติฯ

[527] เสติ เจว อาสติ จ เอตฺถาติ เสนาสนํฯ ตสฺส ปเภทํ ทสฺเสตุํ มญฺโจ ปีฐนฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ มญฺโจติ จตฺตาโร มญฺจา – มสารโก, พุนฺทิกาพทฺโธ, กุฬีรปาทโก, อาหจฺจปาทโกติฯ ตถา ปีฐํฯ ภิสีติ ปญฺจ ภิสิโย – อุณฺณาภิสิ, โจฬภิสิ, วากภิสิ, ติณภิสิ, ปณฺณภิสีติฯ พิมฺโพหนนฺติ สีสุปธานํ วุตฺตํฯ ตํ วิตฺถารโต วิทตฺถิจตุรงฺคุลํ วฏฺฏติ, ทีฆโต มญฺจวิตฺถารปฺปมาณํฯ วิหาโรติ สมนฺตา ปริหารปถํ อนฺโตเยว รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานานิ ทสฺเสตฺวา กตเสนาสนํฯ อฑฺฒโยโคติ สุปณฺณวงฺกเคหํฯ ปาสาโทติ ทฺเว กณฺณิกานิ คเหตฺวา กโต ทีฆปาสาโทฯ อฏฺโฏติ ปฏิราชาทิปฏิพาหนตฺถํ อิฏฺฐกาหิ กโต พหลภิตฺติโก จตุปญฺจภูมิโก ปติสฺสยวิเสโสฯ

มาโฬติ โภชนสาลสทิโส มณฺฑลมาโฬ; วินยฏฺฐกถายํ ปน เอกกูฏสงฺคหิโต จตุรสฺสปาสาโทติ วุตฺตํฯ เลณนฺติ ปพฺพตํ ขณิตฺวา วา ปพฺภารสฺส อปฺปโหนกฏฺฐาเน กุฏฺฏํ อุฏฺฐาเปตฺวา วา กตเสนาสนํฯ คุหาติ ภูมิทริ วา ยตฺถ รตฺตินฺทิวํ ทีปํ ลทฺธุํ วฏฺฏติ, ปพฺพตคุหา วา ภูมิคุหา วาฯ รุกฺขมูลนฺติ รุกฺขสฺส เหฏฺฐา ปริกฺขิตฺตํ วา อปริกฺขิตฺตํ วาฯ เวฬุคุมฺโพติ เวฬุคจฺโฉฯ ยตฺถ วา ปน ภิกฺขู ปฏิกฺกมนฺตีติ ฐเปตฺวา วา เอตานิ มญฺจาทีนิ ยตฺถ ภิกฺขู สนฺนิปตนฺติ, ยํ เตสํ สนฺนิปาตารหฏฺฐานํ, สพฺพเมตํ เสนาสนํฯ

[528] ภชตีติ อุเปติฯ สมฺภชตีติ ตตฺถ อภิรติวเสน อนุกฺกณฺฐิโต สุฏฺฐุ อุเปติฯ เสวตีติ นิวาสนวเสน เสวติ นิเสวตีติ อนุกฺกณฺฐมาโน สนฺนิสิโต หุตฺวา เสวติฯ สํเสวตีติ เสนาสนวตฺตํ สมฺปาเทนฺโต สมฺมา เสวติฯ

[529] อิทานิ ยํ ตํ วิวิตฺตนฺติ วุตฺตํ, ตสฺส ปเภทํ ทสฺเสตุํ อรญฺญํ รุกฺขมูลนฺติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ อรญฺญนฺติ วินยปริยาเยน ตาว ‘‘ฐเปตฺวา คามญฺจ คามูปจารญฺจ อวเสสํ อรญฺญ’’นฺติ (ปารา. 12) อาคตํฯ สุตฺตนฺตปริยาเยน อารญฺญิกํ ภิกฺขุํ สนฺธาย ‘‘อารญฺญกํ นาม เสนาสนํ ปญฺจธนุสติกปจฺฉิม’’นฺติ (ปาจิ. 573) อาคตํฯ วินยสุตฺตนฺตา ปน อุโภปิ ปริยายเทสนา นามฯ อภิธมฺโม นิปฺปริยายเทสนาติ อภิธมฺมปริยาเยน อรญฺญํ ทสฺเสตุํ นิกฺขมิตฺวา พหิ อินฺทขีลาติ วุตฺตํ; อินฺทขีลโต พหิ นิกฺขมิตฺวาติ อตฺโถฯ

[530] รุกฺขมูลาทีนํ ปกติยา จ สุวิญฺเญยฺยภาวโต รุกฺขมูลํเยว รุกฺขมูลนฺติอาทิ วุตฺตํฯ อปิเจตฺถ รุกฺขมูลนฺติ ยํกิญฺจิ สีตจฺฉายํ วิวิตฺตํ รุกฺขมูลํฯ ปพฺพตนฺติ เสลํฯ ตตฺถ หิ อุทกโสณฺฑีสุ อุทกกิจฺจํ กตฺวา สีตาย รุกฺขจฺฉายาย นิสินฺนสฺส นานาทิสาสุ ขายมานาสุ สีเตน วาเตน พีชิยมานสฺส จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติฯ กนฺทรนฺติ กํ วุจฺจติ อุทกํ, เตน ทริตํ อุทเกน ภินฺนํ ปพฺพตปฺปเทสํ; ยํ นิตุมฺพนฺติปิ นทีกุญฺชนฺติปิ วทนฺติฯ ตตฺถ หิ รชตปฏฺฏสทิสา วาลิกา โหนฺติ, มตฺถเก มณิวิตานํ วิย วนคหนํ, มณิกฺขนฺธสทิสํ อุทกํ สนฺทติฯ

เอวรูปํ กนฺทรํ โอรุยฺห ปานียํ ปิวิตฺวา คตฺตานิ สีตํ กตฺวา วาลิกํ อุสฺสาเปตฺวา ปํสุกูลจีวรํ ปญฺญเปตฺวา นิสินฺนสฺส สมณธมฺมํ กโรโต จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติฯ คิริคุหนฺติ ทฺวินฺนํ ปพฺพตานํ อนฺตรํ, เอกสฺมิํเยว วา อุมงฺคสทิสํ มหาวิวรํฯ สุสานลกฺขณํ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.34) วุตฺตํฯ

[531] วนปตฺถนฺติ คามนฺตํ อติกฺกมิตฺวา มนุสฺสานํ อนุปจารฏฺฐานํ, ยตฺถ น กสนฺติ น วปนฺติฯ เตเนวสฺส นิทฺเทเส ‘‘วนปตฺถนฺติ ทูรานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ยสฺมา วา รุกฺขมูลาทีสุ อิทเมเวกํ ภาเชตฺวา ทสฺสิตํ, ตสฺมาสฺส นิกฺเขปปฏิปาฏิยา นิทฺเทสํ อกตฺวา สพฺพปริยนฺเต นิทฺเทโส กโตติ เวทิตพฺโพฯ อพฺโภกาสนฺติ อจฺฉนฺนํฯ อากงฺขมาโน ปเนตฺถ จีวรกุฏิํ กตฺวา วสติฯ ปลาลปุญฺชนฺติ ปลาลราสิฯ มหาปลาลปุญฺชโต หิ ปลาลํ นิกฺกฑฺฒิตฺวา ปพฺภารเลณสทิเส อาลเย กโรนฺติ, คจฺฉคุมฺพาทีนมฺปิ อุปริ ปลาลํ ปกฺขิปิตฺวา เหฏฺฐา นิสินฺนา สมณธมฺมํ กโรนฺติ; ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ วนปตฺถนิทฺเทเส สโลมหํสานนฺติ ยตฺถ ปวิฏฺฐสฺส โลมหํโส อุปฺปชฺชติ; เอวรูปานํ ภีสนกเสนาสนานํฯ ปริยนฺตานนฺติ ทูรภาเวน ปริยนฺเต ฐิตานํฯ น มนุสฺสูปจารานนฺติ กสนวปนวเสน มนุสฺเสหิ อุปจริตพฺพํ วนนฺตํ อติกฺกมิตฺวา ฐิตานํฯ ทุรภิสมฺภวานนฺติ อลทฺธวิเวกสฺสาเทหิ อภิภุยฺย วสิตุํ นสกฺกุเณยฺยานํฯ

[532] อปฺปสทฺทาทินิทฺเทเส อปฺปสทฺทนฺติ วจนสทฺเทน อปฺปสทฺทํฯ

[533] อปฺปนิคฺโฆสนฺติ นครนิคฺโฆสสทฺเทน อปฺปนิคฺโฆสํฯ ยสฺมา ปน อุภยมฺเปตํ สทฺทฏฺเฐน เอกํ, ตสฺมาสฺส นิทฺเทเส ‘‘ยเทว ตํ อปฺปสทฺทํ ตเทว ตํ อปฺปนิคฺโฆส’’นฺติ วุตฺตํฯ วิชนวาตนฺติ อนุสญฺจรณชนสฺส สรีรวาเตน วิรหิตํฯ วิชนวาทนฺติปิ ปาโฐ; อนฺโตชนวาเทน วิรหิตนฺติ อตฺโถฯ ยสฺมา ปน ยํ อปฺปนิคฺโฆสํ, ตเทว ชนสญฺจรเณน จ ชนวาเทน จ วิรหิตํ โหติ, ตสฺมาสฺส นิทฺเทเส ‘‘ยเทว ตํ อปฺปนิคฺโฆสํ ตเทว ตํ วิชนวาต’’นฺติ วุตฺตํฯ มนุสฺสราหเสยฺยกนฺติ มนุสฺสานํ รหสฺสกิริยฏฺฐานิยํฯ ยสฺมา ปน ตํ ชนสญฺจรณรหิตํ โหติ, เตนสฺส นิทฺเทเส ‘‘ยเทว ตํ วิชนวาตํ ตเทว ตํ มนุสฺสราหเสยฺยก’’นฺติ วุตฺตํฯ ปฏิสลฺลานสารุปฺปนฺติ วิเวกานุรูปํฯ

ยสฺมา ปน ตํ นิยเมเนว มนุสฺสราหเสยฺยกํ โหติ, ตสฺมาสฺส นิทฺเทเส ‘‘ยเทว ตํ มนุสฺสราหเสยฺยกํ ตเทว ตํ ปฏิสลฺลานสารุปฺป’’นฺติ วุตฺตํฯ

[534] อรญฺญคตาทินิทฺเทเส อรญฺญํ วุตฺตเมวฯ ตถา รุกฺขมูลํฯ อวเสสํ ปน สพฺพมฺปิ เสนาสนํ สุญฺญาคาเรน สงฺคหิตํฯ

[535] ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวาติ สมนฺตโต อูรุพทฺธาสนํ พนฺธิตฺวาฯ อุชุํ กายํ ปณิธายาติ อุปริมํ สรีรํ อุชุํ ฐเปตฺวา อฏฺฐารส ปิฏฺฐิกณฺฏเก โกฏิยา โกฏิํ ปฏิปาเทตฺวาฯ เอวญฺหิ นิสินฺนสฺส จมฺมมํสนฺหารูนิ น ปณมนฺติฯ อถสฺส ยา เตสํ ปณมนปจฺจยา ขเณ ขเณ เวทนา อุปฺปชฺเชยฺยุํ, ตา นุปฺปชฺชนฺติฯ ตาสุ น อุปฺปชฺชมานาสุ จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ, กมฺมฏฺฐานํ น ปริปตติ, วุฑฺฒิํ ผาติํ อุปคจฺฉติฯ

[536] อุชุโก โหติ กาโย ฐิโต ปณิหิโตติ อิทมฺปิ หิ อิมเมวตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํฯ

[537] ปริมุขํ สติํ อุปฏฺฐเปตฺวาติ กมฺมฏฺฐานาภิมุขํ สติํ ฐปยิตฺวา, มุขสมีเป วา กตฺวาติ อตฺโถฯ เตเนว วุตฺตํ ‘‘อยํ สติ อุปฏฺฐิตา โหติ สูปฏฺฐิตา นาสิกคฺเค วา มุขนิมิตฺเต วา’’ติฯ มุขนิมิตฺตนฺติ เจตฺถ อุตฺตโรฏฺฐสฺส เวมชฺฌปฺปเทโส ทฏฺฐพฺโพ, ยตฺถ นาสิกวาโต ปฏิหญฺญติ; อถ วา ปรีติ ปริคฺคหฏฺโฐ, มุขนฺติ นิยฺยานฏฺโฐ, สตีติ อุปฏฺฐานฏฺโฐ; เตน วุจฺจติ ‘‘ปริมุขํ สติ’’นฺติ เอวํ ปฏิสมฺภิทายํ (ปฏิ. ม. 1.164) วุตฺตนเยนเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ตตฺรายํ สงฺเขโป ‘‘ปริคฺคหิตนิยฺยานํ สติํ กตฺวา’’ติฯ

[538] อภิชฺฌานิทฺเทโส อุตฺตานตฺโถเยวฯ อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปวณฺณนา – อภิชฺฌํ โลเก ปหายาติ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเฐน ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา โลโกฯ ตสฺมา ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ ราคํ ปหาย กามจฺฉนฺทํ วิกฺขมฺเภตฺวาติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ

[539] วิคตาภิชฺเฌนาติ วิกฺขมฺภนวเสน ปหีนตฺตา วิคตาภิชฺเฌน, น จกฺขุวิญฺญาณสทิเสนาติ อตฺโถฯ

[541] อภิชฺฌาย จิตฺตํ ปริโสเธตีติ อภิชฺฌาโต จิตฺตํ ปริโสเธติ; ยถา นํ สา มุญฺจติ เจว, มุญฺจิตฺวา จ น ปุน คณฺหาติ, เอวํ กโรตีติ อตฺโถฯ นิทฺเทสปเทสุ ปนสฺส อาเสวนฺโต โสเธติ, ภาเวนฺโต วิโสเธติ, พหุลีกโรนฺโต ปริโสเธตีติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ โมเจตีติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

[542-543] พฺยาปาทโทสํ ปหายาติอาทีนมฺปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ พฺยาปชฺชติ อิมินา จิตฺตํ ปูติกุมฺมาสาทโย วิย ปกติํ ชหตีติ พฺยาปาโทฯ วิการปฺปตฺติยา ปทุสฺสติ, ปรํ วา ปทูเสติ วินาเสตีติ ปโทโสฯ อุภยเมตํ โกธสฺเสวาธิวจนํฯ เตเนว วุตฺตํ ‘‘โย พฺยาปาโท โส ปโทโส; โย ปโทโส โส พฺยาปาโท’’ติฯ ยสฺมา เจส สพฺพสงฺคาหิกวเสน นิทฺทิฏฺโฐ, ตสฺมา ‘‘สพฺพปาณภูตหิตานุกมฺปี’’ติ อวตฺวา ‘‘อพฺยาปนฺนจิตฺโต’’ติ เอตฺตกเมว วุตฺตํฯ

[546] ถินํ จิตฺตเคลญฺญํ, มิทฺธํ เจตสิกเคลญฺญํ; ถินญฺจ มิทฺธญฺจ ถินมิทฺธํฯ สนฺตา โหนฺตีติ อิเม ทฺเวปิ ธมฺมา นิโรธสนฺตตาย สนฺตา โหนฺตีติฯ อิทํ สนฺธาเยตฺถ วจนเภโท กโตฯ

[549] อาโลกสญฺญีติ รตฺติมฺปิ ทิวาปิ ทิฏฺฐาโลกสญฺชานนสมตฺถาย วิคตนีวรณาย ปริสุทฺธาย สญฺญาย สมนฺนาคโตฯ

[550] สโต สมฺปชาโนติ สติยา จ ญาเณน จ สมนฺนาคโตฯ อิทํ อุภยํ อาโลกสญฺญาย อุปการกตฺตา วุตฺตํฯ

[553] วิคตถินมิทฺธตาย ปน อาโลกสญฺญาย นิทฺเทสปเทสุ จตฺตตฺตาติอาทีนิ อญฺญมญฺญเววจนาเนว ฯ ตตฺถ จตฺตตฺตาติ จตฺตการณาฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ จตฺตตฺตาติ อิทํ ปเนตฺถ สกภาวปริจฺจชนวเสน วุตฺตํฯ วนฺตตฺตาติ อิทํ ปุน อนาทิยนภาวทสฺสนวเสนฯ มุตฺตตฺตาติ อิทํ สนฺตติโต วินิโมจนวเสนฯ ปหีนตฺตาติ อิทํ มุตฺตสฺสาปิ กตฺถจิ ฐานาภาววเสนฯ ปฏินิสฺสฏฺฐตฺตาติ อิทํ ปุพฺเพ อาทินฺนปุพฺพสฺส นิสฺสคฺคทสฺสนวเสนฯ

ปฏิมุญฺจโต วา นิสฺสฏฺฐตฺตา ภาวนาพเลน อภิภุยฺย นิสฺสฏฺฐตฺตาติ อตฺโถฯ ปหีนปฏินิสฺสฏฺฐตฺตาติ ยถาวิกฺขมฺภนวเสเนว ปหานํ โหติ, ปุนปฺปุนํ สนฺตติํ น อชฺฌารุหติ, ตถา ปฏินิสฺสฏฺฐตฺตาติฯ อาโลกา โหตีติ สปฺปภา โหติฯ นิราวรณฏฺเฐน วิวฏาฯ นิรุปกฺกิเลสฏฺเฐน ปริสุทฺธาฯ ปภสฺสรฏฺเฐน ปริโยทาตาฯ

[556] อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนฺติ เอตฺถ อุทฺธตากาโร อุทฺธจฺจํ, อารมฺมเณ อนิจฺฉยตาย วตฺถุชฺฌาจาโร กุกฺกุจฺจํฯ อิธาปิ ‘‘สนฺตา โหนฺตี’’ติ ปุริมนเยเนว วจนเภโท เวทิตพฺโพฯ

[558] ติณฺณวิจิกิจฺโฉติ วิจิกิจฺฉํ ตริตฺวา อติกฺกมิตฺวา ฐิโตฯ นิทฺเทเสปิสฺส ติณฺโณติ อิทํ วิจิกิจฺฉาย อนิมุคฺคภาวทสฺสนวเสน วุตฺตํฯ อุตฺติณฺโณติ อิทํ ตสฺสา อติกฺกมทสฺสนวเสนฯ นิตฺติณฺโณติ อิทํ ภาวนาพเลน อภิภุยฺย อุปทฺทเว ติณฺณภาวทสฺสนวเสนฯ ปารงฺคโตติ นิพฺพิจิกิจฺฉาภาวสงฺขาตํ วิจิกิจฺฉาปารํ คโตฯ ปารมนุปฺปตฺโตติ ตเทว ปารํ ภาวนานุโยเคน ปตฺโตติฯ เอวมสฺส ปฏิปตฺติยา สผลตํ ทสฺเสติฯ

[559] อกถํกถีติ ‘กถมิทํ กถมิท’นฺติ เอวํ ปวตฺตาย กถํกถาย วิรหิโตฯ กุสเลสุ ธมฺเมสูติ อนวชฺชธมฺเมสุฯ น กงฺขตีติ ‘อิเม นุ โข กุสลา’ติ กงฺขํ น อุปฺปาเทติฯ น วิจิกิจฺฉตีติ เต ธมฺเม สภาวโต วินิจฺเฉตุํ น กิจฺฉติ, น กิลมติฯ อกถํกถี โหตีติ ‘กถํ นุ โข อิเม กุสลา’ติ กถํกถาย รหิโต โหติฯ นิกฺกถํกถี วิคตกถํกโถติ ตสฺเสว เววจนํฯ วจนตฺโถ ปเนตฺถ กถํกถาโต นิกฺขนฺโตติ นิกฺกถํกโถฯ วิคตา กถํกถา อสฺสาติ วิคตกถํกโถฯ

[562] อุปกฺกิเลเสติ อุปกฺกิเลสภูเตฯ เต หิ จิตฺตํ อุปคนฺตฺวา กิลิสฺสนฺติฯ ตสฺมา อุปกฺกิเลสาติ วุจฺจนฺติฯ

[563] ปญฺญาย ทุพฺพลีกรเณติ ยสฺมา อิเม นีวรณา อุปฺปชฺชมานา อนุปฺปนฺนาย โลกิยโลกุตฺตราย ปญฺญาย อุปฺปชฺชิตุํ น เทนฺติ, อุปฺปนฺนา อปิ อฏฺฐ สมาปตฺติโย ปญฺจ วา อภิญฺญาโย อุปจฺฉินฺทิตฺวา ปาเตนฺติ, ตสฺมา ‘ปญฺญาย ทุพฺพลีกรณา’ติ วุจฺจนฺติฯ

‘อนุปฺปนฺนา เจว ปญฺญา น อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนา จ ปญฺญา นิรุชฺฌตี’ติ อิทมฺปิ หิ อิมเมวตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เสสเมตฺถ สพฺพํ เหฏฺฐา ตตฺถ ตตฺถ ปกาสิตตฺตา อุตฺตานตฺถเมวฯ

[564] วิวิจฺเจว กาเมหีติอาทีสุปิ นิทฺเทเสสุ ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ เหฏฺฐา จิตฺตุปฺปาทกณฺเฑ (ธ. ส. อฏฺฐ. 160) รูปาวจรนิทฺเทเส อิเธว จ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตเมวฯ เกวลญฺหิ ทุติยตติยจตุตฺถชฺฌานนิทฺเทเสสุปิ ยถา ตานิ ฌานานิ เหฏฺฐา ‘ติวงฺคิกํ ฌานํ โหติ, ทุวงฺคิกํ ฌานํ โหตี’ติ วุตฺตานิ, เอวํ อวตฺวา ‘‘อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทน’’นฺติอาทิวจนโต ปริยาเยน สมฺปสาทาทีหิ สทฺธิํ ตานิ องฺคานิ คเหตฺวา ‘‘ฌานนฺติ สมฺปสาโท ปีติสุขํ จิตฺตสฺเสกคฺคตา’’ติอาทินา นเยน ตํ ตํ ฌานํ นิทฺทิฏฺฐนฺติ อยเมตฺถ วิเสโสฯ

[588] ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺตีติปทนิทฺเทเส ปน กิญฺจาปิ ‘อาจิกฺขนฺติ เทเสนฺตี’ติอาทีนิ สพฺพาเนว อญฺญมญฺญเววจนานิ, เอวํ สนฺเตปิ ‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’ติอาทิอุทฺเทสวเสน อาจิกฺขนฺติ, นิทฺเทสวเสน เทเสนฺติ, ปฏินิทฺเทสวเสน ปญฺญาเปนฺติ, เตน เตน ปกาเรน อตฺถํ ฐเปตฺวา ปฏฺฐเปนฺติ, ตสฺส ตสฺสตฺถสฺส การณํ ทสฺเสนฺตา วิวรนฺติ, พฺยญฺชนวิภาคํ ทสฺเสนฺตา วิภชนฺติ, นิกฺกุชฺชิตภาวํ คมฺภีรภาวญฺจ นีหริตฺวา วา โสตูนํ ญาณสฺส ปติฏฺฐํ ชนยนฺตา อุตฺตานิํ กโรนฺติ, สพฺเพหิปิ อิเมหิ อากาเรหิ โสตูนํ อญฺญาณนฺธการํ วิธเมนฺตา ปกาเสนฺตีติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

สมติกฺกมนิทฺเทเสปิ ตตฺถ ตตฺถ เตหิ เตหิ ธมฺเมหิ วุฏฺฐิตตฺตา อติกฺกมนฺโต, อุปริภูมิปฺปตฺติยา วีติกฺกนฺโต, ตโต อปริหานิภาเวน สมติกฺกนฺโตติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนาฯ

2. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา

[623] อภิธมฺมภาชนีเย เหฏฺฐา จิตฺตุปฺปาทกณฺเฑ อาคตนเยเนว ตนฺติ ฐปิตาฯ