[486] อิทานิ ตทนนฺตเร มคฺควิภงฺเค อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโคติอาทิ สพฺพํ สจฺจวิภงฺเค ทุกฺขนิโรธคามินีปฏิปทานิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ ภาวนาวเสน ปาฏิเยกฺกํ ทสฺสิเต ทุติยนเยปิ สมฺมาทิฏฺฐิํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตนฺติอาทิ สพฺพํ โพชฺฌงฺควิภงฺเค วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ เอวมิทํ ทฺวินฺนมฺปิ นยานํ วเสน สุตฺตนฺตภาชนียํ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกเมว กถิตํฯ

2. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา

[490] อภิธมฺมภาชนีเย ‘อริโย’ติ อวตฺวา อฏฺฐงฺคิโก มคฺโคติ วุตฺตํฯ เอวํ อวุตฺเตปิ อยํ อริโย เอวฯ ยถา หิ มุทฺธาภิสิตฺตสฺส รญฺโญ มุทฺธาภิสิตฺตาย เทวิยา กุจฺฉิสฺมิํ ชาโต ปุตฺโต ราชปุตฺโตติ อวุตฺเตปิ ราชปุตฺโตเยว โหติ, เอวมยมฺปิ อริโยติ อวุตฺเตปิ อริโย เอวาติ เวทิตพฺโพฯ เสสมิธาปิ สจฺจวิภงฺเค วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

[493] ปญฺจงฺคิกวาเรปิ อฏฺฐงฺคิโกติ อวุตฺเตปิ อฏฺฐงฺคิโก เอว เวทิตพฺโพฯ โลกุตฺตรมคฺโค หิ ปญฺจงฺคิโก นาม นตฺถิฯ อยเมตฺถ อาจริยานํ สมานตฺถกถาฯ วิตณฺฑวาที ปนาห – ‘‘โลกุตฺตรมคฺโค อฏฺฐงฺคิโก นาม นตฺถิ, ปญฺจงฺคิโกเยว โหตี’’ติฯ โส ‘‘สุตฺตํ อาหราหี’’ติ วุตฺโต อทฺธา อญฺญํ อปสฺสนฺโต อิมํ มหาสฬายตนโต สุตฺตปฺปเทสํ อาหริสฺสติ ‘‘ยา ตถาภูตสฺส ทิฏฺฐิ, สาสฺส โหติ สมฺมาทิฏฺฐิฯ โย ตถาภูตสฺส สงฺกปฺโป, วายาโม, สติ, โย ตถาภูตสฺส สมาธิ, สฺวาสฺส โหติ สมฺมาสมาธิฯ ปุพฺเพว โข ปนสฺส กายกมฺมํ วจีกมฺมํ อาชีโว สุปริสุทฺโธ โหตี’’ติฯ

ตโต ‘‘เอตสฺส อนนฺตรํ สุตฺตปทํ อาหรา’’ติ วตฺตพฺโพฯ

สเจ อาหรติ อิจฺเจตํ กุสลํ, โน เจ อาหรติ สยํ อาหริตฺวา ‘‘เอวมสฺสายํ อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉตี’’ติ (ม. นิ. 3.431) ‘‘อิมินา เต สตฺถุสาสเนน วาโท ภินฺโน; โลกุตฺตรมคฺโค ปญฺจงฺคิโก นาม นตฺถิ, อฏฺฐงฺคิโกว โหตี’’ติ วตฺตพฺโพฯ

อิมานิ ปน ตีณิ องฺคานิ ปุพฺเพ ปริสุทฺธานิ วตฺตนฺติ, โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ ปริสุทฺธตรานิ โหนฺติฯ อถ ‘ปญฺจงฺคิโก มคฺโค’ติ อิทํ กิมตฺถํ คหิตนฺติ? อติเรกกิจฺจทสฺสนตฺถํฯ ยสฺมิญฺหิ สมเย มิจฺฉาวาจํ ปชหติ, สมฺมาวาจํ ปูเรติ, ตสฺมิํ สมเย สมฺมากมฺมนฺตสมฺมาอาชีวา นตฺถิฯ อิมานิ ปญฺจการาปกงฺคาเนว มิจฺฉาวาจํ ปชหนฺติ; สมฺมาวาจา ปน สยํ วิรติวเสน ปูเรติฯ ยสฺมิํ สมเย มิจฺฉากมฺมนฺตํ ปชหติ, สมฺมากมฺมนฺตํ ปูเรติ, ตสฺมิํ สมเย สมฺมาวาจาสมฺมาอาชีวา นตฺถิฯ อิมานิ ปญฺจ การาปกงฺคาเนว มิจฺฉากมฺมนฺตํ ปชหนฺติ; สมฺมากมฺมนฺโต ปน สยํ วิรติวเสน ปูเรติฯ ยสฺมิํ สมเย มิจฺฉาอาชีวํ ปชหติ, สมฺมาอาชีวํ ปูเรติ, ตสฺมิํ สมเย สมฺมาวาจาสมฺมากมฺมนฺตา นตฺถิฯ อิมานิ ปญฺจ การาปกงฺคาเนว มิจฺฉาอาชีวํ ปชหนฺติ; สมฺมาอาชีโว ปน สยํ วิรติวเสน ปูเรติฯ อิมํ เอเตสํ ปญฺจนฺนํ การาปกงฺคานํ กิจฺจาติเรกตํ ทสฺเสตุํ ปญฺจงฺคิโก มคฺโคติ คหิตํฯ โลกุตฺตรมคฺโค ปน อฏฺฐงฺคิโกว โหติ, ปญฺจงฺคิโก นาม นตฺถิฯ

‘‘ยทิ สมฺมาวาจาทีหิ สทฺธิํ อฏฺฐงฺคิโกติ วทถ, จตสฺโส สมฺมาวาจาเจตนา, ติสฺโส สมฺมากมฺมนฺตเจตนา, สตฺต สมฺมาอาชีวเจตนาติ อิมมฺหา เจตนาพหุตฺตา กถํ มุจฺจิสฺสถ? ตสฺมา ปญฺจงฺคิโกว โลกุตฺตรมคฺโค’’ติฯ ‘‘เจตนาพหุตฺตา จ ปมุจฺจิสฺสาม; อฏฺฐงฺคิโกว โลกุตฺตรมคฺโคติ จ วกฺขาม’’ฯ ‘‘ตฺวํ ตาว มหาจตฺตารีสกภาณโก โหสิ, น โหสี’’ติ ปุจฺฉิตพฺโพฯ สเจ ‘‘น โหมี’’ติ วทติ, ‘‘ตฺวํ อภาณกตฺตา น ชานาสี’’ติ วตฺตพฺโพฯ สเจ ‘‘ภาณโกสฺมี’’ติ วทติ, ‘‘สุตฺตํ อาหรา’’ติ วตฺตพฺโพฯ สเจ สุตฺตํ อาหรติ อิจฺเจตํ กุสลํ, โน เจ อาหรติ สยํ อุปริปณฺณาสโต อาหริตพฺพํ –

‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, สมฺมาวาจา? สมฺมาวาจํปหํ, ภิกฺขเว, ทฺวายํ วทามิ – อตฺถิ, ภิกฺขเว, สมฺมาวาจา สาสวา ปุญฺญภาคิยา อุปธิเวปกฺกา; อตฺถิ, ภิกฺขเว, สมฺมาวาจา อริยา อนาสวา โลกุตฺตรา มคฺคงฺคาฯ

‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, สมฺมาวาจา สาสวา ปุญฺญภาคิยา อุปธิเวปกฺกา? มุสาวาทา เวรมณี, ปิสุณาย วาจาย เวรมณี, ผรุสาย วาจาย เวรมณี, สมฺผปฺปลาปา เวรมณี – อยํ, ภิกฺขเว, สมฺมาวาจา สาสวา ปุญฺญภาคิยา อุปธิเวปกฺกาฯ

‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, สมฺมาวาจา อริยา อนาสวา โลกุตฺตรา มคฺคงฺคา? ยา โข, ภิกฺขเว, อริยจิตฺตสฺส อนาสวจิตฺตสฺส อริยมคฺคสมงฺคิโน อริยมคฺคํ ภาวยโต จตูหิ วจีทุจฺจริเตหิ อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี – อยํ, ภิกฺขเว, สมฺมาวาจา อริยา อนาสวา โลกุตฺตรา มคฺคงฺคา…เป.…ฯ

‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, สมฺมากมฺมนฺโต? สมฺมากมฺมนฺตํปหํ, ภิกฺขเว, ทฺวยํ วทามิ…เป.… อุปธิเวปกฺโกฯ

‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, สมฺมากมฺมนฺโต อริโย อนาสโว โลกุตฺตโร…เป.…ฯ

‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, สมฺมาอาชีโว? สมฺมาอาชีวํปหํ, ภิกฺขเว, ทฺวายํ วทามิ…เป.… อุปธิเวปกฺโกฯ

‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, สมฺมาอาชีโว อริโย อนาสโว โลกุตฺตโร มคฺคงฺโค? ยา โข, ภิกฺขเว, อริยจิตฺตสฺส อนาสวจิตฺตสฺส อริยมคฺคสมงฺคิโน อริยมคฺคํ ภาวยโต มิจฺฉาอาชีวา อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี – อยํ, ภิกฺขเว, สมฺมาอาชีโว อริโย อนาสโว โลกุตฺตโร มคฺคงฺโค’’ติ (ม. นิ. 3.138 อาทโย)ฯ

เอวเมตฺถ จตูหิ วจีทุจฺจริเตหิ, ตีหิ กายทุจฺจริเตหิ, มิจฺฉาชีวโต จาติ เอเกกาว วิรติ อริยา อนาสวา โลกุตฺตรา มคฺคงฺคาติ วุตฺตาฯ ‘‘กุโต เอตฺถ เจตนาพหุตฺตํ? กุโต ปญฺจงฺคิโก มคฺโค? อิทํ เต สุตฺตํ อกามกสฺส โลกุตฺตรมคฺโค อฏฺฐงฺคิโกติ ทีเปติ’’ฯ สเจ เอตฺตเกน สลฺลกฺเขติ อิจฺเจตํ กุสลํ, โน เจ สลฺลกฺเขติ อญฺญานิปิ การณานิ อาหริตฺวา สญฺญาเปตพฺโพฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –

‘‘ยสฺมิํ โข, สุภทฺท, ธมฺมวินเย อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค น อุปลพฺภติ, สมโณปิ ตตฺถ น อุปลพฺภติ…เป.… อิมสฺมิํ โข, สุภทฺท, ธมฺมวินเย อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค อุปลพฺภติ; อิเธว , สุภทฺท, สมโณ…เป.… สุญฺญา ปรปฺปวาทา สมเณหิ อญฺเญหีติ (ที. นิ. 2.214)ฯ

อญฺเญสุปิ อเนเกสุ สุตฺตสเตสุ อฏฺฐงฺคิโกว มคฺโค อาคโตฯ กถาวตฺถุปฺปกรเณปิ วุตฺตํ –

‘‘มคฺคานํ อฏฺฐงฺคิโก เสฏฺโฐ, สจฺจานํ จตุโร ปทา;

วิราโค เสฏฺโฐ ธมฺมานํ, ทฺวิปทานญฺจ จกฺขุมา’’ติ (กถา. 872) –

‘‘อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ’’? ‘‘อามนฺตา’’‘‘เตน หิ อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค’’ติฯ สเจ ปน เอตฺตเกนาปิ สญฺญตฺติํ น คจฺฉติ, ‘‘คจฺฉ, วิหารํ ปวิสิตฺวา ยาคุํ ปิวาหี’’ติ อุยฺโยเชตพฺโพฯ อุตฺตริมฺปน การณํ วกฺขตีติ อฏฺฐานเมตํฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวฯ

นยา ปเนตฺถ คเณตพฺพาฯ อฏฺฐงฺคิกมคฺคสฺมิญฺหิ เอกโต ปุจฺฉิตฺวา เอกโต วิสฺสชฺชเน จตูสุ มคฺเคสุ จตฺตาริ นยสหสฺสานิ วิภตฺตานิฯ ปญฺจงฺคิกมคฺเค เอกโต ปุจฺฉิตฺวา เอกโต วิสฺสชฺชเน จตฺตาริ; ปาฏิเยกฺกํ ปุจฺฉิตฺวา ปาฏิเยกฺกํ วิสฺสชฺชเน จตฺตาริ จตฺตารีติ ปญฺจสุ องฺเคสุ วีสติฯ อิติ ปุริมานิ อฏฺฐ อิมานิ จ วีสตีติ สพฺพานิปิ มคฺควิภงฺเค อฏฺฐวีสติ นยสหสฺสานิ วิภตฺตานิฯ ตานิ จ โข นิพฺพตฺติตโลกุตฺตรานิ กุสลาเนวฯ วิปาเก ปน กุสลโต ติคุณา นยา กาตพฺพาติฯ

อภิธมฺมภาชนียวณฺณนาฯ

3. ปญฺหาปุจฺฉกวณฺณนา

[504] ปญฺหาปุจฺฉเก ปาฬิอนุสาเรเนว มคฺคงฺคานํ กุสลาทิภาโว เวทิตพฺโพฯ อารมฺมณตฺติเกสุ ปน สพฺพานิเปตานิ อปฺปมาณํ นิพฺพานํ อารพฺภ ปวตฺติโต อปฺปมาณารมฺมณาเนว, น มคฺคารมฺมณานิฯ เนว หิ มคฺโค น ผลํ มคฺคํ อารมฺมณํ กโรติฯ สหชาตเหตุวเสน ปเนตฺถ กุสลานิ มคฺคเหตุกานิ; วีริยํ วา วีมํสํ วา เชฏฺฐกํ กตฺวา มคฺคภาวนากาเล มคฺคาธิปตีนิ; ฉนฺทจิตฺตเชฏฺฐิกาย มคฺคภาวนาย น วตฺตพฺพานิ มคฺคาธิปตีนีติ; ผลกาเลปิ น วตฺตพฺพาเนวฯ