โย ปนายํ ‘‘จกฺขุวิญฺญาณํ, โสตฆานชิวฺหากายวิญฺญาณํ, มโนธาตุ, มโนวิญฺญาณธาตู’’ติ เตสุเยว เอกาทสสุ โอกาเสสุ วิภตฺโต จตุภูมิกจิตฺตราสิ, ตํ สพฺพํ ปริปิณฺเฑตฺวา วิญฺญาณกฺขนฺโธ นามาติ ทสฺเสสิฯ

อปิเจตฺถ สพฺพมฺปิ จตุสมุฏฺฐานิกํ รูปํ รูปกฺขนฺโธ, กามาวจรอฏฺฐกุสลจิตฺตาทีหิ เอกูนนวุติจิตฺเตหิ สหชาตา เวทนา เวทนากฺขนฺโธ, สญฺญา สญฺญากฺขนฺโธ, ผสฺสาทโย ธมฺมา สงฺขารกฺขนฺโธ, เอกูนนวุติ จิตฺตานิ วิญฺญาณกฺขนฺโธติฯ เอวมฺปิ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ ธมฺมปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพฯ

1. รูปกฺขนฺธนิทฺเทโส

[2] อิทานิ เต รูปกฺขนฺธาทโย วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ตตฺถ กตโม รูปกฺขนฺโธติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ ปญฺจสุ ขนฺเธสุฯ กตโมติ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาฯ รูปกฺขนฺโธติ ปุจฺฉิตธมฺมนิทสฺสนํฯ อิทานิ ตํ วิภชนฺโต ยํ กิญฺจิ รูปนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยํ กิญฺจีติ อนวเสสปริยาทานํฯ รูปนฺติ อติปฺปสงฺคนิยมนํฯ เอวํ ปททฺวเยนาปิ รูปสฺส อนวเสสปริคฺคโห กโต โหติฯ

ตตฺถ เกนฏฺเฐน รูปนฺติ? รุปฺปนฏฺเฐน รูปํฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –

‘‘กิญฺจ , ภิกฺขเว, รูปํ วเทถ? รุปฺปตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา รูปนฺติ วุจฺจติฯ เกน รุปฺปติ? สีเตนปิ รุปฺปติ, อุณฺเหนปิ รุปฺปติ, ชิฆจฺฉายปิ รุปฺปติ, ปิปาสายปิ รุปฺปติ, ฑํสมกสวาตาตปสริสปสมฺผสฺเสนปิ รุปฺปติฯ รุปฺปตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา รูปนฺติ วุจฺจตี’’ติ (สํ. นิ. 3.79)ฯ

ตตฺถ กินฺติ การณปุจฺฉา; เกน การเณน รูปํ วเทถ, เกน การเณน ตํ รูปํ นามาติ อตฺโถฯ รุปฺปตีติ เอตฺถ อิตีติ การณุทฺเทโสฯ ยสฺมา รุปฺปติ ตสฺมา รูปนฺติ วุจฺจตีติ อตฺโถฯ รุปฺปตีติ กุปฺปติ ฆฏฺฏียติ ปีฬิยติ ภิชฺชตีติ อตฺโถฯ เอวํ อิมินา เอตฺตเกน ฐาเนน รุปฺปนฏฺเฐน รูปํ วุตฺตํฯ รุปฺปนลกฺขเณน รูปนฺติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ รุปฺปนลกฺขณญฺเหตํฯ

สีเตนปิ รุปฺปตีติอาทีสุ ปน สีเตน ตาว รุปฺปนํ โลกนฺตริกนิรเย ปากฏํฯ ติณฺณํ ติณฺณญฺหิ จกฺกวาฬานํ อนฺตเร เอเกโก โลกนฺตริกนิรโย นาม โหติ อฏฺฐโยชนสหสฺสปฺปมาโณ, ยสฺส เนว เหฏฺฐา ปถวี อตฺถิ, น อุปริ จนฺทิมสูริยทีปมณิอาโลโก, นิจฺจนฺธกาโรฯ ตตฺถ นิพฺพตฺตสตฺตานํ ติคาวุโต อตฺตภาโว โหติฯ เต วคฺคุลิโย วิย ปพฺพตปาเท ทีฆปุถุเลหิ นเขหิ ลคฺคิตฺวา อวํสิรา โอลมฺพนฺติฯ ยทา สํสปฺปนฺตา อญฺญมญฺญสฺส หตฺถปาสคตา โหนฺติ อถ ‘ภกฺโข โน ลทฺโธ’ติ มญฺญมานา ตตฺถ พฺยาวฏา วิปริวตฺติตฺวา โลกสนฺธารเก อุทเก ปตนฺติ, สีตวาเต ปหรนฺเตปิ ปกฺกมธุกผลานิ วิย ฉิชฺชิตฺวา อุทเก ปตนฺติฯ ปติตมตฺตาว อจฺจนฺตขาเรน สีโตทเกน ฉินฺนจมฺมนฺหารุมํสอฏฺฐีหิ ภิชฺชมาเนหิ ตตฺตเตเล ปติตปิฏฺฐปิณฺฑิ วิย ปฏปฏายมานา วิลียนฺติฯ เอวํ สีเตน รุปฺปนํ โลกนฺตริกนิรเย ปากฏํฯ มหิํสกรฏฺฐาทีสุปิ หิมปาตสีตเลสุ ปเทเสสุ เอตํ ปากฏเมวฯ ตตฺถ หิ สตฺตา สีเตน ภินฺนจฺฉินฺนสรีรา ชีวิตกฺขยมฺปิ ปาปุณนฺติฯ

อุณฺเหน รุปฺปนํ อวีจิมหานิรเย ปากฏํฯ ตตฺถ หิ ตตฺตาย โลหปถวิยา นิปชฺชาเปตฺวา ปญฺจวิธพนฺธนาทิกรณกาเล สตฺตา มหาทุกฺขํ อนุภวนฺติฯ

ชิฆจฺฉาย รุปฺปนํ เปตฺติวิสเย เจว ทุพฺภิกฺขกาเล จ ปากฏํฯ เปตฺติวิสยสฺมิญฺหิ สตฺตา ทฺเว ตีณิ พุทฺธนฺตรานิ กิญฺจิเทว อามิสํ หตฺเถน คเหตฺวา มุเข ปกฺขิปนฺตา นาม น โหนฺติ ฯ อนฺโตอุทรํ อาทิตฺตสุสิรรุกฺโข วิย โหติฯ ทุพฺภิกฺเข กญฺชิกมตฺตมฺปิ อลภิตฺวา มรณปฺปตฺตานํ ปมาณํ นาม นตฺถิฯ

ปิปาสาย รุปฺปนํ กาลกญฺชิกาทีสุ ปากฏํฯ ตตฺถ หิ สตฺตา ทฺเว ตีณิ พุทฺธนฺตรานิ หทยเตมนมตฺตํ วา ชิวฺหาเตมนมตฺตํ วา อุทกพินฺทุํ ลทฺธุํ น สกฺโกนฺติฯ ‘ปานียํ ปิวิสฺสามา’ติ นทิํ คตานมฺปิ นที วาลิกาตลํ สมฺปชฺชติฯ มหาสมุทฺทํ ปกฺขนฺตานมฺปิ มหาสมุทฺโท ปิฏฺฐิปาสาโณ โหติฯ เต สุสฺสนฺตา พลวทุกฺขปีฬิตา วิจรนฺติฯ

เอโก กิร กาลกญฺชิกอสุโร ปิปาสํ อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต โยชนคมฺภีรวิตฺถารํ มหาคงฺคํ โอตริฯ ตสฺส คตคตฏฺฐาเน อุทกํ ฉิชฺชติ, ธูโม อุคฺคจฺฉติ, ตตฺเต ปิฏฺฐิปาสาเณ จงฺกมนกาโล วิย โหติฯ ตสฺส อุทกสทฺทํ สุตฺวา อิโต จิโต จ วิจรนฺตสฺเสว รตฺติ วิภายิฯ อถ นํ ปาโตว ภิกฺขาจารํ คจฺฉนฺตา ติํสมตฺตา ปิณฺฑจาริกภิกฺขู ทิสฺวา – ‘‘โก นาม ตฺวํ, สปฺปุริสา’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ ‘‘เปโตหมสฺมิ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘กิํ ปริเยสสี’’ติ? ‘‘ปานียํ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘อยํ คงฺคา ปริปุณฺณา, กิํ ตฺวํ น ปสฺสสี’’ติ? ‘‘น อุปกปฺปติ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘เตน หิ คงฺคาปิฏฺเฐ นิปชฺช, มุเข เต ปานียํ อาสิญฺจิสฺสามา’’ติฯ โส วาลิกาปุฬิเน อุตฺตาโน นิปชฺชิฯ ภิกฺขู ติํสมตฺเต ปตฺเต นีหริตฺวา อุทกํ อาหริตฺวา อาหริตฺวา ตสฺส มุเข อาสิญฺจิํสุฯ เตสํ ตถา กโรนฺตานํเยว เวลา อุปกฏฺฐา ชาตาฯ ตโต ‘‘ภิกฺขาจารกาโล อมฺหากํ, สปฺปุริส; กจฺจิ เต อสฺสาทมตฺตา ลทฺธา’’ติ อาหํสุฯ เปโต ‘‘สเจ เม, ภนฺเต, ติํสมตฺตานํ อยฺยานํ ติํสมตฺเตหิ ปตฺเตหิ อาสิตฺตอุทกโต อฑฺฒปสตมตฺตมฺปิ ปรคลคตํ, เปตตฺตภาวโต โมกฺโข มา โหตู’’ติ อาหฯ เอวํ ปิปาสาย รุปฺปนํ เปตฺติวิสเย ปากฏํฯ

ฑํสาทีหิ รุปฺปนํ ฑํสมกฺขิกาทิสมฺพพหุเลสุ ปเทเสสุ ปากฏํฯ เอตฺถ จ ฑํสาติ ปิงฺคลมกฺขิกา, มกสาติ มกสาว วาตาติ กุจฺฉิวาตปิฏฺฐิวาตาทิวเสน เวทิตพฺพาฯ สรีรสฺมิญฺหิ วาตโรโค อุปฺปชฺชิตฺวา หตฺถปาทปิฏฺฐิอาทีนิ ภินฺทติ, กาณํ กโรติ, ขุชฺชํ กโรติ, ปีฐสปฺปิํ กโรติฯ อาตโปติ สูริยาตโปฯ เตน รุปฺปนํ มรุกนฺตาราทีสุ ปากฏํฯ เอกา กิร อิตฺถี มรุกนฺตาเร รตฺติํ สตฺถโต โอหีนา ทิวา สูริเย อุคฺคจฺฉนฺเต วาลิกาย ตปฺปมานาย ปาเท ฐเปตุํ อสกฺโกนฺตี สีสโต ปจฺฉิํ โอตาเรตฺวา อกฺกมิฯ กเมน ปจฺฉิยา อุณฺหาภิตตฺตาย ฐาตุํ อสกฺโกนฺตี ตสฺสา อุปริ สาฏกํ ฐเปตฺวา อกฺกมิฯ ตสฺมิมฺปิ สนฺตตฺเต องฺเกน คหิตํ ปุตฺตกํ อโธมุขํ นิปชฺชาเปตฺวา กนฺทนฺตํ กนฺทนฺตํ อกฺกมิตฺวา สทฺธิํ เตน ตสฺมิํเยว ฐาเน อุณฺหาภิตตฺตา กาลมกาสิฯ

สรีสปาติ เย เกจิ ทีฆชาติกา สรนฺตา คจฺฉนฺติฯ เตสํ สมฺผสฺเสน รุปฺปนํ อาสีวิสทฏฺฐาทีนํ วเสน เวทิตพฺพํฯ

อิทานิ ‘ยํ กิญฺจิ รูป’นฺติ ปเทน สํคหิตํ ปญฺจวีสติโกฏฺฐาสฉนฺนวุติโกฏฺฐาสปฺปเภทํ สพฺพมฺปิ รูปํ อตีตาทิโกฏฺฐาเสสุ ปกฺขิปิตฺวา ทสฺเสตุํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนนฺติ อาหฯ ตโต ปรํ ตเทว อชฺฌตฺตทุกาทีสุ จตูสุ ทุเกสุ ปกฺขิปิตฺวา ทสฺเสตุํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วาติอาทิ วุตฺตํฯ ตโต ปรํ สพฺพมฺเปตํ เอกาทสสุ ปเทเสสุ ปริยาทิยิตฺวา ทสฺสิตํ รูปํ เอกโต ปิณฺฑํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ตเทกชฺฌนฺติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ ตเทกชฺฌนฺติ ตํ เอกชฺฌํ; อภิสญฺญูหิตฺวาติ อภิสํหริตฺวา; อภิสงฺขิปิตฺวาติ สงฺเขปํ กตฺวา; อิทํ วุตฺตํ โหติ – สพฺพมฺเปตํ วุตฺตปฺปการํ รูปํ รุปฺปนลกฺขณสงฺขาเต เอกวิธภาเว ปญฺญาย ราสิํ กตฺวา รูปกฺขนฺโธ นามาติ วุจฺจตีติฯ เอเตน สพฺพมฺปิ รูปํ รุปฺปนลกฺขเณ ราสิภาวูปคมเนน รูปกฺขนฺโธติ ทสฺสิตํ โหติฯ น หิ รูปโต อญฺโญ รูปกฺขนฺโธ นาม อตฺถิฯ ยถา จ รูปํ, เอวํ เวทนาทโยปิ เวทยิตลกฺขณาทีสุ ราสิภาวูปคมเนนฯ น หิ เวทนาทีหิ อญฺเญ เวทนากฺขนฺธาทโย นาม อตฺถิฯ

[3] อิทานิ เอเกกสฺมิํ โอกาเส ปกฺขิตฺตํ รูปํ วิสุํ วิสุํ ภาเชตฺวา ทสฺเสนฺโต ตตฺถ กตมํ รูปํ อตีตนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตตฺถาติ เอกาทสสุ โอกาเสสุ ปกฺขิปิตฺวา ฐปิตมาติกาย ภุมฺมํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนนฺติอาทินา นเยน ฐปิตาย มาติกาย ยํ อตีตํ รูปนฺติ วุตฺตํ, ตํ กตมนฺติ? อิมินา อุปาเยน สพฺพปุจฺฉาสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อตีตํ นิรุทฺธนฺติอาทีนิ ปทานิ นิกฺเขปกณฺฑสฺส อตีตตฺติกภาชนียวณฺณนายํ (ธ. ส. อฏฺฐ. 1044) วุตฺตาเนวฯ จตฺตาโร จ มหาภูตาติ อิทํ อตีตนฺติ วุตฺตรูปสฺส สภาวทสฺสนํฯ ยถา เจตฺถ เอวํ สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อิมินา อิทํ ทสฺเสติ – อตีตรูปมฺปิ ภูตานิ เจว ภูตานิ อุปาทาย นิพฺพตฺตรูปญฺจ, อนาคตมฺปิ…เป.… ทูรสนฺติกมฺปิ ฯ น หิ ภูเตหิ เจว ภูตานิ อุปาทาย ปวตฺตรูปโต จ อญฺญํ รูปํ นาม อตฺถีติฯ

อปโร นโย – อตีตํเสน สงฺคหิตนฺติ อตีตโกฏฺฐาเสเนว สงฺคหิตํ, เอตฺเถว คณนํ คตํฯ

กินฺติ? จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูปนฺติฯ เอวํ สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อนาคตปจฺจุปฺปนฺนนิทฺเทสปทานิปิ เหฏฺฐา วุตฺตตฺถาเนวฯ

อิทํ ปน อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ นาม สุตฺตนฺตปริยายโต อภิธมฺมนิทฺเทสโตติ ทุวิธํฯ ตํ สุตฺตนฺตปริยาเย ภเวน ปริจฺฉินฺนํฯ ปฏิสนฺธิโต หิ ปฏฺฐาย อตีตภเวสุ นิพฺพตฺตํ รูปํ, อนนฺตรภเว วา นิพฺพตฺตํ โหตุ กปฺปโกฏิสตสหสฺสมตฺถเก วา, สพฺพํ อตีตเมว นามฯ จุติโต ปฏฺฐาย อนาคตภเวสุ นิพฺพตฺตนกรูปํ, อนนฺตรภเว วา นิพฺพตฺตํ โหตุ กปฺปโกฏิสตสหสฺสมตฺถเก วา, สพฺพํ อนาคตเมว นามฯ จุติปฏิสนฺธิอนนฺตเร ปวตฺตรูปํ ปจฺจุปฺปนฺนํ นามฯ อภิธมฺมนิทฺเทเส ปน ขเณน ปริจฺฉินฺนํฯ ตโย หิ รูปสฺส ขณา – อุปฺปาโท, ฐิติ, ภงฺโคติฯ อิเม ตโย ขเณ ปตฺวา นิรุทฺธํ รูปํ, สมนนฺตรนิรุทฺธํ วา โหตุ อตีเต กปฺปโกฏิสตสหสฺสมตฺถเก วา, สพฺพํ อตีตเมว นามฯ ตโย ขเณ อสมฺปตฺตํ รูปํ, เอกจิตฺตกฺขณมตฺเตน วา อสมฺปตฺตํ โหตุ อนาคเต กปฺปโกฏิสตสหสฺสมตฺถเก วา, สพฺพํ อนาคตเมว นามฯ อิเม ตโย ขเณ สมฺปตฺตํ รูปํ ปน ปจฺจุปฺปนฺนํ นามฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ อิทํ สุตฺตนฺตภาชนียํ, เอวํ สนฺเตปิ อภิธมฺมนิทฺเทเสเนว อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนรูปํ นิทฺทิฏฺฐนฺติ เวทิตพฺพํฯ

อปโร นโย – อิทญฺหิ รูปํ อทฺธาสนฺตติสมยขณวเสน จตุธา อตีตํ นาม โหติฯ ตถา อนาคตปจฺจุปฺปนฺนํฯ อทฺธาวเสน ตาว เอกสฺส เอกสฺมิํ ภเว ปฏิสนฺธิโต ปุพฺเพ อตีตํ, จุติโต อุทฺธํ อนาคตํ, อุภินฺนมนฺตเร ปจฺจุปฺปนฺนํฯ สนฺตติวเสน สภาคเอกอุตุสมุฏฺฐานํ เอกาหารสมุฏฺฐานญฺจ ปุพฺพาปริยวเสน ปวตฺตมานมฺปิ ปจฺจุปฺปนฺนํฯ ตโต ปุพฺเพ วิสภาคอุตุอาหารสมุฏฺฐานํ อตีตํ, ปจฺฉา อนาคตํฯ จิตฺตชํ เอกวีถิเอกชวนเอกสมาปตฺติสมุฏฺฐานํ ปจฺจุปฺปนฺนํฯ ตโต ปุพฺเพ อตีตํ, ปจฺฉา อนาคตํฯ กมฺมสมุฏฺฐานสฺส ปาฏิเยกฺกํ สนฺตติวเสน อตีตาทิเภโท นตฺถิฯ เตสญฺเญว ปน อุตุอาหารจิตฺตสมุฏฺฐานานํ อุปตฺถมฺภกวเสน ตสฺส อตีตาทิเภโท เวทิตพฺโพฯ สมยวเสน เอกมุหุตฺตปุพฺพณฺหสายนฺหรตฺติทิวาทีสุ สมเยสุ สนฺตานวเสน ปวตฺตมานํ ตํ ตํ สมยํ ปจฺจุปฺปนฺนํ นามฯ ตโต ปุพฺเพ อตีตํ, ปจฺฉา อนาคตํฯ

ขณวเสน อุปฺปาทาทิกฺขณตฺตยปริยาปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ นามฯ ตโต ปุพฺเพ อตีตํ, ปจฺฉา อนาคตํฯ

อปิจ อติกฺกเหตุปจฺจยกิจฺจํ อตีตํฯ นิฏฺฐิตเหตุกิจฺจํ อนิฏฺฐิตปจฺจยกิจฺจํ ปจฺจุปฺปนฺนํฯ อุภยกิจฺจมสมฺปตฺตํ อนาคตํฯ สกิจฺจกฺขเณ วา ปจฺจุปฺปนฺนํฯ ตโต ปุพฺเพ อตีตํ, ปจฺฉา อนาคตํฯ เอตฺถ จ ขณาทิกถาว นิปฺปริยายา, เสสา สปริยายาฯ ตาสุ นิปฺปริยายกถา อิธ อธิปฺเปตาฯ อชฺฌตฺตทุกสฺสาปิ นิทฺเทสปทานิ เหฏฺฐา อชฺฌตฺตตฺติกนิทฺเทเส (ธ. ส. อฏฺฐ. 1050) วุตฺตตฺถาเนวฯ โอฬาริกาทีนิ รูปกณฺฑวณฺณนายํ (ธ. ส. อฏฺฐ. 674) วุตฺตตฺถาเนวฯ

[6] หีนทุกนิทฺเทเส เตสํ เตสํ สตฺตานนฺติ พหูสุ สตฺเตสุ สามิวจนํฯ อปรสฺสาปิ อปรสฺสาปีติ หิ วุจฺจมาเน ทิวสมฺปิ กปฺปสตสหสฺสมฺปิ วทนฺโต เอตฺตกเมว วเทยฺยฯ อิติ สตฺถา ทฺวีเหว ปเทหิ อนวเสเส สตฺเต ปริยาทิยนฺโต ‘เตสํ เตสํ สตฺตาน’นฺติ อาหฯ เอตฺตเกน หิ สพฺพมฺปิ อปรทีปนํ สิทฺธํ โหติฯ อุญฺญาตนฺติ อวมตํฯ อวญฺญาตนฺติ วมฺเภตฺวา ญาตํฯ รูปนฺติปิ น วิทิตํฯ หีฬิตนฺติ อคเหตพฺพฏฺเฐน ขิตฺตํ ฉฑฺฑิตํ, ชิคุจฺฉิตนฺติปิ วทนฺติฯ ปริภูตนฺติ กิเมเตนาติ วาจาย ปริภวิตํฯ อจิตฺตีกตนฺติ น ครุกตํฯ หีนนฺติ ลามกํฯ หีนมตนฺติ หีนนฺติ มตํ, ลามกํ กตฺวา ญาตํฯ หีนสมฺมตนฺติ หีนนฺติ โลเก สมฺมตํ, หีเนหิ วา สมฺมตํ, คูถภกฺเขหิ คูโถ วิยฯ อนิฏฺฐนฺติ อปฺปิยํ, ปฏิลาภตฺถาย วา อปริเยสิตํฯ สเจปิ นํ โกจิ ปริเยเสยฺย, ปริเยสตุฯ เอตสฺส ปน อารมฺมณสฺส เอตเทว นามํฯ อกนฺตนฺติ อกามิตํ, นิสฺสิริกํ วาฯ อมนาปนฺติ มนสฺมิํ น อปฺปิตํฯ ตาทิสญฺหิ อารมฺมณํ มนสฺมิํ น อปฺปียติฯ อถ วา มนํ อปฺปายติ วฑฺเฒตีติ มนาปํ, น มนาปํ อมนาปํฯ

อปโร นโย – อนิฏฺฐํ สมฺปตฺติวิรหโตฯ ตํ เอกนฺเตน กมฺมสมุฏฺฐาเนสุ อกุสลกมฺมสมุฏฺฐานํฯ อกนฺตํ สุขสฺส อเหตุภาวโตฯ อมนาปํ ทุกฺขสฺส เหตุภาวโตฯ รูปา สทฺทาติ อิทมสฺส สภาวทีปนํฯ อิมสฺมิญฺหิ ปเท อกุสลกมฺมชวเสน อนิฏฺฐา ปญฺจ กามคุณา วิภตฺตาฯ กุสลกมฺมชํ ปน อนิฏฺฐํ นาม นตฺถิ, สพฺพํ อิฏฺฐเมวฯ

ปณีตปทนิทฺเทโส วุตฺตปฏิปกฺขนเยน เวทิตพฺโพฯ อิมสฺมิํ ปน ปเท กุสลกมฺมชวเสน อิฏฺฐา ปญฺจ กามคุณา วิภตฺตาฯ

กุสลกมฺมชญฺหิ อนิฏฺฐํ นาม นตฺถิ, สพฺพํ อิฏฺฐเมวฯ ยถา จ กมฺมเชสุ เอวํ อุตุสมุฏฺฐานาทีสุปิ อิฏฺฐานิฏฺฐตา อตฺถิ เอวาติ อิมสฺมิํ ทุเก อิฏฺฐานิฏฺฐารมฺมณํ ปฏิวิภตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อยํ ตาว อาจริยานํ สมานตฺถกถาฯ วิตณฺฑวาที ปนาห – อิฏฺฐานิฏฺฐํ นาม ปาฏิเยกฺกํ ปฏิวิภตฺตํ นตฺถิ, เตสํ เตสํ รุจิวเสน กถิตํฯ

ยถาห –

‘‘มนาปปริยนฺตํ ขฺวาหํ, มหาราช, ปญฺจสุ กามคุเณสุ อคฺคนฺติ วทามิฯ เตว, มหาราช, รูปา เอกจฺจสฺส มนาปา โหนฺติ, เอกจฺจสฺส อมนาปา โหนฺติฯ เตว, มหาราช, สทฺทา, คนฺธา, รสา, โผฏฺฐพฺพา เอกจฺจสฺส มนาปา โหนฺติ, เอกจฺจสฺส อมนาปา โหนฺตี’’ติ (สํ. นิ. 1.123)ฯ

เอวํ ยสฺมา เตเยว รูปาทโย เอโก อสฺสาเทติ อภินนฺทติ, ตตฺถ โลภํ อุปฺปาเทติฯ เอโก กุชฺฌติ ปฏิหญฺญติ, ตตฺถ โทสํ อุปฺปาเทติฯ เอกสฺส อิฏฺฐา โหนฺติ กนฺตา มนาปา, เอกสฺส อนิฏฺฐา อกนฺตา อมนาปาฯ เอโก เจเต ‘อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา’ติ ทกฺขิณโต คณฺหาติ, เอโก ‘อนิฏฺฐา อกนฺตา อมนาปา’ติ วามโตฯ ตสฺมา อิฏฺฐานิฏฺฐํ นาม ปาฏิเยกฺกํ ปฏิวิภตฺตํ นาม นตฺถิฯ ปจฺจนฺตวาสีนญฺหิ คณฺฑุปฺปาทาปิ อิฏฺฐา โหนฺติ กนฺตา มนาปา, มชฺฌิมเทสวาสีนํ อติเชคุจฺฉาฯ เตสญฺจ โมรมํสาทีนิ อิฏฺฐานิ โหนฺติ, อิตเรสํ ตานิ อติเชคุจฺฉานีติฯ

โส วตฺตพฺโพ – ‘‘กิํ ปน ตฺวํ อิฏฺฐานิฏฺฐารมฺมณํ ปาฏิเยกฺกํ ปฏิวิภตฺตํ นาม นตฺถีติ วเทสี’’ติ? ‘‘อาม นตฺถี’’ติ วทามิฯ ปุน ตเถว ยาวตติยํ ปติฏฺฐาเปตฺวา ปญฺโห ปุจฺฉิตพฺโพ – ‘‘นิพฺพานํ นาม อิฏฺฐํ อุทาหุ อนิฏฺฐ’’นฺติ? ชานมาโน ‘‘อิฏฺฐ’’นฺติ วกฺขติฯ สเจปิ น วเทยฺย, มา วทตุฯ นิพฺพานํ ปน เอกนฺตอิฏฺฐเมวฯ ‘‘นนุ เอโก นิพฺพานสฺส วณฺเณ กถิยมาเน กุชฺฌิตฺวา – ‘ตฺวํ นิพฺพานสฺส วณฺณํ กเถสิ, กิํ ตตฺถ อนฺนปานมาลาคนฺธวิเลปนสยนจฺฉาทนสมิทฺธา ปญฺจ กามคุณา อตฺถี’ติ วตฺวา ‘นตฺถี’ติ วุตฺเต ‘อลํ ตว นิพฺพาเนนา’ติ นิพฺพานสฺส วณฺเณ กถิยมาเน กุชฺฌิตฺวา อุโภ กณฺเณ ถเกตีติ อิฏฺเฐตํฯ

เอตสฺส ปน วเสน ตว วาเท นิพฺพานํ อนิฏฺฐํ นาม โหติ ฯ น ปเนตํ เอวํ คเหตพฺพํฯ เอโส หิ วิปรีตสญฺญาย กเถติฯ สญฺญาวิปลฺลาเสน จ ตเทว อารมฺมณํ เอกสฺส อิฏฺฐํ โหติ, เอกสฺส อนิฏฺฐํ’’ฯ

อิฏฺฐานิฏฺฐารมฺมณํ ปน ปาฏิเยกฺกํ วิภตฺตํ อตฺถีติฯ กสฺส วเสน วิภตฺตนฺติ? มชฺฌิมกสตฺตสฺสฯ อิทญฺหิ น อติอิสฺสรานํ มหาสมฺมตมหาสุทสฺสนธมฺมาโสกาทีนํ วเสน วิภตฺตํฯ เตสญฺหิ ทิพฺพกปฺปมฺปิ อารมฺมณํ อมนาปํ อุปฏฺฐาติฯ น อติทุคฺคตานํ ทุลฺลภนฺนปานานํ วเสน วิภตฺตํฯ เตสญฺหิ กณาชกภตฺตสิตฺถานิปิ ปูติมํสรโสปิ อติมธุโร อมตสทิโส จ โหติฯ มชฺฌิมกานํ ปน คณกมหามตฺตเสฏฺฐิกุฏุมฺพิกวาณิชาทีนํ กาเลน อิฏฺฐํ กาเลน อนิฏฺฐํ ลภมานานํ วเสน วิภตฺตํฯ เอวรูปา หิ อิฏฺฐานิฏฺฐํ ปริจฺฉินฺทิตุํ สกฺโกนฺตีติฯ

ติปิฏกจูฬนาคตฺเถโร ปนาห – ‘‘อิฏฺฐานิฏฺฐํ นาม วิปากวเสเนว ปริจฺฉินฺนํ, น ชวนวเสนฯ ชวนํ ปน สญฺญาวิปลฺลาสวเสน อิฏฺฐสฺมิํเยว รชฺชติ, อิฏฺฐสฺมิํเยว ทุสฺสติ; อนิฏฺฐสฺมิํเยว รชฺชติ, อนิฏฺฐสฺมิํเยว ทุสฺสตี’’ติฯ วิปากวเสเนว ปเนตํ เอกนฺตโต ปริจฺฉิชฺชติฯ น หิ สกฺกา วิปากจิตฺตํ วญฺเจตุํฯ สเจ อารมฺมณํ อิฏฺฐํ โหติ, กุสลวิปากํ อุปฺปชฺชติฯ สเจ อนิฏฺฐํ, อกุสลวิปากํ อุปฺปชฺชติฯ กิญฺจาปิ หิ มิจฺฉาทิฏฺฐิกา พุทฺธํ วา สงฺฆํ วา มหาเจติยาทีนิ วา อุฬารานิ อารมฺมณานิ ทิสฺวา อกฺขีนิ ปิทหนฺติ, โทมนสฺสํ อาปชฺชนฺติ, ธมฺมสทฺทํ สุตฺวา กณฺเณ ถเกนฺติ, จกฺขุวิญฺญาณโสตวิญฺญาณานิ ปน เนสํ กุสลวิปากาเนว โหนฺติฯ

กิญฺจาปิ คูถสูกราทโย คูถคนฺธํ ฆายิตฺวา ‘ขาทิตุํ ลภิสฺสามา’ติ โสมนสฺสชาตา โหนฺติ, คูถทสฺสเน ปน เตสํ จกฺขุวิญฺญาณํ, ตสฺส คนฺธฆายเน ฆานวิญฺญาณํ, รสสายเน ชิวฺหาวิญฺญาณญฺจ อกุสลวิปากเมว โหติฯ พนฺธิตฺวา วรสยเน สยาปิตสูกโร จ กิญฺจาปิ วิรวติ, สญฺญาวิปลฺลาเสน ปนสฺส ชวนสฺมิํเยว โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ, กายวิญฺญาณํ กุสลวิปากเมวฯ กสฺมา? อารมฺมณสฺส อิฏฺฐตายฯ

อปิจ ทฺวารวเสนาปิ อิฏฺฐานิฏฺฐตา เวทิตพฺพาฯ สุขสมฺผสฺสญฺหิ คูถกลลํ จกฺขุทฺวารฆานทฺวาเรสุ อนิฏฺฐํ, กายทฺวาเร อิฏฺฐํ โหติฯ

จกฺกวตฺติโน มณิรตเนน โปถิยมานสฺส, สุวณฺณสูเล อุตฺตาสิตสฺส จ มณิรตนสุวณฺณสูลานิ จกฺขุทฺวาเร อิฏฺฐานิ โหนฺติ, กายทฺวาเร อนิฏฺฐานิฯ กสฺมา? มหาทุกฺขสฺส อุปฺปาทนโตฯ เอวํ อิฏฺฐานิฏฺฐํ เอกนฺตโต วิปาเกเนว ปริจฺฉิชฺชตีติ เวทิตพฺพํฯ

ตํ ตํ วา ปนาติ เอตฺถ น เหฏฺฐิมนโย โอโลเกตพฺโพฯ น หิ ภควา สมฺมุติมนาปํ ภินฺทติ, ปุคฺคลมนาปํ ปน ภินฺทติฯ ตสฺมา ตํตํวาปนวเสเนว อุปาทายุปาทาย หีนปฺปณีตตา เวทิตพฺพาฯ เนรยิกานญฺหิ รูปํ โกฏิปฺปตฺตํ หีนํ นาม; ตํ อุปาทาย ติรจฺฉาเนสุ นาคสุปณฺณานํ รูปํ ปณีตํ นามฯ เตสํ รูปํ หีนํ; ตํ อุปาทาย เปตานํ รูปํ ปณีตํ นามฯ เตสมฺปิ หีนํ; ตํ อุปาทาย ชานปทานํ รูปํ ปณีตํ นามฯ เตสมฺปิ หีนํ; ตํ อุปาทาย คามโภชกานํ รูปํ ปณีตํ นามฯ เตสมฺปิ หีนํ; ตํ อุปาทาย ชนปทสามิกานํ รูปํ ปณีตํ นามฯ เตสมฺปิ หีนํ; ตํ อุปาทาย ปเทสราชูนํ รูปํ ปณีตํ นามฯ เตสมฺปิ หีนํ; ตํ อุปาทาย จกฺกวตฺติรญฺโญ รูปํ ปณีตํ นามฯ ตสฺสาปิ หีนํ; ตํ อุปาทาย ภุมฺมเทวานํ รูปํ ปณีตํ นามฯ เตสมฺปิ หีนํ; ตํ อุปาทาย จาตุมหาราชิกานํ เทวานํ รูปํ ปณีตํ นามฯ เตสมฺปิ หีนํ; ตํ อุปาทาย ตาวติํสานํ เทวานํ รูปํ ปณีตํ นาม…เป.… อกนิฏฺฐเทวานํ ปน รูปํ มตฺถกปฺปตฺตํ ปณีตํ นามฯ

[7] ทูรทุกนิทฺเทเส อิตฺถินฺทฺริยาทีนิ เหฏฺฐา วิภตฺตาเนวฯ อิมสฺมิํ ปน ทุเก ทุปฺปริคฺคหฏฺเฐน ลกฺขณทุปฺปฏิวิชฺฌตาย สุขุมรูปํ ทูเรติ กถิตํฯ สุขปริคฺคหฏฺเฐน ลกฺขณสุปฺปฏิวิชฺฌตาย โอฬาริกรูปํ สนฺติเกติฯ กพฬีการาหารปริโยสาเน จ นิยฺยาตนฏฺฐาเนปิ ‘อิทํ วุจฺจติ รูปํ ทูเร’ติ น นียฺยาติตํฯ กสฺมา? ทุวิธญฺหิ ทูเร นาม – ลกฺขณโต จ โอกาสโต จาติฯ ตตฺถ ลกฺขณโต ทูเรติ น กถิตํ, ตํ โอกาสโต กเถตพฺพํฯ ตสฺมา ทูเรติ อกถิตํฯ โอฬาริกรูปํ โอกาสโต ทูเรติ ทสฺเสตุํ อนิยฺยาเตตฺวาว ยํ วา ปนญฺญมฺปีติอาทิมาหฯ สนฺติกปทนิทฺเทเสปิ เอเสว นโยฯ ตตฺถ อนาสนฺเนติ น อาสนฺเน, อนุปกฏฺเฐติ นิสฺสเฏ, ทูเรติ ทูรมฺหิ, อสนฺติเกติ น สนฺติเกฯ อิทํ วุจฺจติ รูปํ ทูเรติ อิทํ ปณฺณรสวิธํ สุขุมรูปํ ลกฺขณโต ทูเร, ทสวิธํ ปน โอฬาริกรูปํ เยวาปนกวเสน โอกาสโต ทูเรติ วุจฺจติฯ สนฺติกปทนิทฺเทโส อุตฺตานตฺโถเยวฯ

อิทํ วุจฺจติ รูปํ สนฺติเกติ อิทํ ทสวิธํ โอฬาริกรูปํ ลกฺขณโต สนฺติเก, ปญฺจทสวิธํ ปน สุขุมรูปํ เยวาปนกวเสน โอกาสโต สนฺติเกติ วุจฺจติฯ กิตฺตกโต ปฏฺฐาย ปน รูปํ โอกาสวเสน สนฺติเก นาม? กิตฺตกโต ปฏฺฐาย ทูเร นามาติ? ปกติกถาย กเถนฺตานํ ทฺวาทสหตฺโถ สวนูปจาโร นาม โหติฯ ตสฺส โอรโต รูปํ สนฺติเก, ปรโต ทูเรฯ ตตฺถ สุขุมรูปํ ทูเร โหนฺตํ ลกฺขณโตปิ โอกาสโตปิ ทูเร โหติ; สนฺติเก โหนฺตํ ปน โอกาสโตว สนฺติเก โหติ, น ลกฺขณโตฯ โอฬาริกรูปํ สนฺติเก โหนฺตํ ลกฺขณโตปิ โอกาสโตปิ สนฺติเก โหติ; ทูเร โหนฺตํ โอกาสโตว ทูเร โหติ, น ลกฺขณโตฯ

ตํ ตํ วา ปนาติ เอตฺถ น เหฏฺฐิมนโย โอโลเกตพฺโพฯ เหฏฺฐา หิ ภินฺทมาโน คโตฯ อิธ ปน น ลกฺขณโต ทูรํ ภินฺทติ, โอกาสโต ทูรเมว ภินฺทติฯ อุปาทายุปาทาย ทูรสนฺติกญฺหิ เอตฺถ ทสฺสิตํฯ อตฺตโน หิ รูปํ สนฺติเก นาม; อนฺโตกุจฺฉิคตสฺสาปิ ปรสฺส ทูเรฯ อนฺโตกุจฺฉิคตสฺส สนฺติเก; พหิฐิตสฺส ทูเรฯ เอกมญฺเจ สยิตสฺส สนฺติเก; พหิปมุเข ฐิตสฺส ทูเรฯ อนฺโตปริเวเณ รูปํ สนฺติเก; พหิปริเวเณ ทูเรฯ อนฺโตสงฺฆาราเม รูปํ สนฺติเก; พหิสงฺฆาราเม ทูเรฯ อนฺโตสีมาย รูปํ สนฺติเก; พหิสีมาย ทูเรฯ อนฺโตคามเขตฺเต รูปํ สนฺติเก; พหิคามกฺเขตฺเต ทูเรฯ อนฺโตชนปเท รูปํ สนฺติเก; พหิชนปเท ทูเรฯ อนฺโตรชฺชสีมาย รูปํ สนฺติเก; พหิรชฺชสีมาย ทูเรฯ อนฺโตสมุทฺเท รูปํ สนฺติเก; พหิสมุทฺเทรูปํ ทูเรฯ อนฺโตจกฺกวาเฬ รูปํ สนฺติเก; พหิจกฺกวาเฬ ทูเรติฯ

อยํ รูปกฺขนฺธนิทฺเทโสฯ

2. เวทนากฺขนฺธนิทฺเทโส

[8] เวทนากฺขนฺธนิทฺเทสาทีสุ เหฏฺฐา วุตฺตสทิสํ ปหาย อปุพฺพเมว วณฺณยิสฺสามฯ ยา กาจิ เวทนาติ จตุภูมิกเวทนํ ปริยาทิยติฯ สุขา เวทนาติอาทีนิ อตีตาทิวเสน นิทฺทิฏฺฐเวทนํ สภาวโต ทสฺเสตุํ วุตฺตานิฯ ตตฺถ สุขา เวทนา อตฺถิ กายิกา, อตฺถิ เจตสิกา ฯ ตถา ทุกฺขา เวทนาฯ อทุกฺขมสุขา ปน จกฺขาทโย ปสาทกาเย สนฺธาย ปริยาเยน ‘อตฺถิ กายิกา, อตฺถิ เจตสิกา’ฯ ตตฺถ สพฺพาปิ กายิกา กามาวจราฯ ตถา เจตสิกา ทุกฺขา เวทนา ฯ เจตสิกา สุขา ปน เตภูมิกาฯ อทุกฺขมสุขา จตุภูมิกาฯ ตสฺสา สพฺพปฺปการายปิ สนฺตติวเสน, ขณาทิวเสน จ อตีตาทิภาโว เวทิตพฺโพฯ

ตตฺถ สนฺตติวเสน เอกวีถิเอกชวนเอกสมาปตฺติปริยาปนฺนา, เอกวิธวิสยสมาโยคปฺปวตฺตา จ ปจฺจุปฺปนฺนาฯ ตโต ปุพฺเพ อตีตา, ปจฺฉา อนาคตาฯ ขณาทิวเสน ขณตฺตยปริยาปนฺนา ปุพฺพนฺตาปรนฺตมชฺฌคตา สกิจฺจญฺจ กุรุมานา เวทนา ปจฺจุปฺปนฺนาฯ ตโต ปุพฺเพ อตีตา, ปจฺฉา อนาคตาฯ ตตฺถ ขณาทิวเสน อตีตาทิภาวํ สนฺธาย อยํ นิทฺเทโส กโตติ เวทิตพฺโพฯ

[11] โอฬาริกสุขุมนิทฺเทเส อกุสลา เวทนาติอาทีนิ ชาติโต โอฬาริกสุขุมภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตานิฯ ทุกฺขา เวทนา โอฬาริกาติอาทีนิ สภาวโตฯ อสมาปนฺนสฺส เวทนาติอาทีนิ ปุคฺคลโตฯ สาสวาติอาทีนิ โลกิยโลกุตฺตรโต โอฬาริกสุขุมภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตานิฯ ตตฺถ อกุสลา ตาว สทรถฏฺเฐน ทุกฺขวิปากฏฺเฐน จ โอฬาริกาฯ กุสลา นิทฺทรถฏฺเฐน สุขวิปากฏฺเฐน จ สุขุมาฯ อพฺยากตา นิรุสฺสาหฏฺเฐน อวิปากฏฺเฐน จ สุขุมาฯ กุสลากุสลา สอุสฺสาหฏฺเฐน สวิปากฏฺเฐน จ โอฬาริกาฯ อพฺยากตา วุตฺตนเยเนว สุขุมาฯ

ทุกฺขา อสาตฏฺเฐน ทุกฺขฏฺเฐน จ โอฬาริกาฯ สุขา สาตฏฺเฐน สุขฏฺเฐน จ สุขุมาฯ อทุกฺขมสุขา สนฺตฏฺเฐน ปณีตฏฺเฐน จ สุขุมาฯ สุขทุกฺขา โขภนฏฺเฐน ผรณฏฺเฐน จ โอฬาริกาฯ สุขเวทนาปิ หิ โขเภติ ผรติฯ ตถา ทุกฺขเวทนาปิฯ สุขญฺหิ อุปฺปชฺชมานํ สกลสรีรํ โขเภนฺตํ อาลุเฬนฺตํ อภิสนฺทยมานํ มทฺทยมานํ ฉาทยมานํ สีโตทกฆเฏน อาสิญฺจยมานํ วิย อุปฺปชฺชติฯ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชมานํ ตตฺตผาลํ อนฺโต ปเวสนฺตํ วิย ติณุกฺกาย พหิ ฌาปยมานํ วิย อุปฺปชฺชติฯ อทุกฺขมสุขา ปน วุตฺตนเยเนว สุขุมาฯ