อารมฺมณตฺติเกสุ ปน สพฺพานิปิ เอตานิ อปฺปมาณํ นิพฺพานํ อารพฺภ ปวตฺติโต อปฺปมาณารมฺมณาเนว, น มคฺคารมฺมณานิ; สหชาตเหตุวเสน ปน มคฺคเหตุกานิ; วีมํสํ เชฏฺฐกํ กตฺวา มคฺคภาวนากาเล มคฺคาธิปตีนิ; ฉนฺทจิตฺตเชฏฺฐิกาย มคฺคภาวนาย น วตฺตพฺพานิ มคฺคาธิปตีนีติ; วีริยเชฏฺฐิกาย ปน อญฺญสฺส วีริยสฺส อภาวา น วตฺตพฺพานิ มคฺคาธิปตีนีติ วา น มคฺคาธิปตีนีติ วา; อตีตาทีสุ เอการมฺมณภาเวนปิ น วตฺตพฺพานิ; นิพฺพานสฺส ปน พหิทฺธาธมฺมตฺตา พหิทฺธารมฺมณานิ นาม โหนฺตีติฯ เอวเมตสฺมิํ ปญฺหาปุจฺฉเก นิพฺพตฺติตโลกุตฺตราเนว สมฺมปฺปธานานิ กถิตานิฯ สมฺมาสมฺพุทฺเธน หิ สุตฺตนฺตภาชนียสฺมิํเยว โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา สมฺมปฺปธานา กถิตา; อภิธมฺมภาชนียปญฺหาปุจฺฉเกสุ ปน โลกุตฺตราเยวาติฯ เอวมยํ สมฺมปฺปธานวิภงฺโคปิ เตปริวฏฺฏํ นีหริตฺวาว ภาเชตฺวา ทสฺสิโตติฯ

สมฺโมหวิโนทนิยา วิภงฺคฏฺฐกถาย

สมฺมปฺปธานวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. อิทฺธิปาทวิภงฺโค

1. สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา

[431] อิทานิ ตทนนฺตเร อิทฺธิปาทวิภงฺเค จตฺตาโรติ คณนปริจฺเฉโทฯ อิทฺธิปาทาติ เอตฺถ อิชฺฌตีติ อิทฺธิ, สมิชฺฌติ นิปฺผชฺชตีติ อตฺโถฯ อิชฺฌนฺติ วา เอตาย สตฺตา อิทฺธา วุทฺธา อุกฺกํสคตา โหนฺตีติปิ อิทฺธิฯ ปฐเมนตฺเถน อิทฺธิ เอว ปาโท อิทฺธิปาโท, อิทฺธิโกฏฺฐาโสติ อตฺโถฯ ทุติเยนตฺเถน อิทฺธิยา ปาโทติ อิทฺธิปาโท; ปาโทติ ปติฏฺฐา, อธิคมุปาโยติ อตฺโถฯ เตน หิ ยสฺมา อุปรูปริวิเสสสงฺขาตํ อิทฺธิํ ปชฺชนฺติ ปาปุณนฺติ, ตสฺมา ปาโทติ วุจฺจติฯ เอวํ ตาว ‘‘จตฺตาโร อิทฺธิปาทา’’ติ เอตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

อิทานิ เต ภาเชตฺวา ทสฺเสตุํ อิธ ภิกฺขูติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ อิธ ภิกฺขูติ อิมสฺมิํ สาสเน ภิกฺขุฯ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตนฺติ เอตฺถ ฉนฺทเหตุโก ฉนฺทาธิโก วา สมาธิ ฉนฺทสมาธิฯ กตฺตุกมฺยตาฉนฺทํ อธิปติํ กริตฺวา ปฏิลทฺธสมาธิสฺเสตํ อธิวจนํฯ ปธานภูตา สงฺขารา ปธานสงฺขาราฯ จตุกิจฺจสาธกสฺส สมฺมปฺปธานวีริยสฺเสตํ อธิวจนํฯ สมนฺนาคตนฺติ ฉนฺทสมาธินา จ ปธานสงฺขาเรหิ จ อุเปตํฯ อิทฺธิปาทนฺติ นิปฺผตฺติปริยาเยน วา อิชฺฌนกฏฺเฐน อิชฺฌนฺติ เอตาย สตฺตา อิทฺธา วุทฺธา อุกฺกํสคตา โหนฺตีติ อิมินา วา ปริยาเยน อิทฺธีติ สงฺขํ คตานํ อุปจารชฺฌานาทิกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตานํ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารานํ อธิฏฺฐานฏฺเฐน ปาทภูตํ เสสจิตฺตเจตสิกราสินฺติ อตฺโถฯ ยญฺหิ ปรโต ‘‘อิทฺธิปาโทติ ตถาภูตสฺส เวทนากฺขนฺโธ…เป.… วิญฺญาณกฺขนฺโธ’’ติ วุตฺตํ, ตํ อิมินา อตฺเถน ยุชฺชติฯ อิมินา นเยน เสเสสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ยเถว หิ ฉนฺทํ อธิปติํ กริตฺวา ปฏิลทฺธสมาธิ ฉนฺทสมาธีติ วุตฺโต, เอวํ วีริยํ…เป.… จิตฺตํฯ วีมํสํ อธิปติํ กริตฺวา ปฏิลทฺธสมาธิ วีมํสสมาธีติ วุจฺจติฯ

อิทานิ ฉนฺทสมาธิอาทีนิ ปทานิ ภาเชตฺวา ทสฺเสตุํ กถญฺจ ภิกฺขูติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ฉนฺทญฺเจ ภิกฺขุ อธิปติํ กริตฺวาติ ยทิ ภิกฺขุ ฉนฺทํ อธิปติํ ฉนฺทํ เชฏฺฐกํ ฉนฺทํ ธุรํ ฉนฺทํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา สมาธิํ ปฏิลภติ นิพฺพตฺเตติ, เอวํ นิพฺพตฺติโต อยํ สมาธิ ฉนฺทสมาธิ นาม วุจฺจตีติ อตฺโถฯ

วีริยญฺเจติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อิเม วุจฺจนฺติ ปธานสงฺขาราติ เอตฺตาวตา ฉนฺทิทฺธิปาทํ ภาวยมานสฺส ภิกฺขุโน ปธานาภิสงฺขารสงฺขาตจตุกิจฺจสาธกํ วีริยํ กถิตํฯ ตเทกชฺฌํ อภิสญฺญูหิตฺวาติ ตํ สพฺพํ เอกโต ราสิํ กตฺวาติ อตฺโถฯ สงฺขฺยํ คจฺฉตีติ เอตํ โวหารํ คจฺฉตีติ เวทิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ

[433] อิทานิ ‘‘ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขาโร’’ติ เอตสฺมิํ ปทสมูเห ฉนฺทาทิธมฺเม ภาเชตฺวา ทสฺเสตุํ ตตฺถ กตโม ฉนฺโทติอาทิ อารทฺธํฯ ตํ อุตฺตานตฺถเมวฯ

อุเปโต โหตีติ อิทฺธิปาทสงฺขาโต ธมฺมราสิ อุเปโต โหติฯ เตสํ ธมฺมานนฺติ เตสํ สมฺปยุตฺตานํ ฉนฺทาทิธมฺมานํฯ อิทฺธิ สมิทฺธีติอาทีนิ สพฺพานิ นิปฺผตฺติเววจนาเนวฯ เอวํ สนฺเตปิ อิชฺฌนกฏฺเฐน อิทฺธิฯ สมฺปุณฺณา อิทฺธิ สมิทฺธิ; อุปสคฺเคน วา ปทํ วฑฺฒิตํฯ อิชฺฌนากาโร อิชฺฌนาฯ สมิชฺฌนาติ อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺฒิตํฯ อตฺตโน สนฺตาเน ปาตุภาววเสน ลภนํ ลาโภฯ ปริหีนานมฺปิ วีริยารมฺภวเสน ปุน ลาโภ ปฏิลาโภ; อุปสคฺเคน วา ปทํ วฑฺฒิตํฯ ปตฺตีติ อธิคโมฯ อปริหานวเสน สมฺมา ปตฺตีติ สมฺปตฺติฯ ผุสนาติ ปฏิลาภผุสนาฯ สจฺฉิกิริยาติ ปฏิลาภสจฺฉิกิริยาวฯ อุปสมฺปทาติ ปฏิลาภอุปสมฺปทา เอวาติ เวทิตพฺพาฯ

ตยาภูตสฺสาติ เตน อากาเรน ภูตสฺส; เต ฉนฺทาทิธมฺเม ปฏิลภิตฺวา ฐิตสฺสาติ อตฺโถฯ เวทนากฺขนฺโธติอาทีหิ ฉนฺทาทโย อนฺโต กตฺวา จตฺตาโรปิ ขนฺธา กถิตาฯ เต ธมฺเมติ เต จตฺตาโร อรูปกฺขนฺเธ; ฉนฺทาทโย วา ตโย ธมฺเมติปิ วุตฺตํฯ อาเสวตีติอาทีนิ วุตฺตตฺถาเนวฯ เสสอิทฺธิปาทนิทฺเทเสสุปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

เอตฺตาวตา กิํ กถิตนฺติ? จตุนฺนํ ภิกฺขูนํ มตฺถกปฺปตฺตํ กมฺมฏฺฐานํ กถิตํฯ เอโก หิ ภิกฺขุ ฉนฺทํ อวสฺสยติ; กตฺตุกมฺยตากุสลธมฺมจฺฉนฺเทน อตฺถนิปฺผตฺติยํ สติ ‘อหํ โลกุตฺตรธมฺมํ นิพฺพตฺเตสฺสามิ, นตฺถิ มยฺหํ เอตสฺส นิพฺพตฺตเน ภาโร’ติ ฉนฺทํ เชฏฺฐกํ ฉนฺทํ ธุรํ ฉนฺทํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา โลกุตฺตรธมฺมํ นิพฺพตฺเตติฯ เอโก วีริยํ อวสฺสยติฯ เอโก จิตฺตํ, เอโก ปญฺญํ อวสฺสยติฯ

ปญฺญาย อตฺถนิปฺผตฺติยํ สติ ‘อหํ โลกุตฺตรธมฺมํ นิพฺพตฺเตสฺสามิ , นตฺถิ มยฺหํ เอตสฺส นิพฺพตฺตเน ภาโร’ติ ปญฺญํ เชฏฺฐกํ ปญฺญํ ธุรํ ปญฺญํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา โลกุตฺตรธมฺมํ นิพฺพตฺเตติฯ

กถํ? ยถา หิ จตูสุ อมจฺจปุตฺเตสุ ฐานนฺตรํ ปตฺเถตฺวา วิจรนฺเตสุ เอโก อุปฏฺฐานํ อวสฺสยิ, เอโก สูรภาวํ, เอโก ชาติํ, เอโก มนฺตํฯ กถํ? เตสุ หิ ปฐโม ‘อุปฏฺฐาเน อปฺปมาทการิตาย อตฺถนิปฺผตฺติยา สติ ลพฺภมานํ ลจฺฉาเมตํ ฐานนฺตร’นฺติ อุปฏฺฐานํ อวสฺสยิฯ ทุติโย ‘อุปฏฺฐาเน อปฺปมตฺโตปิ เอกจฺโจ สงฺคาเม ปจฺจุปฏฺฐิเต สณฺฐาตุํ น สกฺโกติ; อวสฺสํ โข ปน รญฺโญ ปจฺจนฺโต กุปฺปิสฺสติ; ตสฺมิํ กุปฺปิเต รถธุเร กมฺมํ กตฺวา ราชานํ อาราเธตฺวา อาหราเปสฺสาเมตํ ฐานนฺตร’นฺติ สูรภาวํ อวสฺสยิฯ ตติโย ‘สูรภาเวปิ สติ เอกจฺโจ หีนชาติโก โหติ; ชาติํ โสเธตฺวา ฐานนฺตรํ ททนฺตา มยฺหํ ทสฺสนฺตี’ติ ชาติํ อวสฺสยิฯ จตุตฺโถ ‘ชาติมาปิ เอโก อมนฺตนีโย โหติ; มนฺเตน กตฺตพฺพกิจฺเจ อุปฺปนฺเน อาหราเปสฺสาเมตํ ฐานนฺตร’นฺติ มนฺตํ อวสฺสยิฯ เต สพฺเพปิ อตฺตโน อตฺตโน อวสฺสยพเลน ฐานนฺตรานิ ปาปุณิํสุฯ

ตตฺถ อุปฏฺฐาเน อปฺปมตฺโต หุตฺวา ฐานนฺตรํ ปตฺโต วิย ฉนฺทํ อวสฺสาย กตฺตุกมฺยตากุสลธมฺมจฺฉนฺเทน อตฺถนิพฺพตฺติยํ สติ ‘อหํ โลกุตฺตรธมฺมํ นิพฺพตฺเตสฺสามิ, นตฺถิ มยฺหํ เอตสฺส นิพฺพตฺตเน ภาโร’ติ ฉนฺทํ เชฏฺฐกํ ฉนฺทํ ธุรํ ฉนฺทํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา โลกุตฺตรธมฺมนิพฺพตฺตโก ทฏฺฐพฺโพ, รฏฺฐปาลตฺเถโร (ม. นิ. 2.293 อาทโย) วิยฯ โส หิ อายสฺมา ฉนฺทํ ธุรํ กตฺวา โลกุตฺตรธมฺมํ นิพฺพตฺเตสิฯ สูรภาเวน ราชานํ อาราเธตฺวา ฐานนฺตรํ ปตฺโต วิย วีริยํ เชฏฺฐกํ วีริยํ ธุรํ วีริยํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา โลกุตฺตรธมฺมนิพฺพตฺตโก ทฏฺฐพฺโพ, โสณตฺเถโร (มหาว. 243) วิยฯ โส หิ อายสฺมา วีริยํ ธุรํ กตฺวา โลกุตฺตรธมฺมํ นิพฺพตฺเตสิฯ

ชาติสมฺปตฺติยา ฐานนฺตรํ ปตฺโต วิย จิตฺตํ เชฏฺฐกํ จิตฺตํ ธุรํ จิตฺตํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา โลกุตฺตรธมฺมนิพฺพตฺตโก ทฏฺฐพฺโพ, สมฺภูตตฺเถโร วิยฯ โส หิ อายสฺมา จิตฺตํ ธุรํ กตฺวา โลกุตฺตรธมฺมํ นิพฺพตฺเตสิฯ

มนฺตํ อวสฺสาย ฐานนฺตรปฺปตฺโต วิย วีมํสํ เชฏฺฐกํ วีมํสํ ธุรํ วีมํสํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา โลกุตฺตรธมฺมนิพฺพตฺตโก ทฏฺฐพฺโพ, เถโร โมฆราชา วิยฯ โส หิ อายสฺมา วีมํสํ ธุรํ กตฺวา โลกุตฺตรธมฺมํ นิพฺพตฺเตสิฯ

เอตฺถ จ ตโย ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสงฺขาตา ธมฺมา อิทฺธีปิ โหนฺติ อิทฺธิปาทาปิฯ เสสา ปน สมฺปยุตฺตกา จตฺตาโร ขนฺธา อิทฺธิปาทาเยวฯ วีริยจิตฺตวีมํสสมาธิปธานสงฺขารสงฺขาตาปิ ตโย ธมฺมา อิทฺธีปิ โหนฺติ อิทฺธิปาทาปิฯ เสสา ปน สมฺปยุตฺตกา จตฺตาโร ขนฺธา อิทฺธิปาทาเยวฯ อยํ ตาว อเภทโต กถาฯ

เภทโต ปน ‘ฉนฺโท’ อิทฺธิ นามฯ ฉนฺทธุเรน ภาวิตา จตฺตาโร ขนฺธา ฉนฺทิทฺธิปาโท นามฯ สมาธิ ปธานสงฺขาโรติ ทฺเว ธมฺมา สงฺขารกฺขนฺธวเสน ฉนฺทิทฺธิปาเท ปวิสนฺติ; ปาเท ปวิฏฺฐาติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติเยวฯ ตตฺเถว ‘สมาธิ’ อิทฺธิ นามฯ สมาธิธุเรน ภาวิตา จตฺตาโร ขนฺธา สมาธิทฺธิปาโท นามฯ ฉนฺโท ปธานสงฺขาโรติ ทฺเว ธมฺมา สงฺขารกฺขนฺธวเสน สมาธิทฺธิปาเท ปวิสนฺติ; ปาเท ปวิฏฺฐาติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ เอวฯ ตตฺเถว ‘ปธานสงฺขาโร’ อิทฺธิ นามฯ ปธานสงฺขารภาวิตา จตฺตาโร ขนฺธา ปธานสงฺขาริทฺธิปาโท นามฯ ฉนฺโท สมาธีติ ทฺเว ธมฺมา สงฺขารกฺขนฺธวเสน ปธานสงฺขาริทฺธิปาเท ปวิสนฺติ; ปาเท ปวิฏฺฐาติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ เอวฯ ตตฺเถว ‘วีริยํ’ อิทฺธิ นาม, ‘จิตฺตํ’ อิทฺธิ นาม, ‘วีมํสา’ อิทฺธิ นาม…เป.… ปาเท ปวิฏฺฐาติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ เอวฯ อยํ เภทโต กถา นามฯ

เอตฺถ ปน อภินวํ นตฺถิ; คหิตเมว วิภูตธาตุกํ กตํฯ กถํ? ฉนฺโท, สมาธิ, ปธานสงฺขาโรติ อิเม ตโย ธมฺมา อิทฺธีปิ โหนฺติ อิทฺธิปาทาปิฯ เสสา สมฺปยุตฺตกา จตฺตาโร ขนฺธา อิทฺธิปาทาเยวฯ อิเม หิ ตโย ธมฺมา อิชฺฌมานา สมฺปยุตฺตเกหิ จตูหิ ขนฺเธหิ สทฺธิํเยว อิชฺฌนฺติ, น วินาฯ สมฺปยุตฺตกา ปน จตฺตาโร ขนฺธา อิชฺฌนกฏฺเฐน อิทฺธิ นาม โหนฺติ, ปติฏฺฐานฏฺเฐน ปาโท นามฯ ‘อิทฺธี’ติ วา ‘อิทฺธิปาโท’ติ วา น อญฺญสฺส กสฺสจิ อธิวจนํ, สมฺปยุตฺตกานํ จตุนฺนํ ขนฺธานํเยว อธิวจนํฯ วีริยํ, จิตฺตํ, วีมํสาสมาธิปธานสงฺขาโรติ ตโย ธมฺมา…เป.… จตุนฺนํ ขนฺธานํเยว อธิวจนํฯ

อปิจ ปุพฺพภาโค ปุพฺพภาโค อิทฺธิปาโท นาม; ปฏิลาโภ ปฏิลาโภ อิทฺธิ นามาติ เวทิตพฺโพฯ อยมตฺโถ อุปจาเรน วา วิปสฺสนาย วา ทีเปตพฺโพฯ ปฐมชฺฌานปริกมฺมญฺหิ อิทฺธิปาโท นาม, ปฐมชฺฌานํ อิทฺธิ นามฯ

ทุติยตติยจตุตฺถอากาสานญฺจายตน, วิญฺญาณญฺจายตนอากิญฺจญฺญายตนเนวสญฺญานาสญฺญายตนปริกมฺมํ อิทฺธิปาโท นาม, เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ อิทฺธิ นามฯ โสตาปตฺติมคฺคสฺส วิปสฺสนา อิทฺธิปาโท นาม, โสตาปตฺติมคฺโค อิทฺธิ นามฯ สกทาคามิ, อนาคามิ, อรหตฺตมคฺคสฺส วิปสฺสนา อิทฺธิปาโท นาม, อรหตฺตมคฺโค อิทฺธิ นามฯ ปฏิลาเภนาปิ ทีเปตุํ วฏฺฏติเยวฯ ปฐมชฺฌานญฺหิ อิทฺธิปาโท นาม, ทุติยชฺฌานํ อิทฺธิ นาม; ทุติยชฺฌานํ อิทฺธิปาโท นาม, ตติยชฺฌานํ อิทฺธิ นาม…เป.… อนาคามิมคฺโค อิทฺธิปาโท นาม, อรหตฺตมคฺโค อิทฺธิ นามฯ

เกนฏฺเฐน อิทฺธิ? เกนฏฺเฐน ปาโทติ? อิชฺฌนกฏฺเฐเนว อิทฺธิฯ ปติฏฺฐานฏฺเฐเนว ปาโทฯ เอวมิธาปิ อิทฺธีติ วา ปาโทติ วา น อญฺญสฺส กสฺสจิ อธิวจนํ, สมฺปยุตฺตกานํ จตุนฺนํ ขนฺธานํเยว อธิวจนนฺติฯ เอวํ วุตฺเต ปน อิทมาหํสุ – จตุนฺนํ ขนฺธานเมว อธิวจนํ ภเวยฺย, ยทิ สตฺถา ปรโต อุตฺตรจูฬภาชนียํ นาม น อาหเรยฺยฯ อุตฺตรจูฬภาชนีเย ปน ‘‘ฉนฺโทเยว ฉนฺทิทฺธิปาโท, วีริยเมว, จิตฺตเมว, วีมํสาว วีมํสิทฺธิปาโท’’ติ กถิตํฯ เกจิ ปน ‘‘อิทฺธิ นาม อนิปฺผนฺนา, อิทฺธิปาโท นิปฺผนฺโน’’ติ วทิํสุฯ เตสํ วจนํ ปฏิกฺขิปิตฺวา อิทฺธีปิ อิทฺธิปาโทปิ ‘นิปฺผนฺโน ติลกฺขณพฺภาหโต’ติ สนฺนิฏฺฐานํ กตํฯ อิติ อิมสฺมิํ สุตฺตนฺตภาชนีเย โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา อิทฺธิปาทา กถิตาติฯ

สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนาฯ

2. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา

[444] อภิธมฺมภาชนียํ อุตฺตานตฺถเมวฯ นยา ปเนตฺถ คเณตพฺพาฯ ‘‘ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวตี’’ติ วุตฺตฏฺฐานสฺมิญฺหิ โลกุตฺตรานิ จตฺตาริ นยสหสฺสานิ วิภตฺตานิฯ วีริยสมาธิอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ตถา อุตฺตรจูฬภาชนีเย ฉนฺทิทฺธิปาเท จตฺตาริ นยสหสฺสานิ วิภตฺตานิ, วีริยจิตฺตวีมํสิทฺธิปาเท จตฺตาริ จตฺตารีติ สพฺพานิปิ อฏฺฐนฺนํ จตุกฺกานํ วเสน ทฺวตฺติํส นยสหสฺสานิ วิภตฺตานิฯ เอวเมตํ นิพฺพตฺติตโลกุตฺตรานํเยว อิทฺธิปาทานํ วเสน ทฺวตฺติํสนยสหสฺสปฺปฏิมณฺฑิตํ อภิธมฺมภาชนียํ กถิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

3. ปญฺหาปุจฺฉกวณฺณนา