[462] ปญฺหาปุจฺฉเก ปาฬิอนุสาเรเนว อิทฺธิปาทานํ กุสลาทิภาโว เวทิตพฺโพฯ อารมฺมณตฺติเกสุ ปน สพฺเพเปเต อปฺปมาณํ นิพฺพานํ อารพฺภ ปวตฺติโต อปฺปมาณารมฺมณา เอว, น มคฺคารมฺมณา; สหชาตเหตุวเสน ปน มคฺคเหตุกา, น มคฺคาธิปติโนฯ จตฺตาโร หิ อธิปตโย อญฺญมญฺญํ ครุํ น กโรนฺติฯ กสฺมา? สยํ เชฏฺฐกตฺตาฯ ยถา หิ สมชาติกา สมวยา สมถามา สมสิปฺปา จตฺตาโร ราชปุตฺตา อตฺตโน อตฺตโน เชฏฺฐกตาย อญฺญมญฺญสฺส อปจิติํ น กโรนฺติ, เอวมิเมปิ จตฺตาโร อธิปตโย ปาฏิเยกฺกํ ปาฏิเยกฺกํ เชฏฺฐกธมฺมตาย อญฺญมญฺญํ ครุํ น กโรนฺตีติ เอกนฺเตเนว น มคฺคาธิปติโนฯ อตีตาทีสุ เอการมฺมณภาเวปิ น วตฺตพฺพาฯ นิพฺพานสฺส ปน พหิทฺธาธมฺมตฺตา พหิทฺธารมฺมณา นาม โหนฺตีติฯ เอวเมตสฺมิํ ปญฺหาปุจฺฉเก นิพฺพตฺติตโลกุตฺตราว อิทฺธิปาทา กถิตาฯ สมฺมาสมฺพุทฺเธน หิ สุตฺตนฺตภาชนียสฺมิํเยว โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา อิทฺธิปาทา กถิตา, อภิธมฺมภาชนียปญฺหาปุจฺฉเกสุ ปน โลกุตฺตราเยวาติฯ เอวมยํ อิทฺธิปาทวิภงฺโคปิ เตปริวฏฺฏํ นีหริตฺวาว ทสฺสิโตติฯ

สมฺโมหวิโนทนิยา วิภงฺคฏฺฐกถาย

อิทฺธิปาทวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. โพชฺฌงฺควิภงฺโค

1. สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา

[466] อิทานิ ตทนนฺตเร โพชฺฌงฺควิภงฺเค สตฺตาติ คณนปริจฺเฉโทฯ โพชฺฌงฺคาติ โพธิยา โพธิสฺส วา องฺคาติ โพชฺฌงฺคาฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยา เอสา ธมฺมสามคฺคี ยาย โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ อุปฺปชฺชมานาย ลีนุทฺธจฺจปติฏฺฐานายูหนกามสุขตฺตกิลมถานุโยคอุจฺเฉทสสฺสตาภินิเวสาทีนํ อเนเกสํ อุปทฺทวานํ ปฏิปกฺขภูตาย สติธมฺมวิจยวีริยปีติปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสงฺขาตาย ธมฺมสามคฺคิยา อริยสาวโก พุชฺฌตีติ กตฺวา โพธีติ วุจฺจติ, พุชฺฌติ กิเลสสนฺตานนิทฺทาย อุฏฺฐหติ, จตฺตาริ วา อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ, นิพฺพานเมว วา สจฺฉิกโรติ, ตสฺสา ธมฺมสามคฺคีสงฺขาตาย โพธิยา องฺคาติปิ โพชฺฌงฺคา, ฌานงฺคมคฺคงฺคาทีนิ วิยฯ โย ปเนส ยถาวุตฺตปฺปการาย เอตาย ธมฺมสามคฺคิยา พุชฺฌตีติ กตฺวา อริยสาวโก โพธีติ วุจฺจติ, ตสฺส โพธิสฺส องฺคาติปิ โพชฺฌงฺคา, เสนงฺครถงฺคาทโย วิยฯ เตนาหุ อฏฺฐกถาจริยา – ‘‘พุชฺฌนกสฺส ปุคฺคลสฺส องฺคาติ วา โพชฺฌงฺคา’’ติฯ

อปิจ ‘‘โพชฺฌงฺคาติ เกนฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา? โพธาย สํวตฺตนฺตีติ โพชฺฌงฺคา, พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา, อนุพุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา, ปฏิพุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา, สมฺพุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา’’ติ อิมินา ปฏิสมฺภิทานเยนาปิ โพชฺฌงฺคตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

สติสมฺโพชฺฌงฺโคติอาทีสุ ปสตฺโถ สุนฺทโร จ โพชฺฌงฺโค สมฺโพชฺฌงฺโค, สติเยว สมฺโพชฺฌงฺโค สติสมฺโพชฺฌงฺโคฯ ตตฺถ อุปฏฺฐานลกฺขโณ สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ปวิจยลกฺขโณ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค, ปคฺคหลกฺขโณ วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค, ผรณลกฺขโณ ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค, อุปสมลกฺขโณ ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค, อวิกฺเขปลกฺขโณ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค, ปฏิสงฺขานลกฺขโณ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโคฯ เตสุ ‘‘สติญฺจ ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, สพฺพตฺถิกํ วทามี’’ติ (สํ. นิ. 5.234) วจนโต สพฺเพสํ โพชฺฌงฺคานํ อุปการกตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค ปฐมํ วุตฺโตฯ

ตโต ปรํ ‘‘โส ตถา สโต วิหรนฺโต ตํ ธมฺมํ ปญฺญาย ปวิจินตี’’ติอาทินา (ม. นิ. 150) นเยน เอวํ อนุกฺกเมเนว นิกฺเขปปโยชนํ ปาฬิยํ อาคตเมวฯ

กสฺมา ปเนเต สตฺเตว วุตฺตา, อนูนา อนธิกาติ? ลีนุทฺธจฺจปฏิปกฺขโต สพฺพตฺถิกโต จฯ เอตฺถ หิ ตโย โพชฺฌงฺคา ลีนสฺส ปฏิปกฺขา, ยถาห – ‘‘ยสฺมิญฺจ โข, ภิกฺขเว, สมเย ลีนํ จิตฺตํ โหติ, กาโล ตสฺมิํ สมเย ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, กาโล วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, กาโล ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนายา’’ติ (สํ. นิ. 5.234)ฯ ตโย อุทฺธจฺจสฺส ปฏิปกฺขา, ยถาห – ‘‘ยสฺมิญฺจ โข, ภิกฺขเว, สมเย อุทฺธตํ จิตฺตํ โหติ, กาโล ตสฺมิํ สมเย ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, กาโล สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, กาโล อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนายา’’ติ (สํ. นิ. 5.234)ฯ เอโก ปเนตฺถ โลณธูปนํ วิย สพฺพพฺยญฺชเนสุ, สพฺพกมฺมิกอมจฺโจ วิย จ สพฺเพสุ ราชกิจฺเจสุ, สพฺพโพชฺฌงฺเคสุ อิจฺฉิตพฺพโต สพฺพตฺถิโก, ยถาห – ‘‘สติญฺจ ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, สพฺพตฺถิกํ วทามี’’ติฯ ‘‘สพฺพตฺถก’’นฺติปิ ปาฬิฯ ทฺวินฺนมฺปิ สพฺพตฺถ อิจฺฉิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ เอวํ ลีนุทฺธจฺจปฏิปกฺขโต สพฺพตฺถิกโต จ สตฺเตว วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ

[467] อิทานิ เนสํ เอกสฺมิํเยวารมฺมเณ อตฺตโน อตฺตโน กิจฺจวเสน นานากรณํ ทสฺเสตุํ ตตฺถ กตโม สติสมฺโพชฺฌงฺโคติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ อิธ ภิกฺขูติ อิมสฺมิํ สาสเน ภิกฺขุฯ สติมา โหตีติ ปญฺญาย ปญฺญวา, ยเสน ยสวา, ธเนน ธนวา วิย สติยา สติมา โหติ, สติสมฺปนฺโนติ อตฺโถฯ ปรเมนาติ อุตฺตเมน; ตญฺหิ ปรมตฺถสจฺจสฺส นิพฺพานสฺส เจว มคฺคสฺส จ อนุโลมโต ปรมํ นาม โหติ อุตฺตมํ เสฏฺฐํฯ สติเนปกฺเกนาติ เนปกฺกํ วุจฺจติ ปญฺญา; สติยา เจว เนปกฺเกน จาติ อตฺโถฯ

กสฺมา ปน อิมสฺมิํ สติภาชนีเย ปญฺญา สงฺคหิตาติ? สติยา พลวภาวทีปนตฺถํฯ สติ หิ ปญฺญาย สทฺธิมฺปิ อุปฺปชฺชติ วินาปิ, ปญฺญาย สทฺธิํ อุปฺปชฺชมานา พลวตี โหติ, วินา อุปฺปชฺชมานา ทุพฺพลาฯ เตนสฺสา พลวภาวทีปนตฺถํ ปญฺญา สงฺคหิตาฯ

ยถา หิ ทฺวีสุ ทิสาสุ ทฺเว ราชมหามตฺตา ติฏฺเฐยฺยุํ; เตสุ เอโก ราชปุตฺตํ คเหตฺวา ติฏฺเฐยฺย, เอโก อตฺตโน ธมฺมตาย เอกโกว เตสุ ราชปุตฺตํ คเหตฺวา ฐิโต อตฺตโนปิ เตเชน ราชปุตฺตสฺสปิ เตเชน เตชวา โหติ; อตฺตโน ธมฺมตาย ฐิโต น เตน สมเตโช โหติ; เอวเมว ราชปุตฺตํ คเหตฺวา ฐิตมหามตฺโต วิย ปญฺญาย สทฺธิํ อุปฺปนฺนา สติ, อตฺตโน ธมฺมตาย ฐิโต วิย วินา ปญฺญาย อุปฺปนฺนาฯ ตตฺถ ยถา ราชปุตฺตํ คเหตฺวา ฐิโต อตฺตโนปิ เตเชน ราชปุตฺตสฺสปิ เตเชน เตชวา โหติ, เอวํ ปญฺญาย สทฺธิํ อุปฺปนฺนา สติ พลวตี โหติ; ยถา อตฺตโน ธมฺมตาย ฐิโต น เตน สมเตโช โหติ, เอวํ วินา ปญฺญาย อุปฺปนฺนา ทุพฺพลา โหตีติ พลวภาวทีปนตฺถํ ปญฺญา คหิตาติฯ

จิรกตมฺปีติ อตฺตโน วา ปรสฺส วา กาเยน จิรกตํ วตฺตํ วา กสิณมณฺฑลํ วา กสิณปริกมฺมํ วาฯ จิรภาสิตมฺปีติ อตฺตนา วา ปเรน วา วาจาย จิรภาสิตํ พหุกมฺปิ, วตฺตสีเส ฐตฺวา ธมฺมกถํ วา กมฺมฏฺฐานวินิจฺฉยํ วา, วิมุตฺตายตนสีเส วา ฐตฺวา ธมฺมกถเมวฯ สริตา โหตีติ ตํ กายวิญฺญตฺติํ วจีวิญฺญตฺติญฺจ สมุฏฺฐาเปตฺวา ปวตฺตํ อรูปธมฺมโกฏฺฐาสํ ‘เอวํ อุปฺปชฺชิตฺวา เอวํ นิรุทฺโธ’ติ สริตา โหติฯ อนุสฺสริตาติ ปุนปฺปุนํ สริตาฯ อยํ วุจฺจติ สติสมฺโพชฺฌงฺโคติ อยํ เอวํ อุปฺปนฺนา เสสโพชฺฌงฺคสมุฏฺฐาปิกา วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตา สติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค นาม กถียติฯ

โส ตถา สโต วิหรนฺโตติ โส ภิกฺขุ เตนากาเรน อุปฺปนฺนาย สติยา สโต หุตฺวา วิหรนฺโตฯ ตํ ธมฺมนฺติ ตํ จิรกตํ จิรภาสิตํ เหฏฺฐา วุตฺตปฺปการํ ธมฺมํฯ ปญฺญาย ปวิจินตีติ ปญฺญาย ‘อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา’ติ ปวิจินติฯ ปวิจรตีติ ‘อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา’ติ ตตฺถ ปญฺญํ จราเปนฺโต ปวิจรติฯ ปริวีมํสํ อาปชฺชตีติ โอโลกนํ คเวสนํ อาปชฺชติฯ อยํ วุจฺจตีติ อิทํ วุตฺตปฺปการํ โพชฺฌงฺคสมุฏฺฐาปกํ วิปสฺสนาญาณํ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค นาม วุจฺจติฯ

ตสฺส ตํ ธมฺมนฺติ ตสฺส ภิกฺขุโน ตํ เหฏฺฐา วุตฺตปฺปการํ ธมฺมํฯ อารทฺธํ โหตีติ ปริปุณฺณํ โหติ ปคฺคหิตํฯ อสลฺลีนนฺติ อารทฺธตฺตาเยว อสลฺลีนํฯ อยํ วุจฺจตีติ อิทํ โพชฺฌงฺคสมุฏฺฐาปกํ วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตํ วีริยํ วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค นาม วุจฺจติฯ

นิรามิสาติ กามามิสโลกามิสวฏฺฏามิสานํ อภาเวน นิรามิสา ปริสุทฺธาฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ โพชฺฌงฺคสมุฏฺฐาปิกา วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตา ปีติ ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค นาม วุจฺจติฯ

ปีติมนสฺสาติ ปีติสมฺปยุตฺตจิตฺตสฺสฯ กาโยปิ ปสฺสมฺภตีติ ขนฺธตฺตยสงฺขาโต นามกาโย กิเลสทรถปฏิปฺปสฺสทฺธิยา ปสฺสมฺภติฯ จิตฺตมฺปีติ วิญฺญาณกฺขนฺโธปิ ตเถว ปสฺสมฺภติฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ โพชฺฌงฺคสมุฏฺฐาปิกา วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตา ปสฺสทฺธิ ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค นาม วุจฺจติฯ

ปสฺสทฺธกายสฺส สุขิโนติ ปสฺสทฺธกายตาย อุปฺปนฺนสุเขน สุขิตสฺสฯ สมาธิยตีติ สมฺมา อาธิยติ, นิจฺจลํ หุตฺวา อารมฺมเณ ฐปียติ, อปฺปนาปฺปตฺตํ วิย โหติฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ โพชฺฌงฺคสมุฏฺฐาปิกา วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตา จิตฺเตกคฺคตา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค นาม วุจฺจติฯ

ตถา สมาหิตนฺติ เตน อปฺปนาปฺปตฺเตน วิย สมาธินา สมาหิตํฯ สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขิตา โหตีติ สุฏฺฐุ อชฺฌุเปกฺขิตา โหติ; เตสํ ธมฺมานํ ปหานวฑฺฒเน อพฺยาวโฏ หุตฺวา อชฺฌุเปกฺขติฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ ฉนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อโนสกฺกนอนติวตฺตนภาวสาธโก มชฺฌตฺตากาโร อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค นาม วุจฺจติฯ

เอตฺตาวตา กิํ กถิตํ นาม โหติ? อปุพฺพํ อจริมํ เอกจิตฺตกฺขเณ นานารสลกฺขณา ปุพฺพภาควิปสฺสนา โพชฺฌงฺคา กถิตา โหนฺตีติฯ

ปฐโม นโยฯ

[468-469] อิทานิ เยน ปริยาเยน สตฺต โพชฺฌงฺคา จุทฺทส โหนฺติ, ตสฺส ปกาสนตฺถํ ทุติยนยํ ทสฺเสนฺโต ปุน สตฺต โพชฺฌงฺคาติอาทิมาหฯ ตตฺรายํ อนุปุพฺพปทวณฺณนา – อชฺฌตฺตํ ธมฺเมสุ สตีติ อชฺฌตฺติกสงฺขาเร ปริคฺคณฺหนฺตสฺส อุปฺปนฺนา สติฯ พหิทฺธา ธมฺเมสุ สตีติ พหิทฺธาสงฺขาเร ปริคฺคณฺหนฺตสฺส อุปฺปนฺนา สติฯ ยทปีติ ยาปิฯ ตทปีติ สาปิฯ อภิญฺญายาติ อภิญฺเญยฺยธมฺเม อภิชานนตฺถายฯ สมฺโพธายาติ สมฺโพธิ วุจฺจติ มคฺโค, มคฺคตฺถายาติ อตฺโถฯ

นิพฺพานายาติ วานํ วุจฺจติ ตณฺหา; สา ตตฺถ นตฺถีติ นิพฺพานํ, ตทตฺถาย, อสงฺขตาย อมตธาตุยา สจฺฉิกิริยตฺถาย สํวตฺตตีติ อตฺโถฯ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺเคปิ เอเสว นโยฯ

กายิกํ วีริยนฺติ จงฺกมํ อธิฏฺฐหนฺตสฺส อุปฺปนฺนวีริยํฯ เจตสิกํ วีริยนฺติ ‘‘น ตาวาหํ อิมํ ปลฺลงฺกํ ภินฺทิสฺสามิ ยาว เม น อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิสฺสตี’’ติ เอวํ กายปโยคํ วินา อุปฺปนฺนวีริยํฯ กายปสฺสทฺธีติ ติณฺณํ ขนฺธานํ ทรถปสฺสทฺธิฯ จิตฺตปสฺสทฺธีติ วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส ทรถปสฺสทฺธิฯ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺเค สติสมฺโพชฺฌงฺคสทิโสว วินิจฺฉโยฯ อิมสฺมิํ นเย สตฺต โพชฺฌงฺคา โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา กถิตาฯ

โปราณกตฺเถรา ปน ‘เอตฺตเกน ปากฏํ น โหตี’ติ วิภชิตฺวา ทสฺเสสุํฯ เอเตสุ หิ อชฺฌตฺตธมฺเมสุ สติ ปวิจโย อุเปกฺขาติ อิเม ตโย อตฺตโน ขนฺธารมฺมณตฺตา โลกิยาว โหนฺติฯ ตถา มคฺคํ อปฺปตฺตํ กายิกวีริยํฯ อวิตกฺกอวิจารา ปน ปีติสมาธิโย โลกุตฺตรา โหนฺติฯ เสสา โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกาติฯ

ตตฺถ อชฺฌตฺตํ ตาว ธมฺเมสุ สติปวิจยอุเปกฺขา อชฺฌตฺตารมฺมณา, โลกุตฺตรา ปน พหิทฺธารมฺมณาติ เตสํ โลกุตฺตรภาโว มา ยุชฺชิตฺถฯ จงฺกมปฺปโยเคน นิพฺพตฺตวีริยมฺปิ โลกิยนฺติ วทนฺโต น กิลมติฯ อวิตกฺกอวิจารา ปน ปีติสมาธิโย กทา โลกุตฺตรา โหนฺตีติ? กามาวจเร ตาว ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค ลพฺภติ, อวิตกฺกอวิจารา ปีติ น ลพฺภติฯ รูปาวจเร อวิตกฺกอวิจารา ปีติ ลพฺภติ, ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค ปน น ลพฺภติฯ อรูปาวจเร สพฺเพน สพฺพํ น ลพฺภติฯ เอตฺถ ปน อลพฺภมานกํ อุปาทาย ลพฺภมานกาปิ ปฏิกฺขิตฺตาฯ เอวมยํ อวิตกฺกอวิจาโร ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค กามาวจรโตปิ นิกฺขนฺโต รูปาวจรโตปิ อรูปาวจรโตปีติ นิพฺพตฺติตโลกุตฺตโร เยวาติ กถิโตฯ

ตถา กามาวจเร สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค ลพฺภติ, อวิตกฺกอวิจาโร ปน สมาธิ น ลพฺภติฯ รูปาวจรอรูปาวจเรสุ อวิตกฺกอวิจาโร สมาธิ ลพฺภติ, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค ปน น ลพฺภติฯ เอตฺถ ปน อลพฺภมานกํ อุปาทาย ลพฺภมานโกปิ ปฏิกฺขิตฺโตฯ เอวมยํ อวิตกฺกอวิจาโร สมาธิ กามาวจรโตปิ นิกฺขนฺโต รูปาวจรโตปิ อรูปาวจรโตปีติ นิพฺพตฺติตโลกุตฺตโร เยวาติ กถิโตฯ

อปิจ โลกิยํ คเหตฺวา โลกุตฺตโร กาตพฺโพ; โลกุตฺตรํ คเหตฺวา โลกิโย กาตพฺโพฯ อชฺฌตฺตธมฺเมสุ หิ สติปวิจยอุเปกฺขานํ โลกุตฺตรภาวนากาโลปิ อตฺถิฯ ตตฺริทํ สุตฺตํ – ‘‘อชฺฌตฺตวิโมกฺขํ ขฺวาหํ, อาวุโส, สพฺพุปาทานกฺขยํ วทามิ; เอวมสฺสิเม อาสวา นานุเสนฺตี’’ติ (สํ. นิ. 2.32 โถกํ วิสทิสํ) อิมินา สุตฺเตน โลกุตฺตรา โหนฺติฯ ยทา ปน จงฺกมปโยเคน นิพฺพตฺเต กายิกวีริเย อนุปสนฺเตเยว วิปสฺสนา มคฺเคน ฆฏียติ, ตทา ตํ โลกุตฺตรํ โหติฯ เย ปน เถรา ‘‘กสิณชฺฌาเน, อานาปานชฺฌาเน, พฺรหฺมวิหารชฺฌาเน จ โพชฺฌงฺโค อุทฺธรนฺโต น วาเรตพฺโพ’’ติ วทนฺติ, เตสํ วาเท อวิตกฺกอวิจารา ปีติสมาธิสมฺโพชฺฌงฺคา โลกิยา โหนฺตีติฯ

ทุติโย นโยฯ

[470-471] อิทานิ โพชฺฌงฺคานํ ภาวนาวเสน ปวตฺตํ ตติยนยํ ทสฺเสนฺโต ปุน สตฺต โพชฺฌงฺคาติอาทิมาหฯ ตตฺถาปิ อยํ อนุปุพฺพปทวณฺณนา – ภาเวตีติ วฑฺเฒติ; อตฺตโน สนฺตาเน ปุนปฺปุนํ ชเนติ อภินิพฺพตฺเตติฯ วิเวกนิสฺสิตนฺติ วิเวเก นิสฺสิตํฯ วิเวโกติ วิวิตฺตตาฯ โส จายํ ตทงฺควิเวโก, วิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธินิสฺสรณวิเวโกติ ปญฺจวิโธฯ ตตฺถ ตทงฺควิเวโก นาม วิปสฺสนาฯ วิกฺขมฺภนวิเวโก นาม อฏฺฐ สมาปตฺติโยฯ สมุจฺเฉทวิเวโก นาม มคฺโคฯ ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวโก นาม ผลํฯ นิสฺสรณวิเวโก นาม สพฺพนิมิตฺตนิสฺสฏํ นิพฺพานํฯ เอวเมตสฺมิํ ปญฺจวิเธ วิเวเก นิสฺสิตํ วิเวกนิสฺสิตนฺติ ตทงฺควิเวกนิสฺสิตํ สมุจฺเฉทวิเวกนิสฺสิตํ นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตญฺจ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวตีติ อยมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ตถา หิ อยํ สติสมฺโพชฺฌงฺคภาวนานุโยคมนุยุตฺโต โยคี วิปสฺสนากฺขเณ กิจฺจโต ตทงฺควิเวกนิสฺสิตํ, อชฺฌาสยโต นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตํ, มคฺคกาเล ปน กิจฺจโต สมุจฺเฉทวิเวกนิสฺสิตํ, อารมฺมณโต นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตํ, สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติฯ ปญฺจวิเวกนิสฺสิตมฺปีติ เอเกฯ

เต หิ น เกวลํ พลววิปสฺสนามคฺคผลกฺขเณสุ เอว โพชฺฌงฺคํ อุทฺธรนฺติ, วิปสฺสนาปาทกกสิณชฺฌานอานาปานาสุภพฺรหฺมวิหารชฺฌาเนสุปิ อุทฺธรนฺติ, น จ ปฏิสิทฺธา อฏฺฐกถาจริเยหิ ฯ ตสฺมา เตสํ มเตน เอเตสํ ฌานานํ ปวตฺติกฺขเณ กิจฺจโต เอว วิกฺขมฺภนวิเวกนิสฺสิตํฯ ยถา จ วิปสฺสนากฺขเณ ‘‘อชฺฌาสยโต นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิต’’นฺติ วุตฺตํ, เอวํ ‘‘ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวกนิสฺสิตมฺปิ ภาเวตี’’ติ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ เอส นโย วิราคนิสฺสิตาทีสุฯ วิเวกตฺถา เอว หิ วิราคาทโยฯ

เกวลญฺเจตฺถ โวสฺสคฺโค ทุวิโธ – ปริจฺจาคโวสฺสคฺโค จ ปกฺขนฺทนโวสฺสคฺโค จาติฯ ตตฺถ ‘ปริจฺจาคโวสฺสคฺโค’ติ วิปสฺสนากฺขเณ จ ตทงฺควเสน มคฺคกฺขเณ จ สมุจฺเฉทวเสน กิเลสปฺปหานํฯ ‘ปกฺขนฺทนโวสฺสคฺโค’ติ วิปสฺสนากฺขเณ ตนฺนินฺนภาเวน, มคฺคกฺขเณ ปน อารมฺมณกรเณน นิพฺพานปกฺขนฺทนํฯ ตทุภยมฺปิ อิมสฺมิํ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสเก อตฺถวณฺณนานเย วฏฺฏติฯ ตถา หิ อยํ สติ สมฺโพชฺฌงฺโค ยถาวุตฺเตน ปกาเรน กิเลเส ปริจฺจชติ, นิพฺพานญฺจ ปกฺขนฺทติฯ

โวสฺสคฺคปริณามินฺติ อิมินา ปน สกเลน วจเนน โวสฺสคฺคตฺถํ ปริณมนฺตํ ปริณตญฺจ, ปริปจฺจนฺตํ ปริปกฺกญฺจาติ อิทํ วุตฺตํ โหติฯ อยญฺหิ โพชฺฌงฺคภาวนมนุยุตฺโต ภิกฺขุ ยถา สติสมฺโพชฺฌงฺโค กิเลสปริจฺจาคโวสฺสคฺคตฺถํ นิพฺพานปกฺขนฺทนโวสฺสคฺคตฺถญฺจ ปริปจฺจติ, ยถา จ ปริปกฺโก โหติ, ตถา นํ ภาเวตีติฯ เอส นโย เสสโพชฺฌงฺเคสุปิฯ อิมสฺมิมฺปิ นเย โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา โพชฺฌงฺคา กถิตาติฯ

สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนาฯ

2. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา

[472] อภิธมฺมภาชนีเย สตฺตปิ โพชฺฌงฺเค เอกโต ปุจฺฉิตฺวา วิสฺสชฺชนสฺส จ ปาฏิเยกฺกํ ปุจฺฉิตฺวา วิสฺสชฺชนสฺส จ วเสน ทฺเว นยาฯ เตสํ อตฺถวณฺณนา เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ

อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคนิทฺเทเส ปน อุเปกฺขนวเสน อุเปกฺขาฯ อุเปกฺขนากาโร อุเปกฺขนาฯ