เมนู

กายานุปสฺสนานิทฺเทสวณฺณนา

[356] อิทานิ เสยฺยถาปิ นาม เฉโก วิลีวการโก ถูลกิลญฺชสณฺหกิลญฺชจงฺโกฏกเปฬาปุฏาทีนิ อุปกรณานิ กตฺตุกาโม เอกํ มหาเวฬุํ ลภิตฺวา จตุธา ฉินฺทิตฺวา ตโต เอเกกํ เวฬุขณฺฑํ คเหตฺวา ผาเลตฺวา ตํ ตํ อุปกรณํ กเรยฺย, ยถา วา ปน เฉโก สุวณฺณกาโร นานาวิหิตํ ปิฬนฺธนวิกติํ กตฺตุกาโม สุปริสุทฺธํ สุวณฺณฆฏิกํ ลภิตฺวา จตุธา ภินฺทิตฺวา ตโต เอเกกํ โกฏฺฐาสํ คเหตฺวา ตํ ตํ ปิฬนฺธนํ กเรยฺย, เอวเมว ภควา สติปฏฺฐานเทสนาย สตฺตานํ อเนกปฺปการํ วิเสสาธิคมํ กตฺตุกาโม เอกเมว สมฺมาสติํ ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐานา – อิธ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตํ กาเย กายานุปสฺสี วิหรตี’’ติอาทินา นเยน อารมฺมณวเสน จตุธา ภินฺทิตฺวา ตโต เอเกกํ สติปฏฺฐานํ คเหตฺวา วิภชนฺโต กถญฺจ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตํ กาเยติอาทินา นเยน นิทฺเทสวารํ วตฺตุมารทฺโธฯ

ตตฺถ กถญฺจาติอาทิ วิตฺถาเรตุํ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาฯ อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปตฺโถ – เกน จ อากาเรน เกน ปกาเรน ภิกฺขุ อชฺฌตฺตํ กาเย กายานุปสฺสี วิหรตีติ? เสสปุจฺฉาวาเรสุปิ เอเสว นโยฯ อิธ ภิกฺขูติ อิมสฺมิํ สาสเน ภิกฺขุฯ อยญฺเหตฺถ อิธ-สทฺโท อชฺฌตฺตาทิวเสน สพฺพปฺปการกายานุปสฺสนานิพฺพตฺตกสฺส ปุคฺคลสฺส สนฺนิสฺสยภูตสาสนปริทีปโน อญฺญสาสนสฺส ตถาภาวปฏิเสธโน จฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘อิเธว, ภิกฺขเว, สมโณ…เป.… สุญฺญา ปรปฺปวาทา สมเณภิ อญฺเญหี’’ติ (ม. นิ. 1.139; อ. นิ. 4.241)ฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อิมสฺมิํ สาสเน ภิกฺขู’’ติฯ

อชฺฌตฺตํ กายนฺติ อตฺตโน กายํฯ อุทฺธํ ปาทตลาติ ปาทตลโต อุปริฯ อโธ เกสมตฺถกาติ เกสคฺคโต เหฏฺฐาฯ ตจปริยนฺตนฺติ ติริยํ ตจปริจฺฉินฺนํฯ ปูรํ นานปฺปการสฺส อสุจิโน ปจฺจเวกฺขตีติ นานปฺปการเกสาทิอสุจิภริโต อยํ กาโยติ ปสฺสติฯ กถํ? อตฺถิ อิมสฺมิํ กาเย เกสา…เป.… มุตฺตนฺติฯ ตตฺถ อตฺถีติ สํวิชฺชนฺติฯ อิมสฺมินฺติ ยฺวายํ อุทฺธํ ปาทตลา อโธ เกสมตฺถกา ติริยํ ตจปริยนฺโต ปูโร นานปฺปการสฺส อสุจิโนติ วุจฺจติ ตสฺมิํฯ กาเยติ สรีเรฯ

สรีรญฺหิ อสุจิสญฺจยโต กุจฺฉิตานํ เกสาทีนญฺเจว จกฺขุโรคาทีนญฺจ โรคสตานํ อายภูตโต กาโยติ วุจฺจติฯ

เกสา โลมาติ เอเต เกสาทโย ทฺวตฺติํสาการาฯ ตตฺถ อตฺถิ อิมสฺมิํ กาเย เกสา, อตฺถิ อิมสฺมิํ กาเย โลมาติ เอวํ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ อิมสฺมิญฺหิ ปาทตลโต ปฏฺฐาย อุปริ, เกสมตฺถกา ปฏฺฐาย เหฏฺฐา, ตจโต ปฏฺฐาย ติริยนฺตโตติ เอตฺตเก พฺยามมตฺเต กเฬวเร สพฺพากาเรนปิ วิจินนฺโต น โกจิ กิญฺจิ มุตฺตํ วา มณิํ วา เวฬุริยํ วา อครุํ วา กุงฺกุมํ วา กปฺปูรํ วา วาสจุณฺณาทิํ วา อณุมตฺตมฺปิ สุจิภาวํ ปสฺสติ, อถ โข ปรมทุคฺคนฺธเชคุจฺฉํ อสฺสิรีกทสฺสนํ นานปฺปการํ เกสโลมาทิเภทํ อสุจิํเยว ปสฺสติฯ เตน วุตฺตํ – อตฺถิ อิมสฺมิํ กาเย เกสา โลมา…เป.… มุตฺตนฺติฯ อยเมตฺถ ปทสมฺพนฺธโต วณฺณนาฯ

อิมํ ปน กมฺมฏฺฐานํ ภาเวตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิตุกาเมน กุลปุตฺเตน อาทิโตว จตุพฺพิธํ สีลํ โสเธตฺวา สุปริสุทฺธสีเล ปติฏฺฐิเตน, ยฺวายํ ทสสุ ปลิโพเธสุ ปลิโพโธ อตฺถิ ตํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา, ปฏิกฺกูลมนสิการกมฺมฏฺฐานภาวนาย ปฐมชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา, ฌานํ ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา, อรหตฺตํ อนาคามิผลาทีสุ วา อญฺญตรํ ปตฺตสฺส สพฺพนฺติเมน ปริจฺเฉเทน สาฏฺฐกถาย ปาฬิยา กตปริจยสฺส ตนฺติอาจริยสฺสาปิ กลฺยาณมิตฺตสฺส สนฺติเก อุคฺคเหตพฺพํฯ วิสุทฺธํ ตถารูปํ กลฺยาณมิตฺตํ เอกวิหาเร อลภนฺเตน ตสฺส วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา อุคฺคเหตพฺพํฯ ตตฺถ จตุพฺพิธสีลวิโสธนญฺเจว (วิสุทฺธิ. 1.19) ปลิโพโธ (วิสุทฺธิ. 1.41) จ ปลิโพธุปจฺเฉโท จ อาจริยสฺส สนฺติกํ อุปสงฺกมนวิธานญฺจ สพฺพมฺปิ วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถารโต กถิตํฯ ตสฺมา ตํ ตตฺถ กถิตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

อาจริเยน ปน กมฺมฏฺฐานํ กเถนฺเตน ติวิเธน กเถตพฺพํฯ เอโก ภิกฺขุ ปกติยา อุคฺคหิตกมฺมฏฺฐาโน โหติฯ ตสฺส เอกํ ทฺเว นิสชฺชวาเร สชฺฌายํ กาเรตฺวา กเถตพฺพํฯ เอโก สนฺติเก วสิตฺวา อุคฺคณฺหิตุกาโม โหติฯ ตสฺส อาคตาคตเวลาย กเถตพฺพํฯ เอโก อุคฺคณฺหิตฺวา อญฺญตฺถ คนฺตุกาโม โหติฯ

ตสฺส นาติปปญฺจํ นาติสงฺเขปํ กตฺวา นิชฺชฏํ นิคฺคณฺฐิกํ กมฺมฏฺฐานํ กเถตพฺพํฯ กเถนฺเตน กิํ อาจิกฺขิตพฺพนฺติ? สตฺตธา อุคฺคหโกสลฺลํ ทสธา จ มนสิการโกสลฺลํ อาจิกฺขิตพฺพํฯ

ตตฺถ วจสา มนสา วณฺณโต สณฺฐานโต ทิสโต โอกาสโต ปริจฺเฉทโตติ เอวํ สตฺตธา อุคฺคหโกสลฺลํ อาจิกฺขิตพฺพํฯ อิมสฺมิญฺหิ ปฏิกฺกูลมนสิการกมฺมฏฺฐาเน โยปิ ติปิฏโก โหติ, เตนปิ มนสิการกาเล ปฐมํ วาจาย สชฺฌาโย กาตพฺโพฯ เอกจฺจสฺส หิ สชฺฌายํ กโรนฺตสฺเสว กมฺมฏฺฐานํ ปากฏํ โหติ, มลยวาสีมหาเทวตฺเถรสฺส สนฺติเก อุคฺคหิตกมฺมฏฺฐานานํ ทฺวินฺนํ เถรานํ วิยฯ เถโร กิร เตหิ กมฺมฏฺฐานํ ยาจิโต ‘จตฺตาโร มาเส อิมํ เอวํ สชฺฌายํ กโรถา’ติ ทฺวตฺติสาการปาฬิํ อทาสิฯ เต, กิญฺจาปิ เตสํ ทฺเว ตโย นิกายา ปคุณา, ปทกฺขิณคฺคาหิตาย ปน จตฺตาโร มาเส ทฺวตฺติํสาการํ สชฺฌายนฺตาว โสตาปนฺนา อเหสุํฯ

ตสฺมา กมฺมฏฺฐานํ กเถนฺเตน อาจริเยน อนฺเตวาสิโก วตฺตพฺโพ – ‘ปฐมํ ตาว วาจาย สชฺฌายํ กโรหี’ติฯ กโรนฺเตน จ ตจปญฺจกาทีนิ ปริจฺฉินฺทิตฺวา อนุโลมปฏิโลมวเสน สชฺฌาโย กาตพฺโพฯ ‘‘เกสา โลมา นขา ทนฺตา ตโจ’’ติ หิ วตฺวา ปุน ปฏิโลมโต ‘‘ตโจ ทนฺตา นขา โลมา เกสา’’ติ วตฺตพฺพํฯ ตทนนฺตรํ วกฺกปญฺจเก ‘‘มํสํ นฺหารุ อฏฺฐิ อฏฺฐิมิญฺชํ วกฺก’’นฺติ วตฺวา ปุน ปฏิโลมโต ‘‘วกฺกํ อฏฺฐิมิญฺชํ อฏฺฐิ นฺหารุ มํสํ ตโจ ทนฺตา นขา โลมา เกสา’’ติ วตฺตพฺพํฯ ตโต ปปฺผาสปญฺจเก ‘‘หทยํ ยกนํ กิโลมกํ ปิหกํ ปปฺผาส’’นฺติ วตฺวา ปุน ปฏิโลมโต ‘‘ปปฺผาสํ ปิหกํ กิโลมกํ ยกนํ หทยํ วกฺกํ อฏฺฐิมิญฺชํ อฏฺฐิ นฺหารุ มํสํ ตโจ ทนฺตา นขา โลมา เกสา’’ติ วตฺตพฺพํฯ

ตโต อิมํ ตนฺติํ อนารุฬฺหมฺปิ ปฏิสมฺภิทามคฺเค (ปฏิ. ม. 1.4) อาคตํ มตฺถลุงฺคํ กรีสาวสาเน ตนฺติํ อาโรเปตฺวา อิมสฺมิํ มตฺถลุงฺคปญฺจเก ‘‘อนฺตํ อนฺตคุณํ อุทริยํ กรีสํ มตฺถลุงฺค’’นฺติ วตฺวา ปุน ปฏิโลมโต ‘‘มตฺถลุงฺคํ กรีสํ อุทริยํ อนฺตคุณํ อนฺตํ ปปฺผาสํ ปิหกํ กิโลมกํ ยกนํ หทยํ วกฺกํ อฏฺฐิมิญฺชํ อฏฺฐิ นฺหารุ มํสํ ตโจ ทนฺตา นขา โลมา เกสา’’ติ วตฺตพฺพํฯ

ตโต เมทฉกฺเก ‘‘ปิตฺตํ เสมฺหํ ปุพฺโพ โลหิตํ เสโท เมโท’’ติ วตฺวา ปุน ปฏิโลมโต ‘‘เมโท เสโท โลหิตํ ปุพฺโพ เสมฺหํ ปิตฺตํ มตฺถลุงฺคํ กรีสํ อุทริยํ อนฺตคุณํ อนฺตํ ปปฺผาสํ ปิหกํ กิโลมกํ ยกนํ หทยํ วกฺกํ อฏฺฐิมิญฺชํ อฏฺฐิ นฺหารุ มํสํ ตโจ ทนฺตา นขา โลมา เกสา’’ติ วตฺตพฺพํฯ

ตโต มุตฺตฉกฺเก ‘‘อสฺสุ วสา เขโฬ สิงฺฆาณิกา ลสิกา มุตฺต’’นฺติ วตฺวา ปุน ปฏิโลมโต ‘‘มุตฺตํ ลสิกา สิงฺฆาณิกา เขโฬ วสา อสฺสุ เมโท เสโท โลหิตํ ปุพฺโพ เสมฺหํ ปิตฺตํ มตฺถลุงฺคํ กรีสํ อุทริยํ อนฺตคุณํ อนฺตํ ปปฺผาสํ ปิหกํ กิโลมกํ ยกนํ หทยํ วกฺกํ อฏฺฐิมิญฺชํ อฏฺฐิ นฺหารุ มํสํ ตโจ ทนฺตา นขา โลมา เกสา’’ติ เอวํ กาลสตมฺปิ กาลสหสฺสมฺปิ กาลสตสหสฺสมฺปิ วาจาย สชฺฌาโย กาตพฺโพฯ วจสา สชฺฌาเยน หิ กมฺมฏฺฐานตนฺติ ปคุณา โหติ; น อิโต จิโต จ จิตฺตํ วิธาวติ; โกฏฺฐาสา ปากฏา โหนฺติ, หตฺถสงฺขลิกา วิย ขายนฺติ, วติปาทปนฺติ วิย จ ขายนฺติฯ ยถา จ ปน วจสา, ตเถว มนสาปิ สชฺฌาโย กาตพฺโพฯ วจสา สชฺฌาโย หิ มนสา สชฺฌายสฺส ปจฺจโย โหติฯ มนสา สชฺฌาโย ลกฺขณปฏิเวธสฺส ปจฺจโย โหติฯ ลกฺขณปฏิเวโธ มคฺคผลปฏิเวธสฺส ปจฺจโย โหติฯ

‘วณฺณโต’ติ เกสาทีนํ วณฺโณ ววตฺถเปตพฺโพฯ ‘สณฺฐานโต’ติ เตสํเยว สณฺฐานํ ววตฺถเปตพฺพํ ‘ทิสโต’ติ อิมสฺมิํ สรีเร นาภิโต อุทฺธํ อุปริมา ทิสา, อโธ เหฏฺฐิมา ทิสาฯ ตสฺมา ‘‘อยํ โกฏฺฐาโส อิมิสฺสา นาม ทิสายา’’ติ ทิสา ววตฺถเปตพฺพาฯ ‘โอกาสโต’ติ ‘‘อยํ โกฏฺฐาโส อิมสฺมิํ นาม โอกาเส ปติฏฺฐิโต’’ติ เอวํ ตสฺส ตสฺส โอกาโส ววตฺถเปตพฺโพฯ ‘ปริจฺเฉทโต’ติ สภาคปริจฺเฉโท วิสภาคปริจฺเฉโทติ ทฺเว ปริจฺเฉทาฯ ตตฺถ ‘‘อยํ โกฏฺฐาโส เหฏฺฐา จ อุปริ จ ติริยญฺจ อิมินา นาม ปริจฺฉินฺโน’’ติ เอวํ สภาคปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพฯ ‘‘เกสา น โลมา, โลมาปิ น เกสา’’ติ เอวํ อมิสฺสีกตวเสน วิสภาคปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพฯ

เอวํ สตฺตธา อุคฺคหโกสลฺลํ อาจิกฺขนฺเตน ปน ‘‘อิทํ กมฺมฏฺฐานํ อสุกสฺมิํ สุตฺเต ปฏิกฺกูลวเสน กถิตํ, อสุกสฺมิํ ธาตุวเสนา’’ติ ญตฺวา อาจิกฺขิตพฺพํฯ อิทญฺหิ มหาสติปฏฺฐาเน (ที. นิ. 2.372; ม. นิ. 1.105 อาทโย) ปฏิกฺกูลวเสเนว กถิตํ, มหาหตฺถิปโทปม (ม. นิ. 1.300 อาทโย) -มหาราหุโลวาท (ม. นิ. 2.113 อาทโย) -ธาตุวิภงฺเคสุ (ม. นิ. 3.342 อาทโย) ธาตุวเสน กถิตํฯ กายคตาสติสุตฺเต (ม. นิ. 3.153 อาทโย) ปน ยสฺส วณฺณโต อุปฏฺฐาติ, ตํ สนฺธาย จตฺตาริ ฌานานิ วิภตฺตานิฯ ตตฺถ ธาตุวเสน กถิตํ วิปสฺสนากมฺมฏฺฐานํ โหติ, ปฏิกฺกูลวเสน กถิตํ สมถกมฺมฏฺฐานํฯ ตเทตํ อิธ สมถกมฺมฏฺฐานํ อวิเสสโต สพฺพสาธารณวเสน กถิตนฺติ วทนฺติเยวาติฯ

เอวํ สตฺตธา อุคฺคหโกสลฺลํ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘อนุปุพฺพโต, นาติสีฆโต, นาติสณิกโต, วิกฺเขปปฏิพาหนโต, ปณฺณตฺติสมติกฺกมนโต, อนุปุพฺพมุญฺจนโต, อปฺปนาโต, ตโย จ สุตฺตนฺตา’’ติ เอวํ ทสธา มนสิการโกสลฺลํ อาจิกฺขิตพฺพํฯ ตตฺถ ‘อนุปุพฺพโต’ติ อิทญฺหิ สชฺฌายกรณโต ปฏฺฐาย อนุปฏิปาฏิยา มนสิกาตพฺพํ, น เอกนฺตริกายฯ เอกนฺตริกาย หิ มนสิกโรนฺโต ยถา นาม อกุสโล ปุริโส ทฺวตฺติํสปทํ นิสฺเสณิํ เอกนฺตริกาย อาโรหนฺโต กิลนฺตกาโย ปตติ, น อาโรหนํ สมฺปาเทติ; เอวเมว ภาวนาสมฺปตฺติวเสน อธิคนฺตพฺพสฺส อสฺสาทสฺส อนธิคมา กิลนฺตจิตฺโต ปตติ, น ภาวนํ สมฺปาเทติฯ

อนุปุพฺพโต มนสิกโรนฺเตนาปิ จ ‘นาติสีฆโต’ มนสิกาตพฺพํฯ อติสีฆโต มนสิกโรโต หิ ยถา นาม ติโยชนํ มคฺคํ ปฏิปชฺชิตฺวา โอกฺกมนวิสฺสชฺชนํ อสลฺลกฺเขตฺวา สีเฆน ชเวน สตฺตกฺขตฺตุมฺปิ คมนาคมนํ กโรโต ปุริสสฺส กิญฺจาปิ อทฺธานํ ปริกฺขยํ คจฺฉติ, อถ โข ปุจฺฉิตฺวาว คนฺตพฺพํ โหติ; เอวเมว เกวลํ กมฺมฏฺฐานํ ปริโยสานํ ปาปุณาติ, อวิภูตํ ปน โหติ, น วิเสสํ อาวหติฯ ตสฺมา นาติสีฆโต มนสิกาตพฺพํฯ

ยถา จ นาติสีฆโต เอวํ ‘นาติสณิกโต’ปิฯ

อติสณิกโต มนสิกโรโต หิ ยถา นาม ตทเหว ติโยชนํ มคฺคํ คนฺตุกามสฺส ปุริสสฺส อนฺตรามคฺเค รุกฺขปพฺพตคหนาทีสุ วิลมฺพมานสฺส มคฺโค ปริกฺขยํ น คจฺฉติ, ทฺวีหตีเหน ปริโยสาเปตพฺโพ โหติ; เอวเมว กมฺมฏฺฐานํ ปริโยสานํ น คจฺฉติ, วิเสสาธิคมสฺส ปจฺจโย น โหติฯ

‘วิกฺเขปปฏิพาหนโต’ติ กมฺมฏฺฐานํ วิสฺสชฺเชตฺวา พหิทฺธา ปุถุตฺตารมฺมเณ เจตโส วิกฺเขโป ปฏิพาหิตพฺโพฯ อปฺปฏิพาหโต หิ ยถา นาม เอกปทิกํ ปปาตมคฺคํ ปฏิปนฺนสฺส ปุริสสฺส อกฺกมนปทํ อสลฺลกฺเขตฺวา อิโต จิโต จ วิโลกยโต ปทวาโร วิรชฺฌติ, ตโต สตโปริเส ปปาเต ปติตพฺพํ โหติ; เอวเมว พหิทฺธา วิกฺเขเป สติ กมฺมฏฺฐานํ ปริหายติ, ปริธํสติฯ ตสฺมา วิกฺเขปปฏิพาหนโต มนสิกาตพฺพํฯ

‘ปณฺณตฺติสมติกฺกมนโต’ติ ยา อยํ ‘‘เกสา โลมา’’ติ อาทิกา ปณฺณตฺติ ตํ อติกฺกมิตฺวา ปฏิกฺกูลนฺติ จิตฺตํ ฐเปตพฺพํฯ ยถา หิ อุทกทุลฺลภกาเล มนุสฺสา อรญฺเญ อุทปานํ ทิสฺวา ตตฺถ ตาลปณฺณาทิกํ กิญฺจิเทว สญฺญาณํ พนฺธิตฺวา เตน สญฺญาเณน อาคนฺตฺวา นฺหายนฺติ เจว ปิวนฺติ จ, ยทา ปน เตสํ อภิณฺหสญฺจาเรน อาคตาคตปทํ ปากฏํ โหติ, ตทา สญฺญาเณน กิจฺจํ น โหติ, อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ คนฺตฺวา นฺหายนฺติ เจว ปิวนฺติ จ; เอวเมว ปุพฺพภาเค ‘เกสา โลมา’ติ ปณฺณตฺติวเสน มนสิกโรโต ปฏิกฺกูลภาโว ปากโฏ โหติฯ อถ ‘เกสา โลมา’ติ ปณฺณตฺติํ สมติกฺกมิตฺวา ปฏิกฺกูลภาเวเยว จิตฺตํ ฐเปตพฺพํฯ

‘อนุปุพฺพมุญฺจนโต’ติ โย โย โกฏฺฐาโส น อุปฏฺฐาติ, ตํ ตํ มุญฺจนฺเตน อนุปุพฺพมุญฺจนโต มนสิกาตพฺพํฯ อาทิกมฺมิกสฺส หิ ‘เกสา’ติ มนสิกโรโต มนสิกาโร คนฺตฺวา ‘มุตฺต’นฺติ อิมํ ปริโยสานโกฏฺฐาสเมว อาหจฺจ ติฏฺฐติฯ ‘มุตฺต’นฺติ จ มนสิกโรโต มนสิกาโร คนฺตฺวา ‘เกสา’ติ อิมํ อาทิโกฏฺฐาสเมว อาหจฺจ ติฏฺฐติฯ อถสฺส มนสิกโรโต เกจิ โกฏฺฐาสา อุปฏฺฐหนฺติ, เกจิ น อุปฏฺฐหนฺติฯ เตน เย เย อุปฏฺฐหนฺติ เตสุ เตสุ ตาว กมฺมํ กาตพฺพํ, ยาว ทฺวีสุ อุปฏฺฐิเตสุ เตสมฺปิ เอโก สุฏฺฐุตรํ อุปฏฺฐหติฯ เอวํ อุปฏฺฐิตํ ปน ตเมว ปุนปฺปุนํ มนสิกโรนฺเตน อปฺปนา อุปฺปาเทตพฺพาฯ

ตตฺรายํ อุปมา – ยถา หิ ทฺวตฺติํสตาลเก ตาลวเน วสนฺตํ มกฺกฏํ คเหตุกาโม ลุทฺโท อาทิมฺหิ ฐิตตาลสฺส ปณฺณํ สเรน วิชฺฌิตฺวา อุกฺกุฏฺฐิํ กเรยฺย; อถ โส มกฺกโฏ ปฏิปาฏิยา ตสฺมิํ ตสฺมิํ ตาเล ปติตฺวา ปริยนฺตตาลเมว คจฺเฉยฺย; ตตฺถปิ คนฺตฺวา ลุทฺเทน ตเถว กเต ปุน เตเนว นเยน อาทิตาลํ อาคจฺเฉยฺย; โส เอวํ ปุนปฺปุนํ ปฏิปาฏิยา คจฺฉนฺโต อุกฺกุฏฺฐุกฺกุฏฺฐิฏฺฐาเนเยว อุฏฺฐหิตฺวา ปุน อนุกฺกเมน เอกสฺมิํ ตาเล นิปติตฺวา ตสฺส เวมชฺเฌ มกุฬตาลปณฺณสูจิํ ทฬฺหํ คเหตฺวา วิชฺฌิยมาโนปิ น อุฏฺฐเหยฺย, เอวํสมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพํฯ

ตตฺริทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ – ยถา หิ ตาลวเน ทฺวตฺติํสตาลา, เอวํ อิมสฺมิํ กาเย ทฺวตฺติํส โกฏฺฐาสา; มกฺกโฏ วิย จิตฺตํ; ลุทฺโท วิย โยคาวจโร; มกฺกฏสฺส ทฺวตฺติํสตาลเก ตาลวเน นิวาโส วิย โยคิโน จิตฺตสฺส ทฺวตฺติํสโกฏฺฐาสเก กาเย อารมฺมณวเสน อนุสํจรณํ; ลุทฺเทน อาทิมฺหิ ฐิตตาลสฺส ปณฺณํ สเรน วิชฺฌิตฺวา อุกฺกุฏฺฐิยา กตาย มกฺกฏสฺส ตสฺมิํ ตสฺมิํ ตาเล ปติตฺวา ปริยนฺตตาลคมนํ วิย โยคิโน ‘เกสา’ติ มนสิกาเร อารทฺเธ ปฏิปาฏิยา คนฺตฺวา ปริโยสานโกฏฺฐาเส เอว จิตฺตสฺส สณฺฐานํ; ปุน ปจฺจาคมเนปิ เอเสว นโย; ปุนปฺปุนํ ปฏิปาฏิยา คจฺฉมานสฺส มกฺกฏสฺส อุกฺกุฏฺฐุกฺกุฏฺฐิฏฺฐาเน อุฏฺฐานํ วิย ปุนปฺปุนํ มนสิกโรโต เกสุจิ เกสุจิ อุปฏฺฐิเตสุ อนุปฏฺฐหนฺเต วิสฺสชฺเชตฺวา อุปฏฺฐิเตสุ ปริกมฺมกรณํ; อนุกฺกเมน เอกสฺมิํ ตาเล นิปติตฺวา ตสฺส เวมชฺเฌ มกุฬตาลปณฺณสูจิํ ทฬฺหํ คเหตฺวา วิชฺฌิยมานสฺสาปิ อนุฏฺฐานํ วิย อวสาเน ทฺวีสุ อุปฏฺฐิเตสุ โย สุฏฺฐุตรํ อุปฏฺฐาติ ตเมว ปุนปฺปุนํ มนสิกริตฺวา อปฺปนาย อุปฺปาทนํฯ

อปราปิ อุปมา – ยถา นาม ปิณฺฑปาติโก ภิกฺขุ ทฺวตฺติํสกุลํ คามํ อุปนิสฺสาย วสนฺโต ปฐมเคเห เอว ทฺเว ภิกฺขา ลภิตฺวา ปรโต เอกํ วิสฺสชฺเชยฺย; ปุนทิวเส ติสฺโส ลภิตฺวา ปรโต ทฺเว วิสฺสชฺเชยฺย; ตติยทิวเส อาทิมฺหิเยว ปตฺตปูรํ ลภิตฺวา อาสนสาลํ คนฺตฺวา ปริภุญฺเชยฺย, เอวํสมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพํฯ

ทฺวตฺติํสกุลคาโม วิย หิ ทฺวตฺติํสากาโร; ปิณฺฑปาติโก วิย โยคาวจโร; ตสฺส ตํ คามํ อุปนิสฺสาย วาโส วิย โยคิโน ทฺวตฺติํสากาเร ปริกมฺมกรณํ; ปฐมเคเห ทฺเว ภิกฺขา ลภิตฺวา ปรโต เอกิสฺสา วิสฺสชฺชนํ วิย ทุติยทิวเส ติสฺโส ลภิตฺวา ปรโต ทฺวินฺนํ วิสฺสชฺชนํ วิย จ มนสิกโรโต มนสิกโรโต อนุปฏฺฐหนฺเต อนุปฏฺฐหนฺเต วิสฺสชฺเชตฺวา อุปฏฺฐิเตสุ อุปฏฺฐิเตสุ ยาว โกฏฺฐาสทฺวเย ปริกมฺมกรณํ; ตติยทิวเส อาทิมฺหิเยว ปตฺตปูรํ ลภิตฺวา อาสนสาลายํ นิสีทิตฺวา ปริโภโค วิย ทฺวีสุ โย สุฏฺฐุตรํ อุปฏฺฐหติ ตเมว ปุนปฺปุนํ มนสิกริตฺวา อปฺปนาย อุปฺปาทนํฯ

‘อปฺปนาโต’ติ อปฺปนาโกฏฺฐาสโตฯ เกสาทีสุ เอเกกสฺมิํ โกฏฺฐาเส อปฺปนา โหตีติ เวทิตพฺพาติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโยฯ

‘ตโย จ สุตฺตนฺตา’ติ อธิจิตฺตํ, สีติภาโว, โพชฺฌงฺคโกสลฺลนฺติ อิเม ตโย สุตฺตนฺตา วีริยสมาธิโยชนตฺถํ เวทิตพฺพาติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโยฯ ตตฺถ –

‘‘อธิจิตฺตมนุยุตฺเตน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุนา ตีณิ นิมิตฺตานิ กาเลน กาลํ มนสิกาตพฺพานิ…กาเลน กาลํ สมาธินิมิตฺตํ มนสิกาตพฺพํ, กาเลน กาลํ ปคฺคหนิมิตฺตํ มนสิกาตพฺพํ, กาเลน กาลํ อุเปกฺขานิมิตฺตํ มนสิกาตพฺพํฯ สเจ, ภิกฺขเว, อธิจิตฺตมนุยุตฺโต ภิกฺขุ เอกนฺตํ สมาธินิมิตฺตํเยว มนสิกเรยฺย, ฐานํ ตํ จิตฺตํ โกสชฺชาย สํวตฺเตยฺยฯ สเจ, ภิกฺขเว, อธิจิตฺตมนุยุตฺโต ภิกฺขุ เอกนฺตํ ปคฺคหนิมิตฺตํเยว มนสิกเรยฺย, ฐานํ ตํ จิตฺตํ อุทฺธจฺจาย สํวตฺเตยฺยฯ สเจ, ภิกฺขเว, อธิจิตฺตมนุยุตฺโต ภิกฺขุ เอกนฺตํ อุเปกฺขานิมิตฺตํเยว มนสิกเรยฺย, ฐานํ ตํ จิตฺตํ น สมฺมาสมาธิเยยฺย อาสวานํ ขยายฯ ยโต จ โข, ภิกฺขเว, อธิจิตฺตมนุยุตฺโต ภิกฺขุ กาเลน กาลํ สมาธินิมิตฺตํ, ปคฺคหนิมิตฺตํ, อุเปกฺขานิมิตฺตํ มนสิกโรติ, ตํ โหติ จิตฺตํ มุทุ จ กมฺมนิยญฺจ ปภสฺสรญฺจ, น จ ปภงฺคุ, สมฺมา สมาธิยติ อาสวานํ ขยายฯ

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สุวณฺณกาโร วา สุวณฺณการนฺเตวาสี วา อุกฺกํ พนฺธติ, อุกฺกํ พนฺธิตฺวา อุกฺกามุขํ อาลิมฺเปติ, อุกฺกามุขํ อาลิมฺเปตฺวา สณฺฑาเสน ชาตรูปํ คเหตฺวา อุกฺกามุเข ปกฺขิเปยฺย, อุกฺกามุเข ปกฺขิปิตฺวา กาเลน กาลํ อภิธมติ, กาเลน กาลํ อุทเกน ปริปฺโผเสติ, กาเลน กาลํ อชฺฌุเปกฺขติ ฯ สเจ, ภิกฺขเว, สุวณฺณกาโร วา สุวณฺณการนฺเตวาสี วา ตํ ชาตรูปํ เอกนฺตํ อภิธเมยฺย, ฐานํ ตํ ชาตรูปํ ฑเหยฺยฯ สเจ, ภิกฺขเว, สุวณฺณกาโร วา สุวณฺณการนฺเตวาสี วา ตํ ชาตรูปํ เอกนฺตํ อุทเกน ปริปฺโผเสยฺย, ฐานํ ตํ ชาตรูปํ นิพฺพาเยยฺยฯ สเจ, ภิกฺขเว, สุวณฺณกาโร วา สุวณฺณการนฺเตวาสี วา ตํ ชาตรูปํ เอกนฺตํ อชฺฌุเปกฺเขยฺย, ฐานํ ตํ ชาตรูปํ น สมฺมา ปริปากํ คจฺเฉยฺยฯ

‘‘ยโต จ โข, ภิกฺขเว, สุวณฺณกาโร วา สุวณฺณการนฺเตวาสี วา ตํ ชาตรูปํ กาเลน กาลํ อภิธมติ, กาเลน กาลํ อุทเกน ปริปฺโผเสติ, กาเลน กาลํ อชฺฌุเปกฺขติ, ตํ โหติ ชาตรูปํ มุทุ จ กมฺมนิยญฺจ ปภสฺสรญฺจ, น จ ปภงฺคุ, สมฺมา อุเปติ กมฺมาย; ยสฺสา ยสฺสา จ ปิฬนฺธนวิกติยา อากงฺขติ – ยทิ ปฏฺฏิกาย ยทิ กุณฺฑลาย ยทิ คีเวยฺยกาย ยทิ สุวณฺณมาลาย, ตญฺจสฺส อตฺถํ อนุโภติฯ

‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อธิจิตฺตมนุยุตฺเตน…เป.… สมฺมา สมาธิยติ อาสวานํ ขยาย; ยสฺส ยสฺส จ อภิญฺญาสจฺฉิกรณียสฺส ธมฺมสฺส จิตฺตํ อภินินฺนาเมติ อภิญฺญา สจฺฉิกิริยาย, ตตฺร ตตฺเรว สกฺขิภพฺพตํ ปาปุณาติ สติ สติอายตเน’’ติ (อ. นิ. 3.103) อิทํ สุตฺตํ อธิจิตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

‘‘ฉหิ, ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ ภพฺโพ อนุตฺตรํ สีติภาวํ สจฺฉิกาตุํฯ กตเมหิ ฉหิ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ยสฺมิํ สมเย จิตฺตํ นิคฺคเหตพฺพํ ตสฺมิํ สมเย จิตฺตํ นิคฺคณฺหาติ, ยสฺมิํ สมเย จิตฺตํ ปคฺคเหตพฺพํ ตสฺมิํ สมเย จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ, ยสฺมิํ สมเย จิตฺตํ สมฺปหํสิตพฺพํ ตสฺมิํ สมเย จิตฺตํ สมฺปหํเสติ, ยสฺมิํ สมเย จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตพฺพํ ตสฺมิํ สมเย จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขติ, ปณีตาธิมุตฺติโก จ โหติ นิพฺพานาภิรโต จฯ อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, ฉหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ ภพฺโพ อนุตฺตรํ สีติภาวํ สจฺฉิกาตุ’’นฺติ (อ. นิ. 6.85) อิทํ สุตฺตํ สีติภาโวติ เวทิตพฺพํฯ

โพชฺฌงฺคโกสลฺลํ ปน ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยสฺมิํ สมเย ลีนํ จิตฺตํ โหติ, อกาโล ตสฺมิํ สมเย ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนายา’’ติ (สํ. นิ. 5.234) สํยุตฺตมหาวคฺเค โพชฺฌงฺคสํยุตฺเต อาคตเมวฯ

อิติ อิทํ สตฺตวิธํ อุคฺคหโกสลฺลํ สุคฺคหิตํ กตฺวา อิมญฺจ ทสวิธํ มนสิการโกสลฺลํ สุฏฺฐุ ววตฺถเปตฺวา เตน โยคินา อุภยโกสลฺลวเสน กมฺมฏฺฐานํ สาธุกํ อุคฺคเหตพฺพํฯ สเจ ปนสฺส อาจริเยน สทฺธิํ เอกวิหาเรเยว ผาสุ โหติ, เอวํ วิตฺถาเรน อกถาเปตฺวา กมฺมฏฺฐานมนุยุญฺชนฺเตน วิเสสํ ลภิตฺวา อุปรูปริ กถาเปตพฺพํฯ อญฺญตฺถ วสิตุกาเมน ยถาวุตฺเตน วิธินา วิตฺถารโต กถาเปตฺวา ปุนปฺปุนํ ปริวตฺเตตฺวา สพฺพํ คณฺฐิฏฺฐานํ ฉินฺทิตฺวา กมฺมฏฺฐานภาวนาย อนนุรูปํ เสนาสนํ ปหาย มหาวาสตาทิอฏฺฐารสโทสวชฺชิเต อนุรูเป วิหาเร วิหรนฺเตน ขุทฺทกปลิโพธุปจฺเฉทํ กตฺวา โย ตาว ราคจริโต โหติ, เตน ยสฺมา ราโค ปหาตพฺโพ, ตสฺมา ปฏิกฺกูลมนสิกาเร ปริกมฺมํ กาตพฺพํฯ

กโรนฺเตน ปน เกเสสุ ตาว นิมิตฺตํ คเหตพฺพํฯ กถํ? เอกํ วา ทฺเว วา เกเส ลุญฺจิตฺวา หตฺถตเล ฐเปตฺวา วณฺโณ ตาว ววตฺถเปตพฺโพฯ ฉินฺนฏฺฐาเนปิ เกเส โอโลเกตุํ วฏฺฏติ; อุทกปตฺเต วา ยาคุปตฺเต วา โอโลเกตุมฺปิ วฏฺฏติเยวฯ กาฬกกาเล ทิสฺวา กาฬกาติ มนสิกาตพฺพา; เสตกาเล เสตาติฯ มิสฺสกกาเล ปน อุสฺสทวเสน มนสิกาตพฺพา โหนฺติฯ ยถา จ เกเสสุ, เอวํ สกเลปิ ตจปญฺจเก ทิสฺวาว นิมิตฺตํ คเหตพฺพํฯ เอวํ นิมิตฺตํ คเหตฺวา สพฺพโกฏฺฐาเสสุ วณฺณสณฺฐานทิโสกาสปริจฺเฉทวเสน ววตฺถเปตฺวา วณฺณสณฺฐานคนฺธอาสโยกาสวเสน ปญฺจธา ปฏิกฺกูลโต ววตฺถเปตพฺพาฯ

ตตฺรายํ สพฺพโกฏฺฐาเสสุ อนุปุพฺพกถา – เกสา ตาว ปกติวณฺเณน กาฬกา อทฺทาริฏฺฐกวณฺณา, สณฺฐานโต ทีฆวฏฺฏลิกา ตุลาทณฺฑสณฺฐานา, ทิสโต อุปริมทิสาย ชาตา, โอกาสโต อุโภสุ ปสฺเสสุ กณฺณจูฬิกาหิ, ปุรโต นลาฏนฺเตน, ปจฺฉโต คลวาฏเกน ปริจฺฉินฺนาฯ สีสกฏาหเวฐนํ อลฺลจมฺมํ เกสานํ โอกาโสฯ ปริจฺเฉทโต เกสา สีสเวฐนจมฺเม วีหคฺคมตฺตํ ปวิสิตฺวา ปติฏฺฐิเตน เหฏฺฐา อตฺตโน มูลตเลน, อุปริ อากาเสน, ติริยํ อญฺญมญฺเญน ปริจฺฉินฺนาฯ ทฺเว เกสา เอกโต นตฺถีติ อยํ สภาคปริจฺเฉโทฯ

‘เกสา น โลมา, โลมา น เกสา’ติ เอวํ อวเสเสหิ เอกติํสโกฏฺฐาเสหิ อมิสฺสีกตา เกสา นาม ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโสติ อยํ วิสภาคปริจฺเฉโทฯ อิทํ เกสานํ วณฺณาทิโต ววตฺถาปนํฯ

อิทํ ปน เตสํ วณฺณาทิวเสน ปญฺจธา ปฏิกฺกูลโต ววตฺถาปนํ – เกสา จ นาเมเต วณฺณโตปิ ปฏิกฺกูลา, สณฺฐานโตปิ คนฺธโตปิ อาสยโตปิ โอกาสโตปิ ปฏิกฺกูลาฯ มนุญฺเญปิ หิ ยาคุปตฺเต วา ภตฺตปตฺเต วา เกสวณฺณํ กิญฺจิ ทิสฺวา ‘เกสมิสฺสกมิทํ, หรถ น’นฺติ ชิคุจฺฉนฺติฯ เอวํ เกสา วณฺณโต ปฏิกฺกูลาฯ รตฺติํ ภุญฺชนฺตาปิ เกสสณฺฐานํ อกฺกวากํ วา มกจิวากํ วา ฉุปิตฺวาปิ ตเถว ชิคุจฺฉนฺติฯ เอวํ สณฺฐานโต ปฏิกฺกูลาฯ

เตลมกฺขนปุปฺผธูมาทิสงฺขารวิรหิตานญฺจ เกสานํ คนฺโธ ปรมเชคุจฺโฉ โหติ, ตโต เชคุจฺฉตโร อคฺคิมฺหิ ปกฺขิตฺตานํฯ เกสา หิ วณฺณสณฺฐานโต อปฺปฏิกฺกูลาปิ สิยุํ, คนฺเธน ปน ปฏิกฺกูลาเยวฯ ยถา หิ ทหรสฺส กุมารสฺส วจฺจํ วณฺณโต หฬิทฺทิวณฺณํ, สณฺฐานโตปิ หลิทฺทิปิณฺฑสณฺฐานํ; สงฺขารฏฺฐาเน ฉฑฺฑิตญฺจ อุทฺธุมาตกกาฬสุนขสรีรํ วณฺณโต ตาลปกฺกวณฺณํ, สณฺฐานโต วฏฺเฏตฺวา วิสฺสฏฺฐมุทิงฺคสณฺฐานํ, ทาฐาปิสฺส สุมนมกุฬสทิสาติ อุภยมฺปิ วณฺณสณฺฐานโต สิยา อปฺปฏิกฺกูลํ, คนฺเธน ปน ปฏิกฺกูลเมว; เอวํ เกสาปิ สิยุํ วณฺณสณฺฐานโต อปฺปฏิกฺกูลา, คนฺเธน ปน ปฏิกฺกูลา เอวาติฯ

ยถา ปน อสุจิฏฺฐาเน คามนิสฺสนฺเทน ชาตานิ สูเปยฺยปณฺณานิ นาคริกมนุสฺสานํ เชคุจฺฉานิ โหนฺติ อปริโภคานิ, เอวํ เกสาปิ ปุพฺพโลหิตมุตฺตกรีสปิตฺตเสมฺหาทินิสฺสนฺเทน ชาตตฺตา อติเชคุจฺฉาติ อิทํ เนสํ ‘อาสยโต’ ปาฏิกุลฺยํฯ

อิเม จ เกสา นาม คูถราสิมฺหิ อุฏฺฐิตกณฺณิกํ วิย เอกตฺติํสโกฏฺฐาสราสิมฺหิ ชาตาฯ เต สุสานสงฺการฏฺฐานาทีสุ ชาตสากํ วิย, ปริขาทีสุ ชาตกมลกุวลยาทิปุปฺผํ วิย จ อสุจิฏฺฐาเน ชาตตฺตา ปรมเชคุจฺฉาติ อิทํ เตสํ ‘โอกาสโต’ ปาฏิกฺกูลฺยํฯ

ยถา จ เกสานํ, เอวํ สพฺพโกฏฺฐาสานํ วณฺณสณฺฐานคนฺธาสโยกาสวเสน ปญฺจธา ปฏิกฺกูลตา ววตฺถเปตพฺพาฯ วณฺณสณฺฐานทิโสกาสปริจฺเฉทวเสน ปน สพฺเพปิ วิสุํ วิสุํ ววตฺถเปตพฺพาฯ

ตตฺถ โลมา ตาว ปกติวณฺณโต น เกสา วิย อสมฺภินฺนกาฬกา, กาฬปิงฺคลา ปน โหนฺติ; สณฺฐานโต โอนตคฺคตาลมูลสณฺฐานา; ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตา; โอกาสโต ฐเปตฺวา เกสานํ ปติฏฺฐิโตกาสญฺจ หตฺถปาทตลานิ จ เยภุยฺเยน อวเสสสรีรเวฐนจมฺเม ชาตา; ปริจฺเฉทโต สรีรเวฐนจมฺเม ลิกฺขามตฺตํ ปวิสิตฺวา ปติฏฺฐิเตน เหฏฺฐา อตฺตโน มูลตเลน, อุปริ อากาเสน, ติริยํ อญฺญมญฺเญน ปริจฺฉินฺนาฯ ทฺเว โลมา เอกโต นตฺถิฯ อยํ เตสํ สภาคปริจฺเฉโทฯ วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสเยวฯ

นขาติ วีสติยา นขปฏฺฏานํ นามํฯ เต สพฺเพปิ วณฺณโต เสตา; สณฺฐานโต มจฺฉสกลิกสณฺฐานา; ทิสโต ปาทนขา เหฏฺฐิมทิสาย ชาตา, หตฺถนขา อุปริมทิสายาติ ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตา; โอกาสโต องฺคุลีนํ อคฺคปิฏฺเฐสุ ปติฏฺฐิตา; ปริจฺเฉทโต ทฺวีสุ ทิสาสุ องฺคุลิโกฏิมํเสหิ, อนฺโต องฺคุลิปิฏฺฐิมํเสน, พหิ เจว อคฺเค จ อากาเสน, ติริยํ อญฺญมญฺเญน ปริจฺฉินฺนาฯ ทฺเว นขา เอกโต นตฺถิฯ อยํ เนสํ สภาคปริจฺเฉโทฯ วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสเยวฯ

ทนฺตาติ ปริปุณฺณทนฺตสฺส ทฺวตฺติํส ทนฺตฏฺฐิกานิฯ เตปิ วณฺณโต เสตา; สณฺฐานโต อเนกสณฺฐานาฯ เตสญฺหิ เหฏฺฐิมาย ตาว ทนฺตปาฬิยา มชฺเฌ จตฺตาโร ทนฺตา มตฺติกาปิณฺเฑ ปฏิปาฏิยา ฐปิตอลาพุพีชสณฺฐานาฯ เตสํ อุโภสุ ปสฺเสสุ เอเกโก เอกมูลโก เอกโกฏิโก มลฺลิกมกุฬสณฺฐาโนฯ ตโต เอเกโก ทฺวิมูลโก ทฺวิโกฏิโก ยานกอุปตฺถมฺภนิกสณฺฐาโนฯ ตโต ทฺเว ทฺเว ติมูลา ติโกฏิกาฯ ตโต ทฺเว ทฺเว จตุมูลา จตุโกฏิกาติฯ

อุปริมปาฬิยาปิ เอเสว นโย ฯ ทิสโต อุปริมทิสาย ชาตาฯ โอกาสโต ทฺวีสุ หนุกฏฺฐิเกสุ ปติฏฺฐิตาฯ ปริจฺเฉทโต เหฏฺฐา หนุกฏฺฐิเก ปติฏฺฐิเตน อตฺตโน มูลตเลน, อุปริ อากาเสน, ติริยํ อญฺญมญฺเญน ปริจฺฉินฺนาฯ ทฺเว ทนฺตา เอกโต นตฺถิฯ อยํ เนสํ สภาคปริจฺเฉโทฯ วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสเยวฯ

ตโจติ สกลสรีรํ เวเฐตฺวา ฐิตจมฺมํฯ ตสฺส อุปริ กาฬสามปีตาทิวณฺณา ฉวิ นาม, ยา สกลสรีรโตปิ สงฺกฑฺฒิยมานา พทรฏฺฐิมตฺตา โหติฯ ตโจ ปน วณฺณโต เสโตเยวฯ โส จสฺส เสตภาโว อคฺคิชาลาภิฆาตปหรณปหาราทีหิ วิทฺธํสิตาย ฉวิยา ปากโฏ โหติฯ สณฺฐานโต สรีรสณฺฐาโนว โหติฯ อยเมตฺถ สงฺเขโปฯ

วิตฺถารโต ปน ปาทงฺคุลิตฺตโจ โกสการกโกสสณฺฐาโนฯ ปิฏฺฐิปาทตฺตโจ ปุฏพนฺธอุปาหนสณฺฐาโนฯ ชงฺฆตฺตโจ ภตฺตปุฏกตาลปณฺณสณฺฐาโนฯ อูรุตฺตโจ ตณฺฑุลภริตทีฆตฺถวิกสณฺฐาโนฯ อานิสทตฺตโจ อุทกปูริตปฏปริสฺสาวนสณฺฐาโนฯ ปิฏฺฐิตฺตโจ ผลโกนทฺธจมฺมสณฺฐาโนฯ กุจฺฉิตฺตโจ วีณาโทณิโกนทฺธจมฺมสณฺฐาโนฯ อุรตฺตโจ เยภุยฺเยน จตุรสฺสสณฺฐาโนฯ อุภยพาหุตฺตโจ ตูณีโรนทฺธจมฺมสณฺฐาโนฯ ปิฏฺฐิหตฺถตฺตโจ ขุรโกสกสณฺฐาโน, ผณกตฺถวิกสณฺฐาโน วาฯ หตฺถงฺคุลิตฺตโจ กุญฺจิกาโกสกสณฺฐาโนฯ คีวตฺตโจ คลกญฺจุกสณฺฐาโนฯ มุขตฺตโจ ฉิทฺทาวจฺฉิทฺโท กีฏกุลาวกสณฺฐาโนฯ สีสตฺตโจ ปตฺตตฺถวิกสณฺฐาโนติฯ

ตจปริคฺคณฺหเกน จ โยคาวจเรน อุตฺตโรฏฺฐโต ปฏฺฐาย อุปริ มุขํ ญาณํ เปเสตฺวา ปฐมํ ตาว มุขํ ปริโยนนฺธิตฺวา ฐิตจมฺมํ ววตฺถเปตพฺพํฯ ตโต นลาฏฏฺฐิจมฺมํฯ ตโต ถวิกาย ปกฺขิตฺตปตฺตสฺส จ ถวิกาย จ อนฺตเรน หตฺถมิว สีสฏฺฐิกสฺส จ สีสจมฺมสฺส จ อนฺตเรน ญาณํ เปเสตฺวา อฏฺฐิเกน สทฺธิํ จมฺมสฺส เอกาพทฺธภาวํ วิโยเชนฺเตน สีสจมฺมํ ววตฺถเปตพฺพํฯ ตโต ขนฺธจมฺมํฯ ตโต อนุโลเมน ปฏิโลเมน จ ทกฺขิณหตฺถจมฺมํฯ อถ เตเนว นเยน วามหตฺถจมฺมํฯ ตโต ปิฏฺฐิจมฺมํฯ ตํ ตํ ววตฺถเปตฺวา อนุโลเมน จ ปฏิโลเมน จ ทกฺขิณปาทจมฺมํฯ

อถ เตเนว นเยน วามปาทจมฺมํฯ ตโต อนุกฺกเมเนว วตฺถิอุทรหทยคีวจมฺมานิ ววตฺถเปตพฺพานิฯ อถ คีวาจมฺมานนฺตรํ เหฏฺฐิมหนุจมฺมํ ววตฺถเปตฺวา อธโรฏฺฐปริโยสานํ ปาเปตฺวา นิฏฺฐเปตพฺพํฯ เอวํ โอฬาริโกฬาริกํ ปริคฺคณฺหนฺตสฺส สุขุมมฺปิ ปากฏํ โหติฯ

ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาโตฯ โอกาสโต สกลสรีรํ ปริโยนนฺธิตฺวา ฐิโตฯ ปริจฺเฉทโต เหฏฺฐา ปติฏฺฐิตตเลน, อุปริ อากาเสน ปริจฺฉินฺโนฯ อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโทฯ วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสเยวฯ

มํสนฺติ นว มํสเปสิสตานิฯ ตํ สพฺพมฺปิ วณฺณโต รตฺตํ กิํสุกปุปฺผสทิสํ; สณฺฐานโต ชงฺฆปิณฺฑิกมํสํ ตาลปณฺณปุฏภตฺตสณฺฐานํ, อูรุมํสํ นิสทโปตกสณฺฐานํ, อานิสทมํสํ อุทฺธนโกฏิสณฺฐานํ, ปิฏฺฐิมํสํ ตาลคุฬปฏลสณฺฐานํ, ผาสุกทฺวยมํสํ โปตฺถลิกาย กุจฺฉิยํ ตนุมตฺติกาเลปนสณฺฐานํ, ถนมํสํ วฏฺเฏตฺวา อวกฺขิตฺตมตฺติกาปิณฺฑสณฺฐานํ, พาหุทฺวยมํสํ ทิคุณํ กตฺวา ฐปิตนิจฺจมฺมมหามูสิกสณฺฐานํฯ เอวํ โอฬาริโกฬาริกํ มํสํ ปริคฺคณฺหนฺตสฺส สุขุมมฺปิ ปากฏํ โหติฯ ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตํฯ โอกาสโต สาธิกานิ ตีณิ อฏฺฐิสตานิ อนุลิมฺเปตฺวา ฐิตํฯ ปริจฺเฉทโต เหฏฺฐา อฏฺฐิสงฺฆาเต ปติฏฺฐิตตเลน, อุปริ ตเจน, ติริยํ อญฺญมญฺเญน ปริจฺฉินฺนํฯ อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโทฯ วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสวฯ

‘นฺหารู’ติ นว นฺหารุสตานิฯ วณฺณโต สพฺเพปิ นฺหารู เสตา; สณฺฐานโต นานาสณฺฐานาฯ เอเตสุ หิ คีวาย อุปริภาคโต ปฏฺฐาย ปญฺจ มหานฺหารู สรีรํ วินทฺธมานา หทยสฺส ปุริมปสฺเสน โอติณฺณา, ปญฺจ ปจฺฉิมปสฺเสน, ปญฺจ ทกฺขิณปสฺเสน, ปญฺจ วามปสฺเสน, ทกฺขิณหตฺถํ วินทฺธมานาปิ หตฺถสฺส ปุริมปสฺเสน ปญฺจ, ปจฺฉิมปสฺเสน ปญฺจ, ตถา วามหตฺถํ วินทฺธมานาปิฯ ทกฺขิณปาทํ วินทฺธมานาปิ ปาทสฺส ปุริมปสฺเสน ปญฺจ, ปจฺฉิมปสฺเสน ปญฺจ, ตถา วามปาทํ วินทฺธมานาปีติฯ เอวํ สรีรธารกา นาม สฏฺฐิ มหานฺหารู กายํ วินทฺธมานา โอติณฺณา, เย กณฺฑราติปิ วุจฺจนฺติฯ เต สพฺเพปิ กนฺทลมกุฬสณฺฐานาฯ

อญฺเญ ปน ตํ ตํ ปเทสํ อชฺโฌตฺถริตฺวา ฐิตา ตโต สุขุมตรา สุตฺตรชฺชุกสณฺฐานาฯ อญฺเญ ตโต สุขุมตรา ปูติลตาสณฺฐานาฯ อญฺเญ ตโต สุขุมตรา มหาวีณาตนฺติสณฺฐานาฯ อญฺเญ ถูลสุตฺตกสณฺฐานาฯ หตฺถปาทปิฏฺฐิยํ นฺหารู สกุณปาทสณฺฐานาฯ สีสนฺหารู ทารกานํ สีสชาลกสณฺฐานาฯ ปิฏฺฐินฺหารู อาตเป ปสาริตอลฺลชาลสณฺฐานาฯ อวเสสา ตํตํองฺคปจฺจงฺคานุคตา นฺหารู สรีเร ปฏิมุกฺกชาลกญฺจุกสณฺฐานาฯ ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตาฯ โอกาสโต สกลสรีเร อฏฺฐีนิ อาพนฺธิตฺวา ฐิตาฯ ปริจฺเฉทโต เหฏฺฐา ติณฺณํ อฏฺฐิสตานํ อุปริ ปติฏฺฐิตตเลหิ, อุปริ มํสจมฺมานิ อาหจฺจ ฐิตปเทเสหิ, ติริยํ อญฺญมญฺเญน ปริจฺฉินฺนาฯ อยํ เนสํ สภาคปริจฺเฉโทฯ วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสเยวฯ

อฏฺฐีติ ฐเปตฺวา ทฺวตฺติํส ทนฺตฏฺฐีนิ อวเสสานิ จตุสฏฺฐิ หตฺถฏฺฐีนิ, จตุสฏฺฐิ ปาทฏฺฐีนิ, จตุสฏฺฐิ มํสนิสฺสิตานิ มุทุอฏฺฐีนิ, ทฺเว ปณฺหิกฏฺฐีนิ, เอเกกสฺมิํ ปาเท ทฺเว โคปฺผกฏฺฐีนิ, ทฺเว ชงฺฆฏฺฐีนิ, ทฺเว ชณฺณุกฏฺฐีนิ, ทฺเว อูรุฏฺฐีนิ, ทฺเว กฏิฏฺฐีนิ, อฏฺฐารส ปิฏฺฐิกณฺฏกฏฺฐีนิ, จตุวีสติ ผาสุกฏฺฐีนิ, จุทฺทส อุรฏฺฐีนิ, เอกํ หทยฏฺฐิ, ทฺเว อกฺขกฏฺฐีนิ, ทฺเว โกฏฺฐฏฺฐีนิ, ทฺเว พาหฏฺฐีนิ, ทฺเว ทฺเว อคฺคพาหฏฺฐีนิ, สตฺต คีวฏฺฐีนิ, ทฺเว หนุกฏฺฐีนิ, เอกํ นาสิกฏฺฐิ, ทฺเว อกฺขิฏฺฐีนิ, ทฺเว กณฺณฏฺฐีนิ, เอกํ นลาฏฏฺฐิ, เอกํ มุทฺธฏฺฐิ, นว สีสกปาลฏฺฐีนีติ เอวํ ติมตฺตานิ อฏฺฐิสตานิฯ

ตานิ สพฺพานิปิ วณฺณโต เสตานิ, สณฺฐานโต นานาสณฺฐานานิฯ ตตฺถ หิ อคฺคปาทงฺคุลิฏฺฐีนิ กตกพีชสณฺฐานานิฯ ตทนนฺตรานิ มชฺฌปพฺพฏฺฐีนิ ปนสฏฺฐิสณฺฐานานิฯ มูลปพฺพฏฺฐีนิ ปณวสณฺฐานานิฯ ปิฏฺฐิปาทฏฺฐีนิ โกฏฺฐิตกนฺทลกนฺทราสิสณฺฐานานิฯ ปณฺหิกฏฺฐิ เอกฏฺฐิตาลผลพีชสณฺฐานํฯ โคปฺผกฏฺฐีนิ พนฺธกีฬาโคฬกสณฺฐานานิฯ ชงฺฆฏฺฐีนํ โคปฺผกฏฺฐีสุ ปติฏฺฐิตฏฺฐานํ อนปนีตตจสินฺทิกฬีรสณฺฐานํฯ ขุทฺทกชงฺฆฏฺฐิกํ ธนุกทณฺฑสณฺฐานํ, มหนฺตํ มิลาตสปฺปปิฏฺฐิสณฺฐานํฯ ชณฺณุกฏฺฐิ เอกโต ปริกฺขีณเผณกสณฺฐานํฯ

ตตฺถ ชงฺฆฏฺฐิกสฺส ปติฏฺฐิตฏฺฐานํ อติขิณคฺคโคสิงฺคสณฺฐานํฯ อูรุฏฺฐิ ทุตฺตจฺฉิตวาสิผรสุทณฺฑกสณฺฐานํฯ ตสฺส กฏิฏฺฐิมฺหิ ปติฏฺฐิตฏฺฐานํ กีฬาโคฬกสณฺฐานํฯ เตน กฏิฏฺฐิโน ปติฏฺฐิตฏฺฐานํ อคฺคจฺฉินฺนมหาปุนฺนาคผลสณฺฐานํฯ กฏิฏฺฐีนิ ทฺเวปิ เอกาพทฺธานิ หุตฺวา กุมฺภการกอุทฺธนสณฺฐานานิ, ปาฏิเยกฺกํ กมฺมารกูฏโยตฺตกสณฺฐานานิฯ

โกฏิยํ ฐิตอานิสทฏฺฐิ อโธมุขํ กตฺวา คหิตสปฺปผณสณฺฐานํ สตฺตสุ ฐาเนสุ ฉิทฺทาวฉิทฺทํฯ ปิฏฺฐิกณฺฏกฏฺฐีนิ อพฺภนฺตรโต อุปรูปริ ฐปิตสีสกปฏฺฏเวฐกสณฺฐานานิ, พาหิรโต วฏฺฏนาวฬิสณฺฐานานิฯ เตสํ อนฺตรนฺตรา กกจทนฺตสทิสา ทฺเว ตโย กณฺฏกา โหนฺติฯ จตุวีสติยา ผาสุกฏฺฐีสุ อปริปุณฺณานิ อปริปุณฺณาสิตสณฺฐานานิ, ปริปุณฺณานิ ปริปุณฺณาสิตสณฺฐานานิฯ สพฺพานิปิ โอทาตกุกฺกุฏสฺส ปสาริตปกฺขสณฺฐานานิฯ

จุทฺทส อุรฏฺฐีนิ ชิณฺณสนฺทมานิกปญฺชรสณฺฐานานิฯ หทยฏฺฐิ ทพฺพิผณสณฺฐานํฯ อกฺขกฏฺฐีนิ ขุทฺทกโลหวาสิทณฺฑสณฺฐานานิฯ โกฏฺฐฏฺฐีนิ เอกโต ปริกฺขีณสีหฬกุทาลสณฺฐานานิฯ พาหุฏฺฐีนิ อาทาสทณฺฑกสณฺฐานานิฯ อคฺคพาหุฏฺฐีนิ ยมกตาลกนฺทสณฺฐานานิฯ มณิพนฺธฏฺฐีนิ เอกโต อลฺลียาเปตฺวา ฐปิตสีสกปฏฺฏเวฐกสณฺฐานานิฯ ปิฏฺฐิหตฺถฏฺฐีนิ โกฏฺฏิตกนฺทลกนฺทราสิสณฺฐานานิฯ หตฺถงฺคุลีสุ มูลปพฺพฏฺฐีนิ ปณวสณฺฐานานิ; มชฺฌปพฺพฏฺฐีนิ อปริปุณฺณปนสฏฺฐิสณฺฐานานิ; อคฺคปพฺพฏฺฐีนิ กตกพีชสณฺฐานานิฯ สตฺต คีวฏฺฐีนิ ทณฺเฑน วิชฺฌิตฺวา ปฏิปาฏิยา ฐปิตวํสกฬีรจกฺกลิกสณฺฐานานิฯ เหฏฺฐิมหนุกฏฺฐิ กมฺมารานํ อโยกูฏโยตฺตกสณฺฐานํ, อุปริมํ อวเลขนสตฺถกสณฺฐานํฯ

อกฺขิกูปนาสากูปฏฺฐีนิ อปนีตมิญฺชตรุณตาลฏฺฐิสณฺฐานานิฯ นลาฏฏฺฐิ อโธมุขฐปิตสงฺขถาลกกปาลสณฺฐานํฯ กณฺณจูฬิกฏฺฐีนิ นฺหาปิตขุรโกสกสณฺฐานานิฯ นลาฏกณฺณจูฬิกานํ อุปริ ปฏฺฏพนฺธโนกาเส อฏฺฐิ สงฺกุฏิตฆฏปุณฺณปฏลขณฺฑสณฺฐานํฯ มุทฺธฏฺฐิ มุขจฺฉินฺนวงฺกนาฬิเกรสณฺฐานํฯ สีสฏฺฐีนิ สิพฺเพตฺวา ฐปิตชชฺชรลาพุกฏาหสณฺฐานานิฯ

ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตานิฯ โอกาสโต อวิเสเสน สกลสรีเร ฐิตานิฯ วิเสเสน ปเนตฺถ สีสฏฺฐีนิ คีวฏฺฐีสุ ปติฏฺฐิตานิ, คีวฏฺฐีนิ ปิฏฺฐิกณฺฏกฏฺฐีสุ, ปิฏฺฐิกณฺฏกฏฺฐีนิ กฏิฏฺฐีสุ, กฏิฏฺฐีนิ อูรุฏฺฐีสุ, อูรุฏฺฐีนิ ชณฺณุกฏฺฐีสุ, ชณฺณุกฏฺฐีนิ ชงฺฆฏฺฐีสุ, ชงฺฆฏฺฐีนิ โคปฺผกฏฺฐีสุ, โคปฺผกฏฺฐีนิ ปิฏฺฐิปาทฏฺฐีสุ ปติฏฺฐิตานิฯ ปริจฺเฉทโต อนฺโต อฏฺฐิมิญฺเชน, อุปริ มํเสน, อคฺเค มูเล จ อญฺญมญฺเญน ปริจฺฉินฺนานิฯ อยํ เนสํ สภาคปริจฺเฉโทฯ วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสวฯ

อฏฺฐิมิญฺชนฺติ เตสํ เตสํ อฏฺฐีนํ อพฺภนฺตรคตํ มิญฺชํฯ ตํ วณฺณโต เสตํฯ สณฺฐานโต มหนฺตมหนฺตานํ อฏฺฐีนํ อพฺภนฺตรคตํ เวฬุนาฬิยํ ปกฺขิตฺตเสทิตมหาเวตฺตคฺคสณฺฐานํ, ขุทฺทานุขุทฺทกานํ อพฺภนฺตรคตํ เวฬุยฏฺฐิปพฺเพสุ ปกฺขิตฺตเสทิตตนุเวตฺตคฺคสณฺฐานํฯ ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตํฯ โอกาสโต อฏฺฐีนํ อพฺภนฺตเร ปติฏฺฐิตํฯ ปริจฺเฉทโต อฏฺฐีนํ อพฺภนฺตรตเลหิ ปริจฺฉินฺนํฯ อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโทฯ วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสวฯ

วกฺกนฺติ เอกพนฺธนา ทฺเว มํสปิณฺฑาฯ ตํ วณฺณโต มนฺทรตฺตํ ปาฬิภทฺทกฏฺฐิวณฺณํฯ สณฺฐานโต ทารกานํ ยมกกีฬาโคฬกสณฺฐานํ, เอกวณฺฏปฏิพทฺธอมฺพผลทฺวยสณฺฐานํ วาฯ ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาตํฯ โอกาสโต คลวาฏกา นิกฺขนฺเตน เอกมูเลน โถกํ คนฺตฺวา ทฺวิธา ภินฺเนน ถูลนฺหารุนา วินิพทฺธํ หุตฺวา หทยมํสํ ปริกฺขิปิตฺวา ฐิตํฯ ปริจฺเฉทโต วกฺกํ วกฺกภาเคน ปริจฺฉินฺนํฯ อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโทฯ วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสวฯ

หทยนฺติ หทยมํสํฯ ตํ วณฺณโต รตฺตํ ปทุมปตฺตปิฏฺฐิวณฺณํฯ สณฺฐานโต พาหิรปตฺตานิ อปเนตฺวา อโธมุขฐปิตปทุมมกุฬสณฺฐานํฯ พหิ มฏฺฐํ; อนฺโต โกสาตกีผลสฺส อพฺภนฺตรสทิสํฯ ปญฺญวนฺตานํ โถกํ วิกสิตํ, มนฺทปญฺญานํ มกุฬิตเมวฯ อนฺโต จสฺส ปุนฺนาคฏฺฐิปติฏฺฐานมตฺโต อาวาฏโก โหติ, ยตฺถ อฑฺฒปสตมตฺตํ โลหิตํ สณฺฐาติ; ยํ นิสฺสาย มโนธาตุ มโนวิญฺญาณธาตุ จ วตฺตนฺติฯ ตํ ปเนตํ ราคจริตสฺส รตฺตํ โหติ, โทสจริตสฺส กาฬกํ, โมหจริตสฺส มํสโธวนุทกสทิสํ, วิตกฺกจริตสฺส กุลตฺถยูสวณฺณํ, สทฺธาจริตสฺส กณิการปุปฺผวณฺณํ, ปญฺญาจริตสฺส อจฺฉํ วิปฺปสนฺนํ อนาวิลํ ปณฺฑรํ ปริสุทฺธํ นิทฺโธตชาติมณิ วิย ชุติมนฺตํ ขายติฯ ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาตํฯ โอกาสโต สรีรพฺภนฺตเร ทฺวินฺนํ ถนานํ มชฺเฌ ปติฏฺฐิตํฯ ปริจฺเฉทโต หทยํ หทยภาเคน ปริจฺฉินฺนํฯ อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโทฯ วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสวฯ

ยกนนฺติ ยมกมํสปฏลํฯ ตํ วณฺณโต รตฺตปณฺฑุกธาตุกํ, นาติรตฺตกุมุทสฺส ปตฺตปิฏฺฐิวณฺณํฯ

สณฺฐานโต มูเล เอกํ, อคฺเค ยมกํ โกวิฬารปตฺตสณฺฐานํ ฯ ตญฺจ ทนฺธานํ เอกเมว โหติ มหนฺตํ, ปญฺญวนฺตานํ ทฺเว วา ตีณิ วา ขุทฺทกานิฯ ทิสโต อุปริมทิสาย ชาตํฯ โอกาสโต ทฺวินฺนํ ถนานํ อพฺภนฺตเร ทกฺขิณปสฺสํ นิสฺสาย ฐิตํฯ ปริจฺเฉทโต ยกนํ ยกนภาเคน ปริจฺฉินฺนํฯ อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโทฯ วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสวฯ

กิโลมกนฺติ ปฏิจฺฉนฺนาปฏิจฺฉนฺนเภทโต ทุวิธํ ปริโยนหนมํสํฯ ตํ ทุวิธมฺปิ วณฺณโต เสตํ, ทุกูลปิโลติกวณฺณํฯ สณฺฐานโต อตฺตโน โอกาสสณฺฐานํฯ ทิสโต ปฏิจฺฉนฺนกิโลมกํ อุปริมาย ทิสาย ชาตํฯ อิตรํ ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตํฯ โอกาสโต ปฏิจฺฉนฺนกิโลมกํ หทยญฺจ วกฺกญฺจ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ฐิตํฯ อปฏิจฺฉนฺนกิโลมกํ สกลสรีเร จมฺมสฺส เหฏฺฐโต มํสํ ปริโยนทฺธิตฺวา ฐิตํฯ ปริจฺเฉทโต เหฏฺฐา มํเสน, อุปริ จมฺเมน, ติริยํ กิโลมกภาเคน ปริจฺฉินฺนํฯ อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโทฯ วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสวฯ

ปิหกนฺติ อุทรชิวฺหามํสํฯ ตํ วณฺณโต นีลํ นิคฺคุณฺฑิกปุปฺผวณฺณํฯ สณฺฐานโต สตฺตงฺคุลปฺปมาณํ อพนฺธนํ กาฬวจฺฉกชิวฺหาสณฺฐานํฯ ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาตํฯ โอกาสโต หทยสฺส วามปสฺเส อุทรปฏลสฺส มตฺถกปสฺสํ นิสฺสาย ฐิตํ, ยสฺมิํ ปหรณปฺปหาเรน พหิ นิกฺขนฺเต สตฺตานํ ชีวิตกฺขโย โหติฯ ปริจฺเฉทโต ปิหกภาเคน ปริจฺฉินฺนํฯ อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโทฯ วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสวฯ

ปปฺผาสนฺติ ทฺวตฺติํสมํสขณฺฑปฺปเภทํ ปปฺผาสมํสํฯ ตํ วณฺณโต รตฺตํ นาติปกฺกอุทุมฺพรผลวณฺณํฯ สณฺฐานโต วิสมจฺฉินฺนพหลปูวขณฺฑสณฺฐานํฯ อพฺภนฺตเร อสิตปีตานํ อภาเว อุคฺคเตน กมฺมชเตชุสฺมนา อพฺภาหตตฺตา สงฺขาทิตปลาลปิณฺฑมิว นิรสํ นิโรชํฯ ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาตํฯ โอกาสโต สรีรพฺภนฺตเร ทฺวินฺนํ ถนานมนฺตเร หทยญฺจ ยกนญฺจ ปฏิจฺฉาเทตฺวา โอลมฺพนฺตํ ฐิตํฯ ปริจฺเฉทโต ผปฺผาสภาเคน ปริจฺฉินฺนํฯ อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโทฯ วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสวฯ

อนฺตนฺติ ปุริสสฺส ทฺวตฺติํส หตฺถา, อิตฺถิยา อฏฺฐวีสติหตฺถา เอกวีสติยา ฐาเนสุ โอภคฺคา อนฺตวฏฺฏิฯ

ตเทตํ วณฺณโต เสตํ สกฺขรสุธาวณฺณํ ฯ สณฺฐานโต โลหิตโทณิยํ อาภุชิตฺวา ฐปิตสีสจฺฉินฺนสปฺปสณฺฐานํฯ ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตํฯ โอกาสโต อุปริ คลวาฏเก เหฏฺฐา จ กรีสมคฺเค วินิพนฺธตฺตา คลวาฏกกรีสมคฺคปริยนฺเต สรีรพฺภนฺตเร ฐิตํฯ ปริจฺเฉทโต อนฺตภาเคน ปริจฺฉินฺนํฯ อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโทฯ วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสวฯ

อนฺตคุณนฺติ อนฺตโภคฏฺฐาเนสุ พนฺธนํฯ ตํ วณฺณโต เสตํ ทกสีตลิกมูลวณฺณํฯ สณฺฐานโต ทกสีตลิกมูลสณฺฐานเมวฯ ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตํฯ โอกาสโต กุทาฬผรสุกมฺมาทีนิ กโรนฺตานํ ยนฺตากฑฺฒนกาเล ยนฺตสุตฺตมิว, ยนฺตผลกานิ อนฺตโภเค เอกโต อคฬนฺเต อาพนฺธิตฺวา ปาทปุญฺฉนรชฺชุมณฺฑลกสฺส อนฺตรา ตํ สิพฺเพตฺวา ฐิตรชฺชุกา วิย เอกวีสติยา ฐาเนสุ อนฺตโภคานํ อนฺตรา ฐิตํฯ ปริจฺเฉทโต อนฺตคุณภาเคน ปริจฺฉินฺนํฯ อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโทฯ วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสวฯ

อุทริยนฺติ อุทเร ภวํ อสิตปิตขายิตสายิตํฯ ตํ วณฺณโต อชฺโฌหฏาหารวณฺณํฯ สณฺฐานโต ปริสฺสาวเน สิถิลพนฺธตณฺฑุลสณฺฐานํฯ ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาตํฯ โอกาสโต อุทเร ฐิตํฯ อุทรํ นาม อุภโต นิปฺปีฬิยมานสฺส อลฺลสาฏกสฺส มชฺเฌ สญฺชาตโผฏกสทิสํ อนฺตปฏลํ; พหิ มฏฺฐํ, อนฺโต มํสกสมฺพุกปลิเวฐนกิลิฏฺฐปาวารกปุปฺผกสทิสํ, กุถิตปนสตจสฺส อพฺภนฺตรสทิสนฺติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ; ยตฺถ ตกฺโกฏกา, คณฺฑุปฺปาทกา, ตาลหีรกา, สูจิมุขกา, ปฏตนฺตสุตฺตกา อิจฺเจวมาทิทฺวตฺติํสกุลปฺปเภทา กิมโย อากุลพฺยากุลา สณฺฑสณฺฑจาริโน หุตฺวา นิวสนฺติ; เย ปานโภชนาทิมฺหิ อวิชฺชมาเน อุลฺลงฺฆิตฺวา วิรวนฺตา หทยมํสํ อภิหนนฺติ, ปานโภชนาทิอชฺโฌหรณเวลาย จ อุทฺธํมุขา หุตฺวา ปฐมชฺโฌหเฏ ทฺเว ตโย อาโลเป ตุริตตุริตา วิลุมฺปนฺติ; ยํ เตสํ กิมีนํ สูติฆรํ, วจฺจกุฏิ, คิลานสาลา, สุสานญฺจ โหติฯ

ยตฺถ เสยฺยถาปิ นาม จณฺฑาลคามทฺวาเร จนฺทนิกาย นิทาฆสมเย ถูลผุสิตเก เทเว วสฺสนฺเต อุทเกน วุยฺหมานํ มุตฺตกรีสจมฺมอฏฺฐินฺหารุขณฺฑเขฬสิงฺฆาณิกโลหิตปฺปภุติ นานากุณปชาตํ นิปติตฺวา กทฺทโมทกาลุฬิตํ ทฺวีหตีหจฺจเยน สญฺชาตกิมิกุลํ สูริยาตปเวคสนฺตาปกุถิตํ อุปริ เผณปุพฺพุลเก มุญฺจนฺตํ อภินีลวณฺณํ ปรมทุคฺคนฺธเชคุจฺฉํ เนว อุปคนฺตุํ น ทฏฺฐุํ อรหรูปตํ อาปชฺชิตฺวา ติฏฺฐติ, ปเคว ฆายิตุํ วา สายิตุํ วา; เอวเมว นานปฺปการปานโภชนาทิทนฺตมุสลสญฺจุณฺณิตํ ชิวฺหาหตฺถปริวตฺติตเขฬลาลาปลิพุทฺธํ ตงฺขณวิคตวณฺณคนฺธรสาทิสมฺปทํ ตนฺตวายขลิสุวานวมถุสทิสํ นิปติตฺวา ปิตฺตเสมฺหวาตปลิเวฐิตํ หุตฺวา อุทรคฺคิสนฺตาปเวคกุถิตํ กิมิกุลากุลํ อุปรูปริ เผณปุพฺพุลกานิ มุญฺจนฺตํ ปรมกสมฺพุทุคฺคนฺธเชคุจฺฉภาวํ อาปชฺชิตฺวา ติฏฺฐติ; ยํ สุตฺวาปิ ปานโภชนาทีสุ อมนุญฺญตา สณฺฐาติ, ปเคว ปญฺญาจกฺขุนา อวโลเกตฺวา, ยตฺถ จ ปติตํ ปานโภชนาทิ ปญฺจธา วิภาคํ คจฺฉติ – เอกํ ภาคํ ปาณกา ขาทนฺติ, เอกํ ภาคํ อุทรคฺคิ ฌาเปติ, เอโก ภาโค มุตฺตํ โหติ, เอโก กรีสํ, เอโก รสภาวํ อาปชฺชิตฺวา โสณิตมํสาทีนิ อุปพฺรูหยติฯ ปริจฺเฉทโต อุทรปฏเลน เจว อุทริยภาเคน จ ปริจฺฉินฺนํฯ อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโทฯ วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสวฯ

กรีสนฺติ วจฺจํฯ ตํ วณฺณโต เยภุยฺเยน อชฺโฌหฏาหารวณฺณเมว โหติฯ สณฺฐานโต โอกาสสณฺฐานํฯ ทิสโต เหฏฺฐิมาย ทิสาย ชาตํฯ โอกาสโต ปกฺกาสเย ฐิตํฯ ปกฺกาสโย นาม เหฏฺฐา นาภิปิฏฺฐิกณฺฏกมูลานมนฺตเร อนฺตาวสาเน อุพฺเพเธน อฏฺฐงฺคุลมตฺโต เวฬุนาฬิกสทิโส, ยตฺถ เสยฺยถาปิ นาม อุปรูปริ ภูมิภาเค ปติตํ วสฺโสทกํ โอคฬิตฺวา เหฏฺฐา ภูมิภาคํ ปูเรตฺวา ติฏฺฐติ; เอวเมว ยํ กิญฺจิ อามาสเย ปติตํ ปานโภชนาทิกํ อุทรคฺคินา เผณุทฺเทหกํ ปกฺกํ ปกฺกํ นิสทาย ปิสิตมิว สณฺหภาวํ อาปชฺชิตฺวา อนฺตพิเลน โอคฬิตฺวา โอคฬิตฺวา มทฺทิตฺวา เวฬุปพฺเพ ปกฺขิปมานปณฺฑุมตฺติกา วิย สนฺนิจิตํ หุตฺวา ติฏฺฐติฯ ปริจฺเฉทโต ปกฺกาสยปฏเลน เจว กรีสภาเคน จ ปริจฺฉินฺนํฯ อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโทฯ วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสวฯ

มตฺถลุงฺคนฺติ สีสกฏาหพฺภนฺตเร ฐิตมิญฺชราสิฯ ตํ วณฺณโต เสตํ อหิจฺฉตฺตกปิณฺฑิกวณฺณํ, ทธิภาวํ อสมฺปตฺตทุฏฺฐขีรวณฺณนฺติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ สณฺฐานโต โอกาสสณฺฐานํฯ ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาตํฯ

โอกาสโต สีสกฏาหพฺภนฺตเร จตฺตาโร สิพฺพินิมคฺเค นิสฺสาย สโมธาเนตฺวา ฐปิตา จตฺตาโร ปิฏฺฐปิณฺฑา วิย สโมหิตํ ติฏฺฐติฯ ปริจฺเฉทโต สีสกฏาหสฺส อพฺภนฺตรตเลหิ เจว มตฺถลุงฺคภาเคน จ ปริจฺฉินฺนํฯ อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโทฯ วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสวฯ

ปิตฺตนฺติ ทฺเว ปิตฺตานิ – พทฺธปิตฺตญฺจ อพทฺธปิตฺตญฺจฯ ตตฺถ พทฺธปิตฺตํ วณฺณโต พหลมธุกเตลวณฺณํ, อพทฺธปิตฺตํ มิลาตอากุลิตปุปฺผวณฺณํฯ ตํ สณฺฐานโต อุภยมฺปิ โอกาสสณฺฐานํฯ ทิสโต พทฺธปิตฺตํ อุปริมาย ทิสาย ชาตํ, อิตรํ ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตํฯ โอกาสโต อพทฺธปิตฺตํ ฐเปตฺวา เกสโลมทนฺตนขานํ มํสวินิมุตฺตฏฺฐานญฺเจว ถทฺธสุกฺขจมฺมญฺจ อุทกมิว เตลพินฺทุํ อวเสสสรีรํ พฺยาเปตฺวา ฐิตํ, ยมฺหิ กุปิเต อกฺขีนิ ปีตกานิ โหนฺติ ภมนฺติ, คตฺตํ กมฺปติ กณฺฑุยติฯ พทฺธปิตฺตํ หทยปปฺผาสานมนฺตเร ยกนมํสํ นิสฺสาย ปติฏฺฐิเต มหาโกสาตกีโกสกสทิเส ปิตฺตโกสเก ฐิตํ, ยมฺหิ กุปิเต สตฺตา อุมฺมตฺตกา โหนฺติ, วิปลฺลตฺถจิตฺตา หิโรตฺตปฺปํ ฉฑฺเฑตฺวา อกตฺตพฺพํ กโรนฺติ, อภาสิตพฺพํ ภาสนฺติ, อจินฺเตตพฺพํ จินฺเตนฺติฯ ปริจฺเฉทโต ปิตฺตภาเคน ปริจฺฉินฺนํฯ อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโทฯ วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสวฯ

เสมฺหนฺติ สรีรพฺภนฺตเร เอกปตฺตปูรปฺปมาณํ เสมฺหํฯ ตํ วณฺณโต เสตํ นาคพลปณฺณรสวณฺณํฯ สณฺฐานโต โอกาสสณฺฐานํฯ ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาตํฯ โอกาสโต อุทรปฏเล ฐิตํ, ยํ ปานโภชนาทีนิ อชฺโฌหรณกาเล เสยฺยถาปิ นาม อุทเก เสวาลปณกํ กฏฺเฐ วา กปาเล วา ปตนฺเต ฉิชฺชิตฺวา ทฺวิธา หุตฺวา ปุน อชฺโฌตฺถริตฺวา ติฏฺฐติ, เอวเมว ปานโภชนาทิมฺหิ นิปตนฺเต ฉิชฺชิตฺวา ทฺวิธา หุตฺวา ปุน อชฺโฌตฺถริตฺวา ติฏฺฐติ; ยมฺหิ จ มนฺทีภูเต ปกฺกคณฺโฑ วิย ปูติกุกฺกุฏณฺฑมิว จ อุทรํ ปรมเชคุจฺฉํ กุณปคนฺธํ โหติ; ตโต อุคฺคเตน จ คนฺเธน อุทฺเทโกปิ มุขมฺปิ ทุคฺคนฺธํ ปูติกุณปสทิสํ โหติ; โส จ ปุริโส ‘อเปหิ, ทุคฺคนฺธํ วายสี’ติ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติ; ยญฺจ วฑฺฒิตฺวา พหลตฺตมาปนฺนํ ปิธานผลกมิว วจฺจกุฏิยา อุทรปฏลสฺส อพฺภนฺตเรเยว กุณปคนฺธํ สนฺนิรุชฺฌิตฺวา ติฏฺฐติฯ ปริจฺเฉทโต เสมฺหภาเคน ปริจฺฉินฺนํฯ อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโทฯ วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสวฯ

ปุพฺโพติ ปูติโลหิตวเสน ปวตฺตปุพฺโพฯ โส วณฺณโต ปณฺฑุปลาสวณฺโณ, มตกสรีเร ปน ปูติพหลาจามวณฺโณ โหติฯ สณฺฐานโต โอกาสสณฺฐาโนฯ ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาโตฯ โอกาสโต ปน ปุพฺพสฺส โอกาโส นาม นิพทฺโธ นตฺถิ ยตฺถ โส สนฺนิจิโต ติฏฺเฐยฺย; ยตฺร ยตฺร ปน ขาณุกณฺฏกปฺปหรณคฺคิชาลาทีหิ อภิหเต สรีรปฺปเทเส โลหิตํ สณฺฐหิตฺวา ปจฺจติ, คณฺฑปิฬกาทโย วา อุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺร ตตฺเรว ติฏฺฐติฯ ปริจฺเฉทโต ปุพฺพภาเคน ปริจฺฉินฺโน ฯ อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโทฯ วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสวฯ

โลหิตนฺติ ทฺเว โลหิตานิ – สนฺนิจิตโลหิตญฺจ สํสรณโลหิตญฺจฯ ตตฺถ สนฺนิจิตโลหิตํ วณฺณโต นิปกฺกพหลลาขารสวณฺณํ, สํสรณโลหิตํ อจฺฉลาขารสวณฺณํฯ สณฺฐานโต อุภยมฺปิ โอกาสสณฺฐานํฯ ทิสโต สนฺนิจิตโลหิตํ อุปริมาย ทิสาย ชาตํ, อิตรํ ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตํฯ โอกาสโต สํสรณโลหิตํ, ฐเปตฺวา เกสโลมทนฺตนขานํ มํสวินิมฺมุตฺตฏฺฐานญฺเจว ถทฺธสุกฺขจมฺมญฺจ, ธมนิชาลานุสาเรน สพฺพํ อุปาทินฺนกสรีรํ ผริตฺวา ฐิตํ; สนฺนิจิตโลหิตํ ยกนฏฺฐานสฺส เหฏฺฐาภาคํ ปูเรตฺวา เอกปตฺตปูรมตฺตํ หทยวกฺกปปฺผาสานํ อุปริ โถกํ โถกํ ปคฺฆรนฺตํ วกฺกหทยยกนปปฺผาเส เตมยมานํ ฐิตํฯ ตสฺมิญฺหิ วกฺกหทยาทีนิ อเตเมนฺเต สตฺตา ปิปาสิตา โหนฺติฯ ปริจฺเฉทโต โลหิตภาเคน ปริจฺฉินฺนํฯ อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโทฯ วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสวฯ

เสโทติ โลมกูปาทีหิ ปคฺฆรณกอาโปธาตุฯ โส วณฺณโต วิปฺปสนฺนติลเตลวณฺโณฯ สณฺฐานโต โอกาสสณฺฐาโนฯ ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาโตฯ โอกาสโต เสทสฺโสกาโส นาม นิพทฺโธ นตฺถิ, ยตฺถ โส โลหิตํ วิย สทา ติฏฺเฐยฺย; ยทา ปน อคฺคิสนฺตาปสูริยสนฺตาปอุตุวิการาทีหิ สรีรํ สนฺตปฺปติ ตทา อุทกโต อพฺพุฬฺหมตฺตวิสมจฺฉินฺนภิสมูฬาลกุมุทนาฬกลาโป วิย สพฺพเกสโลมกูปวิวเรหิ ปคฺฆรติฯ ตสฺมา ตสฺส สณฺฐานมฺปิ เกสโลมกูปวิวรานํเยว วเสน เวทิตพฺพํฯ เสทปริคฺคณฺหเกน จ โยคินา เกสโลมกูปวิวเร ปูเรตฺวา ฐิตวเสเนว เสโท มนสิกาตพฺโพฯ ปริจฺเฉทโต เสทภาเคน ปริจฺฉินฺโนฯ อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโทฯ วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสวฯ

เมโทติ ถินสิเนโหฯ โส วณฺณโต ผาลิตหลิทฺทิวณฺโณฯ สณฺฐานโต ถูลสรีรสฺส ตาว จมฺมมํสนฺตเร ฐปิตหลิทฺทิวณฺณทุกูลปิโลติกสณฺฐาโน โหติ, กิสสรีรสฺส ชงฺฆมํสํ อูรุมํสํ ปิฏฺฐิกณฺฏกนิสฺสิตํ ปิฏฺฐมํสํ อุทรวฏฺฏิมํสนฺติ เอตานิ นิสฺสาย ทิคุณํ ติคุณํ กตฺวา ฐปิตหลิทฺทิวณฺณทุกูลปิโลติกสณฺฐาโนฯ ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาโตฯ โอกาสโต ถูลสฺส สกลสรีรํ ผริตฺวา, กิสสฺส ชงฺฆมํสาทีนิ นิสฺสาย ฐิโต, ยํ สิเนหสงฺขํ คตมฺปิ ปรมเชคุจฺฉตฺตา เนว มุทฺธนิ เตลตฺถาย, น นาสาเตลาทีนํ อตฺถาย คณฺหนฺติฯ ปริจฺเฉทโต เหฏฺฐา มํเสน, อุปริ จมฺเมน, ติริยํ เมทภาเคน ปริจฺฉินฺโนฯ อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโทฯ วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสวฯ

อสฺสูติ อกฺขีหิ ปคฺธรณกอาโปธาตุฯ ตํ วณฺณโต วิปฺปสนฺนติลเตลวณฺณํฯ สณฺฐานโต โอกาสสณฺฐานํฯ ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาตํฯ โอกาสโต อกฺขิกูปเกสุ ฐิตํฯ น เจตํ ปิตฺตโกสเก ปิตฺตมิว อกฺขิกูปเกสุ สทา สนฺนิจิตํ ติฏฺฐติ; ยทา ปน สตฺตา โสมนสฺสชาตา มหาหสิตํ หสนฺติ, โทมนสฺสชาตา โรทนฺติ ปริเทวนฺติ ตถารูปํ วิสภาคาหารํ อาหรนฺติ, ยทา จ เนสํ อกฺขีนิ ธูมรชปํสุกาทีหิ อภิหญฺญนฺติ, ตทา เอเตหิ โสมนสฺสโทมนสฺสวิสภาคาหารอุตูหิ สมุฏฺฐหิตฺวา อกฺขิกูปเก ปูเรตฺวา ติฏฺฐติ วา ปคฺฆรติ วาฯ อสฺสุปริคฺคณฺหเกน ปน โยคินา อกฺขิกูปเก ปูเรตฺวา ฐิตวเสเนว ปริคฺคณฺหิตพฺพํฯ ปริจฺเฉทโต อสฺสุภาเคน ปริจฺฉินฺนํฯ อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโทฯ วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสวฯ

วสาติ วิลีนสฺเนโหฯ สา วณฺณโต นาฬิเกรเตลวณฺณา, อาจาเม อาสิตฺตเตลวณฺณาติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ สณฺฐานโต นฺหานกาเล ปสนฺนอุทกสฺส อุปริ ปริพฺภมนฺตสิเนหพินฺทุวิสฏสณฺฐานาฯ ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตาฯ โอกาสโต เยภุยฺเยน หตฺถตลหตฺถปิฏฺฐิปาทตลปาทปิฏฺฐินาสาปุฏนลาฏอํสกูเฏสุ ฐิตาฯ น เจสา เอเตสุ โอกาเสสุ สทา วิลีนาว หุตฺวา ติฏฺฐติ; ยทา ปน อคฺคิสนฺตาปสูริยสนฺตาปอุตุวิสภาคธาตุวิสภาเคหิ เต ปเทสา อุสฺมา ชาตา โหนฺติ, ตทา ตตฺถ นฺหานกาเล ปสนฺนอุทกูปริ สิเนหพินฺทุวิสโฏ วิย อิโต จิโต จ สํสรติฯ

ปริจฺเฉทโต วสาภาเคน ปริจฺฉินฺนา ฯ อยมสฺสา สภาคปริจฺเฉโทฯ วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสวฯ

เขโฬติ อนฺโตมุเข เผณมิสฺสา อาโปธาตุฯ โส วณฺณโต เสโต เผณวณฺโณฯ สณฺฐานโต โอกาสสณฺฐาโน, เผณสณฺฐานโตติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาโตฯ โอกาสโต อุโภหิ กโปลปสฺเสหิ โอรุยฺห ชิวฺหาย ฐิโตฯ น เจส เอตฺถ สทา สนฺนิจิโต หุตฺวา ติฏฺฐติฯ ยทา ปน สตฺตา ตถารูปํ อาหารํ ปสฺสนฺติ วา สรนฺติ วา อุณฺหติตฺตกฏุกโลณมฺพิลานํ วา กิญฺจิ มุเข ฐเปนฺติ, ยทา วา เนสํ หทยํ อากิลายติ, กิสฺมิญฺจิเทว วา ชิคุจฺฉา อุปฺปชฺชติ, ตทา เขโฬ อุปฺปชฺชิตฺวา อุโภหิ กโปลปสฺเสหิ โอรุยฺห ชิวฺหาย สณฺฐาติฯ อคฺคชิวฺหาย เจส ตนุโก โหติ, มูลชิวฺหาย พหโล; มุเข ปกฺขิตฺตญฺจ ปุถุกํ วา ตณฺฑุลํ วา อญฺญํ วา กิญฺจิ ขาทนียํ, นทีปุฬิเน ขตกูปกสลิลํ วิย, ปริกฺขยํ อคจฺฉนฺโตว เตเมตุํ สมตฺโถ โหติฯ ปริจฺเฉทโต เขฬภาเคน ปริจฺฉินฺโนฯ อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโทฯ วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสวฯ

สิงฺฆาณิกาติ มตฺถลุงฺคโต ปคฺฆรณกอสุจิฯ สา วณฺณโต ตรุณตาลฏฺฐิมิญฺชวณฺณาฯ สณฺฐานโต โอกาสสณฺฐานาฯ ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาตาฯ โอกาสโต นาสาปุเฏ ปูเรตฺวา ฐิตาฯ น เจสา เอตฺถ สทา สนฺนิจิตา หุตฺวา ติฏฺฐติ; อถ โข ยถา นาม ปุริโส ปทุมินีปตฺเตน ทธิํ พนฺธิตฺวา เหฏฺฐา กณฺฏเกน วิชฺเฌยฺย, อถ เตน ฉิทฺเทน ทธิมตฺถุ คฬิตฺวา พหิ ปเตยฺย, เอวเมว ยทา สตฺตา โรทนฺติ วา วิสภาคาหารอุตุวเสน วา สญฺชาตธาตุกฺโขภา โหนฺติ, ตทา อนฺโตสีสโต ปูติเสมฺหภาวํ อาปนฺนํ มตฺถลุงฺคํ คฬิตฺวา ตาลุมตฺถกวิวเรน โอตริตฺวา นาสาปุเฏ ปูเรตฺวา ติฏฺฐติ วา ปคฺฆรติ วาฯ สิงฺฆาณิกา ปริคฺคณฺหเกน ปน โยคินา นาสาปุเฏ ปูเรตฺวา ฐิตวเสเนว ปริคฺคณฺหิตพฺพาฯ ปริจฺเฉทโต สิงฺฆาณิกาภาเคน ปริจฺฉินฺนาฯ อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโทฯ วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสวฯ

ลสิกาติ สรีรสนฺธีนํ อพฺภนฺตเร ปิจฺฉิลกุณปํฯ สา วณฺณโต กณิการนิยฺยาสวณฺณาฯ สณฺฐานโต โอกาสสณฺฐานาฯ ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตาฯ โอกาสโต อฏฺฐิสนฺธีนํ อพฺภญฺชนกิจฺจํ สาธยมานา อสีติสตสนฺธีนํ อพฺภนฺตเร ฐิตาฯ

ยสฺส เจสา มนฺทา โหติ, ตสฺส อุฏฺฐหนฺตสฺส นิสีทนฺตสฺส อภิกฺกมนฺตสฺส ปฏิกฺกมนฺตสฺส สมฺมิญฺชนฺตสฺส ปสาเรนฺตสฺส อฏฺฐิกานิ กฏกฏายนฺติ, อจฺฉราสทฺทํ กโรนฺโต วิย วิจรติ, เอกโยชนทฺวิโยชนมตฺตมฺปิ อทฺธานํ คตสฺส วาโยธาตุ กุปฺปติ, คตฺตานิ ทุกฺขนฺติฯ ยสฺส ปน พหุกา โหติ ตสฺส อุฏฺฐานนิสชฺชาทีสุ น อฏฺฐีนิ กฏกฏายนฺติ, ทีฆมฺปิ อทฺธานํ คตสฺส น วาโยธาตุ กุปฺปติ, น คตฺตานิ ทุกฺขนฺติฯ ปริจฺเฉทโต ลสิกาภาเคน ปริจฺฉินฺนาฯ อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโทฯ วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสวฯ

มุตฺตนฺติ วณฺณโต มาสขาโรทกวณฺณํฯ สณฺฐานโต อโธมุขฐปิตอุทกกุมฺภนฺตรคตอุทกสณฺฐานํฯ ทิสโต เหฏฺฐิมาย ทิสาย ชาตํฯ โอกาสโต วตฺถิสฺส อพฺภนฺตเร ฐิตํฯ วตฺถิ นาม วตฺถิปุโฏ วุจฺจติ, ยตฺถ เสยฺยถาปิ นาม จนฺทนิกาย ปกฺขิตฺเต อมุเข รวณฆเฏ จนฺทนิกรโส ปวิสติ, น จสฺส ปวิสนมคฺโค ปญฺญายติ; เอวเมว สรีรโต มุตฺตํ ปวิสติ, น จสฺส ปวิสนมคฺโค ปญฺญายติ, นิกฺขมนมคฺโค ปน ปากโฏ โหติ; ยมฺหิ จ มุตฺตสฺส ภริเต ‘ปสฺสาวํ กโรมา’ติ สตฺตานํ อายูหนํ โหติฯ ปริจฺเฉทโต วตฺถิอพฺภนฺตเรน เจว มุตฺตภาเคน จ ปริจฺฉินฺนํฯ อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโทฯ วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสวฯ

เอวญฺหิ เกสาทิเก โกฏฺฐาเส วณฺณสณฺฐานทิโสกาสปริจฺเฉทวเสน ววตฺถเปตฺวา อนุปุพฺพโต นาติสีฆโต นาติสณิกโตติอาทินา นเยน วณฺณสณฺฐานคนฺธาสโยกาสวเสน ปญฺจธา ‘ปฏิกฺกูลา ปฏิกฺกูลา’ติ มนสิกโรโต ปณฺณตฺติสมติกฺกมวเสน, เสยฺยถาปิ จกฺขุมโต ปุริสสฺส ทฺวตฺติํสวณฺณานํ กุสุมานํ เอกสุตฺตคณฺฐิตํ มาลํ โอโลเกนฺตสฺส สพฺพปุปฺผานิ อปุพฺพาปริยมิว ปากฏานิ โหนฺติ, เอวเมว ‘‘อตฺถิ อิมสฺมิํ กาเย เกสา’’ติ อิมํ กายํ โอโลเกนฺตสฺส สพฺเพ เต ธมฺมา อปุพฺพาปริยมิว ปากฏา โหนฺติฯ เตน วุตฺตํ มนสิการโกสลฺลกถายํ ‘‘อาทิกมฺมิกสฺส หิ ‘เกสา’ติ มนสิกโรโต มนสิกาโร คนฺตฺวา ‘มุตฺต’นฺติ อิมํ ปริโยสานโกฏฺฐาสเมว อาหจฺจ ติฏฺฐตี’’ติฯ

สเจ ปน พหิทฺธาปิ มนสิการํ อุปสํหรติ, อถสฺส เอวํ สพฺพโกฏฺฐาเสสุ ปากฏีภูเตสุ อาหิณฺฑนฺตา มนุสฺสติรจฺฉานาทโย สตฺตาการํ วิชหิตฺวา โกฏฺฐาสราสิวเสเนว อุปฏฺฐหนฺติ; เตหิ จ อชฺโฌหริยมานํ ปานโภชนาทิ โกฏฺฐาสราสิมฺหิ ปกฺขิปิยมานมิว อุปฏฺฐาติฯ

อถสฺส อนุปุพฺพมุญฺจนาทิวเสน ‘ปฏิกูลา ปฏิกูลา’ติ ปุนปฺปุนํ มนสิกโรโต อนุกฺกเมน อปฺปนา อุปฺปชฺชติฯ

ตตฺถ เกสาทีนํ วณฺณสณฺฐานทิโสกาสปริจฺเฉทวเสน อุปฏฺฐานํ อุคฺคหนิมิตฺตํ, สพฺพาการโต ปฏิกูลวเสน อุปฏฺฐานํ ปฏิภาคนิมิตฺตํฯ ตํ ปุนปฺปุนํ อาวชฺเชนฺตสฺส มนสิกโรนฺตสฺส ตกฺกาหตํ วิตกฺกาหตํ กโรนฺตสฺส จตฺตาโร ขนฺธา ปฏิกูลารมฺมณา โหนฺติ, ปฐมชฺฌานวเสน อปฺปนา ปวตฺตติฯ ปุพฺพภาเค ปริกมฺมอุปจารจิตฺตานิ สวิตกฺกสวิจารานิ สปฺปีติกานิ โสมนสฺสสหคตานิ ปฏิกูลนิมิตฺตารมฺมณานิ; อปฺปนาปิ สวิตกฺกสวิจารา สปฺปีติกา โสมนสฺสสหคตาวฯ ภูมนฺตเรน ปน มหคฺคตา รูปาวจรา โหนฺติฯ ปฏิกฺกูเลปิ จ เอตสฺมิํ อารมฺมเณ อานิสํสทสฺสาวิตาย โสมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ, เอกตฺตารมฺมณพเลเนว วา ตํ อุปฺปชฺชติฯ ทุติยชฺฌานาทีนิ ปเนตฺถ น นิพฺพตฺตนฺติฯ กสฺมา? โอฬาริกตฺตาฯ อิทญฺหิ อารมฺมณํ โอฬาริกํฯ วิตกฺกพเลเนเวตฺถ จิตฺเตกคฺคตา ชายติ, น วิตกฺกสมติกฺกเมนาติฯ อยํ ตาว สมถวเสน กมฺมฏฺฐานกถาฯ

อวิเสสโต ปน สาธารณวเสน เอวํ เวทิตพฺพํ – อิทญฺหิ กมฺมฏฺฐานํ ภาเวตุกาเมน กมฺมฏฺฐานํ อุคฺคเหตฺวา สชฺฌายกาเล เอว เกสาทีนํ วณฺณนิมิตฺตสณฺฐานนิมิตฺตทิสานิมิตฺตโอกาสนิมิตฺตปริจฺเฉทนิมิตฺตานิ วาจาย โปเถตฺวา โปเถตฺวา เอเกกโกฏฺฐาเส ‘อยํ เอตํสริกฺขโก’ติ ติวิเธน สชฺฌาโย กาตพฺโพฯ กถํ? ตจปญฺจเก ตาว เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว อนุโลมโต ปญฺจาหํ, ปฏิโลมโต ปญฺจาหํ, อนุโลมปฏิโลมโต ปญฺจาหนฺติ อทฺธมาสํ สชฺฌาโย กาตพฺโพฯ ตโต อาจริยสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วกฺกปญฺจกํ อุคฺคณฺหิตฺวา ตเถว อทฺธมาสํ สชฺฌาโย กาตพฺโพฯ ตโต เต ทสปิ โกฏฺฐาเส เอกโต กตฺวา อทฺธมาสํฯ ปุน ปปฺผาสปญฺจกาทีสุปิ เอเกกํ อุคฺคณฺหิตฺวา อทฺธมาสํฯ ตโต เต ปญฺจทสปิ โกฏฺฐาเส อทฺธมาสํฯ มตฺถลุงฺคปญฺจกํ อทฺธมาสํฯ ตโต เตวีสติ โกฏฺฐาเส อทฺธมาสํฯ เมทฉกฺกํ อทฺธมาสํฯ ตโต เต ฉพฺพีสติปิ โกฏฺฐาเส เอกโต กตฺวา อทฺธมาสํฯ มุตฺตฉกฺกํ อทฺธมาสํฯ ตโต สพฺเพปิ ทฺวตฺติํส โกฏฺฐาเส เอกโต กตฺวา อทฺธมาสนฺติ เอวํ ฉ มาเส สชฺฌาโย กาตพฺโพฯ

ตตฺถ – อุปนิสฺสยสมฺปนฺนสฺส สปฺปญฺญสฺส ภิกฺขุโน กมฺมฏฺฐานํ อุคฺคณฺหนฺตสฺเสว โกฏฺฐาสา อุปฏฺฐหนฺติ, เอกจฺจสฺส น อุปฏฺฐหนฺติฯ

เตน ‘น อุปฏฺฐหนฺตี’ติ วีริยํ น วิสฺสชฺเชตพฺพํฯ ยตฺตกา โกฏฺฐาสา อุปฏฺฐหนฺติ ตตฺตเก คเหตฺวา สชฺฌาโย กาตพฺโพฯ เอวํ กมฺมฏฺฐานํ กเถนฺเตน ปน เนว ปญฺญวโต น มนฺทปญฺญสฺส วเสน กเถตพฺพํ, มชฺฌิมปญฺญสฺส วเสน กเถตพฺพํฯ มชฺฌิมปญฺญสฺส หิ วเสน อาจริยา ฉหิ มาเสหิ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ตนฺติํ ฐปยิํสุฯ ยสฺส ปน เอตฺตาวตาปิ โกฏฺฐาสา ปากฏา น โหนฺติ, เตน ตโต ปรมฺปิ สชฺฌาโย กาตพฺโพ เอว; โน จ โข อปริจฺฉินฺทิตฺวา, ฉ ฉ มาเส ปริจฺฉินฺทิตฺวาว กาตพฺโพฯ

สชฺฌายํ กโรนฺเตน วณฺโณ น ปจฺจเวกฺขิตพฺโพ, น ลกฺขณํ มนสิกาตพฺพํ, โกฏฺฐาสวเสเนว สชฺฌาโย กาตพฺโพฯ อาจริเยนาปิ ‘วณฺณวเสน สชฺฌายํ กโรหี’ติ นิยเมตฺวา น กเถตพฺพํฯ นิยเมตฺวา กถิเต โก โทโสติ? สมฺปตฺติยมฺปิ วิปตฺติสญฺญาอาปชฺชนํฯ สเจ หิ อาจริเยน ‘วณฺณวเสน สชฺฌายํ กโรหี’ติ วุตฺเต อิมสฺส ภิกฺขุโน ตถา กโรนฺตสฺส กมฺมฏฺฐานํ วณฺณโต น อุปฏฺฐาติ, ปฏิกูลวเสน วา ธาตุวเสน วา อุปฏฺฐาติ, อเถส ‘น อิทํ กมฺมฏฺฐานํ วิลกฺขณ’นฺติ สญฺญี โหติ, อาจริเยน กถิตเมว กปฺเปตฺวา คณฺหาติฯ ‘ปฏิกูลวเสน สชฺฌายํ กโรหี’ติ วุตฺเตปิ สเจ ตสฺส ตถา กโรนฺตสฺส ปฏิกฺกูลโต น อุปฏฺฐาติ, วณฺณวเสน วา ธาตุวเสน วา อุปฏฺฐาติ, อเถส ‘นยิทํ กมฺมฏฺฐานํ วิลกฺขณ’นฺติ สญฺญี โหติ, อาจริเยน กถิตเมว กปฺเปตฺวา คณฺหาติฯ ‘ธาตุวเสน ตํ สชฺฌายํ กโรหี’ติ วุตฺเตปิ สเจ ตสฺส ตถา กโรนฺตสฺส ธาตุโต น อุปฏฺฐาติ, วณฺณวเสน วา ปฏิกูลวเสน วา อุปฏฺฐาติ, อเถส ‘นยิทํ กมฺมฏฺฐานํ วิลกฺขณ’นฺติ สญฺญี โหติ, อาจริเยน กถิตเมว กปฺเปตฺวา คณฺหาติฯ อยํ อาจริเยน นิยเมตฺวา กถิเต โทโสฯ

กินฺติ ปน วตฺตพฺโพ โหตีติ? ‘โกฏฺฐาสวเสน สชฺฌายํ กโรหี’ติ วตฺตพฺโพฯ กถํ? ‘เกสโกฏฺฐาโส โลมโกฏฺฐาโสติ สชฺฌายํ กโรหี’ติ วตฺตพฺโพฯ สเจ ปนสฺส เอวํ โกฏฺฐาสวเสน สชฺฌายํ กโรนฺตสฺส วณฺณโต อุปฏฺฐาติ, อถาเนน โอวาทาจริยสฺส อาจิกฺขิตพฺพํ – ‘อหํ ทฺวตฺติํสาการํ โกฏฺฐาสวเสน สชฺฌายํ กโรมิ; มยฺหํ ปน วณฺณโต อุปฏฺฐาตี’ติฯ อาจริเยน ‘กมฺมฏฺฐานํ วิย อกมฺมฏฺฐานํ, วิลกฺขณํ เอต’นฺติ น วิสํวาเทตพฺพํฯ ‘สาธุ, สปฺปุริส, ปุพฺเพ ตยา วณฺณกสิเณ ปริกมฺมํ กตปุพฺพํ ภวิสฺสติฯ เอตเทว กมฺมฏฺฐานํ ตุยฺหํ สปฺปายํฯ

วณฺณวเสเนว สชฺฌายํ กโรหี’ติ วตฺตพฺโพฯ เตนปิ วณฺณวเสเนว สชฺฌาโย กาตพฺโพฯ

โส เอวํ กโรนฺโต อชฺฌตฺตํ นีลกํ ปีตกํ โลหิตกํ โอทาตกนฺติ จตฺตาริ วณฺณกสิณานิ ลภติฯ กถํ? ตสฺส หิ เกสโลมปิตฺเตสุ เจว อกฺขีนญฺจ กาฬกฏฺฐาเน วณฺณํ ‘นีลํ นีล’นฺติ มนสิกโรนฺตสฺส จตุกฺกปญฺจกชฺฌานานิ อุปฺปชฺชนฺติ; ฌานํ ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติฯ เมทสฺมิํ ปน อกฺขีนญฺจ ปีตกฏฺฐาเน วณฺณํ ‘ปีตกํ ปีตก’นฺติ มนสิกโรนฺตสฺส จตุกฺกปญฺจกชฺฌานานิ อุปฺปชฺชนฺติ; ฌานํ ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติฯ มํสโลหิเตสุ ปน อกฺขีนญฺจ รตฺตฏฺฐาเน วณฺณํ ‘โลหิตกํ โลหิตก’นฺติ มนสิกโรนฺตสฺส จตุกฺกปญฺจกชฺฌานานิ อุปฺปชฺชนฺติ; ฌานํ ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติฯ นขทนฺตจมฺมอฏฺฐีสุ ปน อกฺขีนญฺจ ปณฺฑรฏฺฐาเน วณฺณํ ‘โอทาตํ โอทาต’นฺติ มนสิกโรนฺตสฺส จตุกฺกปญฺจกชฺฌานานิ อุปฺปชฺชนฺติ, ฌานํ ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติฯ อิทํ วณฺณวเสน อภินิวิฏฺฐสฺส ภิกฺขุโน ยาว อรหตฺตา นิคมนํฯ

อปรสฺส โกฏฺฐาสวเสน สชฺฌายํ กโรนฺตสฺส ปฏิกูลโต อุปฏฺฐาติฯ อถาเนน โอวาทาจริยสฺส อาจิกฺขิตพฺพํฯ อาจริเยน ‘กมฺมฏฺฐานํ วิย อกมฺมฏฺฐานํ, วิลกฺขณํ เอต’นฺติ น วิสํวาเทตพฺพํฯ ‘สาธุ, สปฺปุริส, ปุพฺเพ ตยา ปฏิกูลมนสิกาเร โยโค กโต ภวิสฺสติฯ เอตเทว กมฺมฏฺฐานํ ตุยฺหํ สปฺปายํฯ ปฏิกูลวเสเนว สชฺฌายํ กโรหี’ติ วตฺตพฺโพฯ เตนปิ ปฏิกูลวเสน สชฺฌาโย กาตพฺโพฯ ตสฺส เกสา นาม ‘อชญฺญา ทุคฺคนฺธา เชคุจฺฉา ปฏิกูลา’ติ เอวํ ปฏิกูลวเสน สชฺฌายํ กโรนฺตสฺส ปฏิกูลารมฺมเณ ปฐมชฺฌานํ นิพฺพตฺตติฯ โส ฌานํ ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติฯ อิทํ ปฏิกูลวเสน อภินิวิฏฺฐสฺส ภิกฺขุโน ยาว อรหตฺตา นิคมนํฯ

อปรสฺส โกฏฺฐาสวเสน สชฺฌายํ กโรนฺตสฺส ธาตุโต อุปฏฺฐาติฯ ธาตุโต อุปฏฺฐหนฺตํ กีทิสํ หุตฺวา อุปฏฺฐาตีติ? เกสา ตาว วมฺมิกมตฺถเก ชาตกุนฺถติณกานิ วิย หุตฺวา อุปฏฺฐหนฺติฯ โลมา ปุราณคามฏฺฐาเน ชาตทพฺพติณกานิ วิยฯ นขา ทณฺฑเกสุ ฐปิตมธุกผลฏฺฐิโกสกา วิยฯ ทนฺตา มตฺติกาปิณฺเฑ ปเวเสตฺวา ฐปิตอลาพุพีชานิ วิยฯ

ตโจ วีณาปพฺพเก ปริโยนทฺธอลฺลโคจมฺมํ วิย, มํสํ ภิตฺติยํ อนุลิตฺตมตฺติกา วิยฯ นฺหารุ ทพฺพสมฺภารพทฺธวลฺลี วิยฯ อฏฺฐิ อุสฺสาเปตฺวา ฐปิตภิตฺติทพฺพสมฺภาโร วิยฯ อฏฺฐิมิญฺชํ มหาเวฬุมฺหิ ปกฺขิตฺตเสทิตเวตฺตคฺคํ วิยฯ วกฺกํ, หทยํ, ยกนํ, กิโลมกํ, ปิหกํ, ปปฺผาสนฺติ อิเม ฉ โกฏฺฐาสา สูนการฆรํ วิย หุตฺวา อุปฏฺฐหนฺติฯ ทฺวตฺติํสหตฺถํ อนฺตํ โลหิตโทณิยํ สํเวลฺลิตฺวา ฐปิตฆรสปฺโป วิยฯ อนฺตคุณํ ปาทปุญฺฉนเก สิพฺพิตรชฺชุกา วิยฯ อุทริยํ ปริสฺสาวเน สิถิลพนฺธตณฺฑุลํ วิยฯ กรีสํ เวณุปพฺเพ ปกฺขิตฺตปณฺฑุมตฺติกา วิยฯ มตฺถลุงฺคํ โอมทฺทิตฺวา ฐปิตา จตฺตาโร ตณฺฑุลปิฏฺฐปิณฺฑา วิยฯ ทฺวาทสวิธา อาโปธาตุ ปฏิปาฏิยา ฐปิเตสุ ทฺวาทสสุ อุทกสราวเกสุ ปูริตอุทกํ วิย หุตฺวา อุปฏฺฐาติฯ

อถาเนน โอวาทาจริยสฺส อาจิกฺขิตพฺพํฯ อาจริเยน ‘กมฺมฏฺฐานํ วิย อกมฺมฏฺฐานํ, วิลกฺขณํ เอต’นฺติ น วิสํวาเทตพฺพํฯ ‘สาธุ, สปฺปุริส, ปุพฺเพ ตยา ธาตุมนสิกาเร โยโค กโต ภวิสฺสติฯ เอตเทว กมฺมฏฺฐานํ ตุยฺหํ สปฺปายํฯ ธาตุวเสเนว สชฺฌายํ กโรหี’ติ วตฺตพฺโพฯ เตนปิ ธาตุวเสน สชฺฌาโย กาตพฺโพฯ

ตตฺริทํ มนสิการมุเขเนว สชฺฌายวิธานํ – อิธ ภิกฺขุ ‘เกสา สีสํ ปริโยนทฺธิตฺวา ฐิตจมฺเม ชาตาฯ เต น ชานนฺติ ‘มยํ สีสํ ปริโยนทฺธิตฺวา ฐิตจมฺเม ชาตา’ติ; สีสํ ปริโยนทฺธิตฺวา ฐิตจมฺมมฺปิ น ชานาติ ‘เกสา มยิ ชาตา’ติ; อเจตนา เอเต อพฺยากตา สุญฺญา ถทฺธา ปตฺถินฺนา ปถวีธาตุ เอสา’ติ มนสิกโรติฯ ‘โลมา สรีรํ ปริโยนหนจมฺเม ชาตาฯ เต น ชานนฺติ ‘มยํ สรีรํ ปริโยนหนจมฺเม ชาตา’ติฯ สรีรํ ปริโยนหนจมฺมมฺปิ น ชานาติ ‘โลมา มยิ ชาตา’ติ เอเตปิ อเจตนาฯ นขา องฺคุลีนํ อคฺเคสุ ชาตาฯ เต น ชานนฺติ ‘มยํ องฺคุลีนํ อคฺเคสุ ชาตา’ติฯ องฺคุลีนํ อคฺคานิปิ น ชานนฺติ ‘นขา อมฺเหสุ ชาตา’ติฯ เอเตปิ อเจตนาฯ ทนฺตา หนุกฏฺฐิเก ชาตาฯ เต น ชานนฺติ ‘มยํ หนุกฏฺฐิเก ชาตา’ติฯ หนุกฏฺฐิกมฺปิ น ชานาติ ‘ทนฺตา มยิ ชาตา’ติฯ เอเตปิ อเจตนาฯ ตโจ น ชานาติ ‘สรีรํ มยา ปริโยนทฺธ’นฺติฯ สรีรมฺปิ น ชานาติ ‘อหํ ตเจน ปริโยนทฺธ’นฺติฯ อยมฺปิ อเจตโนฯ มํสํ น ชานาติ ‘มยา สรีรํ อนุลิตฺต’นฺติฯ สรีรมฺปิ น ชานาติ ‘อหํ มํเสน อนุลิตฺต’นฺติฯ อิทมฺปิ อเจตนํฯ

นฺหารุ น ชานาติ ‘อหํ อฏฺฐิปุญฺชํ อาพนฺธิตฺวา ฐิต’นฺติฯ อฏฺฐิปุญฺโชปิ น ชานาติ ‘นฺหารุชาเลนาหํ อาพทฺโธ’ติฯ อิทมฺปิ อเจตนํฯ

สีสฏฺฐิ น ชานาติ ‘อหํ คีวฏฺฐิเก ปติฏฺฐิต’นฺติฯ คีวฏฺฐิกมฺปิ น ชานาติ ‘มยิ สีสฏฺฐิกํ ปติฏฺฐิต’นฺติฯ คีวฏฺฐิ น ชานาติ ‘อหํ ปิฏฺฐิกณฺฏเก ฐิต’นฺติฯ ปิฏฺฐิกณฺฏฏฺฐิโกปิ กฏิฏฺฐิกํ อูรุฏฺฐิกํ ชงฺฆฏฺฐิกํ โคปฺผกฏฺฐิกํ น ชานาติ ‘อหํ ปณฺหิกฏฺฐิเก ปติฏฺฐิต’นฺติฯ ปณฺหิกฏฺฐิกมฺปิ น ชานาติ ‘อหํ โคปฺผกฏฺฐิกํ อุกฺขิปิตฺวา ฐิตนฺติ…เป.… คีวฏฺฐิกํ น ชานาติ ‘อหํ สีสฏฺฐิกํ อุกฺขิปิตฺวา ฐิต’นฺติฯ

ปฏิปาฏิยา อฏฺฐีนิ ฐิตานิ โกฏิยา,

อเนกสนฺธิยมิโต น เกหิจิ;

พทฺโธ นหารูหิ ชราย โจทิโต,

อเจตโน กฏฺฐกลิงฺครูปโมฯ

‘อิทมฺปิ อเจตนํฯ อฏฺฐิมิญฺชํ; วกฺกํ…เป.… มตฺถลุงฺคํ อเจตนํ อพฺยากตํ สุญฺญํ ถทฺธํ ปตฺถินฺนํ ปถวีธาตู’ติ มนสิกโรติฯ ‘ปิตฺตํ เสมฺหํ…เป.… มุตฺตํ อเจตนํ อพฺยากตํ สุญฺญํ ยูสคตํ อาโปธาตู’ติ มนสิกโรติฯ

อิเม ทฺเว มหาภูเต ปริคฺคณฺหนฺตสฺส อุทเร อุสฺสทา เตโชธาตุ ปากฏา โหติ, นาสาย อุสฺสทา วาโยธาตุ ปากฏา โหติฯ อิเม จตฺตาโร มหาภูเต ปริคฺคณฺหนฺตสฺส อุปาทารูปํ ปากฏํ โหติฯ มหาภูตํ นาม อุปาทารูเปน ปริจฺฉินฺนํ, อุปาทารูปํ มหาภูเตนฯ ยถา อาตโป นาม ฉายาย ปริจฺฉินฺโน, ฉายา อาตเปน; เอวเมว มหาภูตํ อุปาทารูเปน ปริจฺฉินฺนํ , อุปาทารูปํ มหาภูเตนฯ อถสฺส เอวํ ‘‘จตฺตาริ มหาภูตานิ เตวีสติ อุปาทารูปานิ รูปกฺขนฺโธ’’ติ รูปกฺขนฺธํ ปริคฺคณฺหนฺตสฺส อายตนทฺวารวเสน อรูปิโน ขนฺธา ปากฏา โหนฺติฯ อิติ รูปารูปปริคฺคโห ปญฺจกฺขนฺธา โหนฺติ, ปญฺจกฺขนฺธา ทฺวาทสายตนานิ โหนฺติ, ทฺวาทสายตนานิ อฏฺฐารส ธาตุโย โหนฺตีติ ขนฺธายตนธาตุวเสน ยมกตาลกนฺธํ ผาเลนฺโต วิย ทฺเว โกฏฺฐาเส กตฺวา นามรูปํ ววตฺถเปติฯ

โส ‘‘อิทํ นามรูปํ น อเหตุ น อปฺปจฺจยา นิพฺพตฺตํ, สเหตุ สปฺปจฺจยา นิพฺพตฺตํฯ

โก ปนสฺส เหตุ? โก ปน ปจฺจโย’’ติ อุปปริกฺขนฺโต ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา ตณฺหาปจฺจยา กมฺมปจฺจยา อาหารปจฺจยา จา’’ติ ตสฺส ปจฺจยํ ววตฺถเปตฺวา ‘‘อตีเตปิ ปจฺจยา เจว ปจฺจยสมุปฺปนฺนธมฺมา จ อนาคเตปิ เอตรหิปิ ปจฺจยา เจว ปจฺจยสมุปฺปนฺนธมฺมา จ, ตโต อุทฺธํ สตฺโต วา ปุคฺคโล วา นตฺถิ, สุทฺธสงฺขารปุญฺโช เอวา’’ติ – เอวํ ตีสุ อทฺธาสุ กงฺขํ วิตรติฯ อยํ ปน วิปสฺสนาสงฺขารสลฺลกฺขณา ญาตปริญฺญา นามฯ

เอวํ สงฺขาเร สลฺลกฺเขตฺวา ฐิตสฺส ปน ภิกฺขุสฺส ทสพลสฺส สาสเน มูลํ โอติณฺณํ นาม โหติ, ปติฏฺฐา ลทฺธา นาม, จูฬโสตาปนฺโน นาม โหติ นิยตคติโกฯ ตถารูปํ ปน อุตุสปฺปายํ, ปุคฺคลสปฺปายํ, โภชนสปฺปายํ, ธมฺมสวณสปฺปายํ ลภิตฺวา เอกาสเน เอกปลฺลงฺกวรคโต ตีณิ ลกฺขณานิ อาโรเปตฺวา วิปสฺสนาปฏิปาฏิยา สงฺขาเร สมฺมสนฺโต อรหตฺตํ คณฺหาตีติ อิทํ ธาตุวเสน อภินิวิฏฺฐสฺส ภิกฺขุโน ยาว อรหตฺตา นิคมนํฯ

ยสฺส ปน เนว วณฺณโต อุปฏฺฐาติ น ปฏิกูลโต น สุญฺญโต เตน ‘น เม อุปฏฺฐาตี’ติ น กมฺมฏฺฐานํ วิสฺสชฺเชตฺวา นิสีทิตพฺพํ, โกฏฺฐาสมนสิกาเรเยว ปน โยโค กาตพฺโพฯ โปราณกตฺเถรา กิร ‘โกฏฺฐาสมนสิกาโรว ปมาณ’นฺติ อาหํสุฯ อิจฺจสฺส ปุนปฺปุนํ โกฏฺฐาสวเสน สชฺฌายํ กโรนฺตสฺส โกฏฺฐาสา ปคุณา โหนฺติฯ กทา ปน ปคุณา นาม โหนฺตีติ? ยทา ‘เกสา’ติ อาวชฺชิตมตฺเต มนสิกาโร คนฺตฺวา ‘มตฺถลุงฺค’นฺติ อนฺติมโกฏฺฐาเส ปติฏฺฐาติ, ‘มตฺถลุงฺค’นฺติ อาวชฺชิตมตฺเต มนสิกาโร อาคนฺตฺวา ‘เกสา’ติ อาทิโกฏฺฐาเส ปติฏฺฐาติฯ

อถสฺส ยถา นาม จกฺขุมโต ปุริสสฺส ทฺวตฺติํสวณฺณานํ ปุปฺผานํ เอกสุตฺตคนฺถิตํ มาลํ โอโลเกนฺตสฺส ปฏิปาฏิยา วา ปน นิขาเต ทฺวตฺติํสวติปาเท ปฏิกฺกมิตฺวา โอโลเกนฺตสฺส ปฏิปาฏิยาว ทฺวตฺติํสวณฺณานิ ปุปฺผานิ วติปาทา วา ปากฏา โหนฺติ, เอวเมว ทฺวตฺติํส โกฏฺฐาสา อุปฏฺฐหนฺติ, วิจรนฺตา ติรจฺฉานคตาปิ มนุสฺสาปิ สตฺตาติ น อุปฏฺฐหนฺติ, โกฏฺฐาสาติ อุปฏฺฐหนฺติ, ขาทนียโภชนียํ โกฏฺฐาสนฺตเร ปกฺขิปฺปมานํ วิย โหติฯ

โกฏฺฐาสานํ ปคุณกาลโต ปฏฺฐาย ตีสุ มุเขสุ เอเกน มุเขน วิมุจฺจิสฺสติฯ

กมฺมฏฺฐานํ วณฺณโต วา ปฏิกูลโต วา สุญฺญโต วา อุปฏฺฐาติ ฯ ยถา นาม ปูเว ปจิตุกามา อิตฺถี มทฺทิตฺวา ฐปิตปิฏฺฐโต ยํ ยํ อิจฺฉติ ตํ ตํ ปจติ, ยถา วา ปน สเม ภูมิปฺปเทเส ฐปิตํ อุทกปูรํ กุมฺภํ ยโต ยโต อาวิชฺฌนฺติ ตโต ตโตว อุทกํ นิกฺขมติ; เอวเมว โกฏฺฐาสานํ ปคุณกาลโต ปฏฺฐาย ตีสุ มุเขสุ เอเกน มุเขน วิมุจฺจิสฺสติฯ อากงฺขมานสฺส วณฺณโต, อากงฺขมานสฺส ปฏิกูลโต, อากงฺขมานสฺส สุญฺญโต กมฺมฏฺฐานํ อุปฏฺฐหิสฺสติเยวฯ อยํ เอตฺตโก อุคฺคหสนฺธิ นามฯ อิมสฺมิํ อุคฺคหสนฺธิสฺมิํ ฐตฺวา อรหตฺตํ ปตฺตา ภิกฺขุ คณนปถํ วีติวตฺตาฯ

ยสฺส ปน อุคฺคหสนฺธิสฺมิํ กมฺมฏฺฐานํ น อุปฏฺฐาติ, เตน กมฺมฏฺฐานํ อุคฺคเหตฺวา, สเจ ยตฺถ อาจริโย วสติ, โส อาวาโส สปฺปาโย โหติ, อิจฺเจตํ กุสลํ; โน เจ, สปฺปายฏฺฐาเน วสิตพฺพํฯ วสนฺเตน อฏฺฐารส วิหารโทเส (วิสุทฺธิ. 1.52) วชฺเชตฺวา ปญฺจงฺคสมนฺนาคเต เสนาสเน วสิตพฺพํ, สยมฺปิ ปญฺจงฺคสมนฺนาคเตน ภวิตพฺพํฯ ตโต ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺเตน รตฺติฏฺฐานํ วา ทิวาฏฺฐานํ วา ปวิสิตฺวา กมฺมฏฺฐานํ มนสิกาตพฺพํฯ

กถํ? อาทิโต ตาว เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว อนุปุพฺพโต มนสิกาตพฺพํ, น เอกนฺตริกาฯ อนุปุพฺพโต มนสิกโรนฺโต หิ ทฺวตฺติํสปทํ นิสฺเสณิํ ปทปฏิปาฏิยา อกฺกมนฺโต ปาสาทํ อารุยฺห ปาสาทานิสํสํ อนุภวนกปุริโส วิย ‘เกสา โลมา’ติ ปฏิปาฏิยา กมฺมฏฺฐานํ มนสิกโรนฺโต กมฺมฏฺฐานโต จ น ปริหายติ, ปาสาทานิสํสสทิเส จ นว โลกุตฺตรธมฺเม อนุภวติฯ อนุปุพฺพโต มนสิกโรนฺเตนาปิ จ นาติสีฆโต นาติสณิกโต มนสิกาตพฺพํฯ อติสีฆโต มนสิกโรนฺตสฺส หิ กิญฺจาปิ กมฺมฏฺฐานํ ปคุณํ โหติ, อวิภูตํ ปน โหติฯ ตตฺถ โอปมฺมํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ

อติสณิกโต มนสิกโรนฺตสฺส กมฺมฏฺฐานํ ปริโยสานํ น คจฺฉติ, อนฺตราว โอสกฺกิตพฺพํ โหติฯ

ยถา หิ ปุริโส ติโยชนํ มคฺคํ สายํ กจฺฉํ พนฺธิตฺวา ปฏิปนฺโน นิกฺขนฺตฏฺฐานโต ปฏฺฐาย สีตลจฺฉายํ ทิสฺวา วิสฺสมติ, รมณียํ วาลิกตลํ ทิสฺวา ปิฏฺฐิํ ปสาเรติ, วนโปกฺขรณิํ ทิสฺวา ปานียํ ปิวติ นฺหายติ, ปพฺพตํ ทิสฺวา อารุยฺห ปพฺพตรามเณยฺยกํ ปสฺสติ, ตํ อนฺตราเยว สีโห วา พฺยคฺโฆ วา ทีปิ วา หนติ, โจรา วา ปน วิลุปฺปนฺติ เจว หนนฺติ จ; เอวเมว อติสณิกํ มนสิกโรนฺตสฺส กมฺมฏฺฐานํ ปริโยสานํ น คจฺฉติ, อนฺตราว โอสกฺกิตพฺพํ โหติฯ

ตสฺมา นาติสีฆํ นาติสณิกํ เอกทิวสํ ติํสวาเร มนสิกาตพฺพํ; ปาโตว ทส วาเร, มชฺฌนฺหิเก ทสวาเร, สายนฺเห ทส วาเร สชฺฌาโย กาตพฺโพ, โน กาตุํ น วฏฺฏติฯ ยถา หิ ปาโตว อุฏฺฐาย มุขํ โน โธวิตุํ น วฏฺฏติ, ขาทนียํ โภชนียํ โน ขาทิตุํ โน ภุญฺชิตุํ น วฏฺฏติ; เอตํ ปน วฏฺเฏยฺย; อิทเมว เอกนฺเตน โน กาตุํ น วฏฺฏติ; กโรนฺโต มหนฺตํ อตฺถํ คเหตฺวา ติฏฺฐติฯ ยถา หิ เอกสฺส ปุริสสฺส ตีณิ เขตฺตานิ; เอกํ เขตฺตํ อฏฺฐกุมฺภํ เทติ, เอกํ โสฬส, เอกํ ทฺวตฺติํส; เตน ตีณิปิ เขตฺตานิ ปฏิชคฺคิตุํ อสกฺโกนฺเตน ทฺเว ฉฑฺเฑตฺวา เอกํ ทฺวตฺติํสกุมฺภทายกเมว ปฏิชคฺคิตพฺพํ; ตตฺเถว กสนวปนนิทฺทานาทีนิ กาตพฺพานิ; ตเทวสฺส อิตเรสุ ทฺวีสุ อุฏฺฐานกทายํ ทสฺสติ; เอวเมว เสสํ มุขโธวนาทิกมฺมํ ฉฑฺเฑตฺวาปิ เอตฺเถว กมฺมํ กาตพฺพํ, โน กาตุํ น วฏฺฏติฯ กโรนฺโต มหนฺตํ อตฺถํ คณฺหิตฺวา ติฏฺฐตีติ เอตฺตาวตา มชฺฌิมา ปฏิปทา นาม กถิตาฯ

เอวํ ปฏิปนฺเนนาปิ วิกฺเขโป ปฏิพาหิตพฺโพฯ กมฺมฏฺฐานญฺหิ วิสฺสชฺเชตฺวา จิตฺเต พหิทฺธา วิกฺเขปํ คจฺฉนฺเต กมฺมฏฺฐานโต ปริหายติ, วฏฺฏภยํ สมติกฺกมิตุํ น สกฺโกติฯ ยถา หิ เอโก ปุริโส สหสฺสุทฺธารํ สาเธตฺวา วฑฺฒิํ ลภิตฺวา อทฺธานํ ปฏิปนฺโน อนฺตรามคฺเค กุมฺภีลมกรคาหรกฺขสสมุฏฺฐิตาย คมฺภีรคิริกนฺทราย อุปริ อตฺถตํ เอกปทิกํ ทณฺฑกเสตุํ อารุยฺห คจฺฉนฺโต อกฺกมนปทํ วิสฺสชฺเชตฺวา อิโต จิโต จ โอโลเกนฺโต ปริปติตฺวา กุมฺภีลาทิภตฺตํ โหติ, เอวเมว อยมฺปิ กมฺมฏฺฐานํ วิสฺสชฺเชตฺวา สจิตฺเต พหิทฺธา วิกฺเขปํ คจฺฉนฺเต กมฺมฏฺฐานโต ปริหายติ, วฏฺฏภยํ สมติกฺกมิตุํ น สกฺโกติฯ

ตตฺริทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ – ปุริสสฺส สหสฺสุทฺธารํ สาเธตฺวา วฑฺฒิํ ลทฺธกาโล วิย หิ อิมสฺส ภิกฺขุโน อาจริยสนฺติเก กมฺมฏฺฐานสฺส อุคฺคหิตกาโล; อนฺตรา คมฺภีรคิริกนฺทรา วิย สํสาโร; ตสฺส กุมฺภีลาทีหิ ทฏฺฐกาโล วิย วฏฺฏมูลกานิ มหาทุกฺขานิ; เอกปทิกทณฺฑกเสตุ วิย อิมสฺส ภิกฺขุโน สชฺฌายวีถิ; ตสฺส ปุริสสฺส เอกปทิกํ ทณฺฑกเสตุํ อารุยฺห อกฺกมนปทํ วิสฺสชฺเชตฺวา อิโต จิโต จ โอโลเกนฺตสฺส ปริปติตฺวา กุมฺภีลาทีนํ ภตฺตภาวํ อาปนฺนกาโล วิย อิมสฺส ภิกฺขุโน กมฺมฏฺฐานํ วิสฺสชฺเชตฺวา พหิทฺธา วิกฺขิตฺตจิตฺตสฺส กมฺมฏฺฐานโต ปริหายิตฺวา วฏฺฏภยํ สมติกฺกมิตุํ อสมตฺถภาโว เวทิตพฺโพฯ

ตสฺมา เกสา มนสิกาตพฺพาฯ เกเส มนสิกริตฺวา จิตฺตุปฺปาทสฺส พหิทฺธา วิกฺเขปํ ปฏิพาหิตฺวา สุทฺธจิตฺเตเนว ‘โลมา นขา ทนฺตา ตโจ’ติ มนสิกาตพฺพํฯ เอวํ มนสิกโรนฺโต กมฺมฏฺฐานโต น ปริหายติ, วฏฺฏภยํ สมติกฺกมติฯ โอปมฺมํ ปเนตฺถ ตเทว ปริวตฺเตตฺวา เวทิตพฺพํฯ สหสฺสุทฺธารํ สาเธตฺวา วฑฺฒิํ ลภิตฺวา เฉกสฺส ปุริสสฺส ทณฺฑกเสตุํ อารุยฺห นิวาสนปารุปนํ สํวิธาย ธาตุปตฺถทฺธกายํ กตฺวา โสตฺถินา ปรตีรคมนํ วิย เฉกสฺส ภิกฺขุโน เกเส มนสิกริตฺวา จิตฺตุปฺปาทสฺส พหิทฺธา วิกฺเขปํ ปฏิพาหิตฺวา สุทฺธจิตฺเตเนว ‘โลมา นขา ทนฺตา ตโจ’ติ มนสิกโรนฺตสฺส กมฺมฏฺฐานโต อปริหายิตฺวา วฏฺฏภยํ สมติกฺกมนํ เวทิตพฺพํฯ

เอวํ พหิทฺธา วิกฺเขปํ ปฏิพาหนฺเตนาปิ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว ปณฺณตฺติํ สมติกฺกมนโต มนสิกาตพฺพํฯ ‘เกสา โลมา’ติ ปณฺณตฺติํ วิสฺสชฺเชตฺวา ‘ปฏิกูลํ ปฏิกูล’นฺติ สติ ฐเปตพฺพาฯ ปฐมํเยว ปน ปฏิกูลโต น อุปฏฺฐาติ ฯ ยาว น อุปฏฺฐาติ ตาว ปณฺณตฺติ น วิสฺสชฺเชตพฺพาฯ ยทา อุปฏฺฐาติ ตทา ปณฺณตฺติํ วิสฺสชฺเชตฺวา ‘ปฏิกูล’นฺติ มนสิกาตพฺพํฯ กโรนฺเตน จ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว ปญฺจหากาเรหิ ปฏิกูลโต มนสิกาตพฺพาฯ ตจปญฺจกสฺมิญฺหิ วณฺณสณฺฐานคนฺธาสโยกาสวเสเนว ปญฺจวิธมฺปิ ปาฏิกูลฺยํ ลพฺภติฯ เสเสสุปิ ยํ ยํ ลพฺภติ, ตสฺส ตสฺส วเสน มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพฯ

ตตฺถ เกสาทโย ปญฺจ โกฏฺฐาสา สุภนิมิตฺตํ ราคฏฺฐานิยํ อิฏฺฐารมฺมณนฺติ สงฺขํ คตาฯ เย เกจิ รชฺชนกสตฺตา นาม, สพฺเพ เต อิเมสุ ปญฺจสุ โกฏฺฐาเสสุ รชฺชนฺติฯ อยํ ปน ภิกฺขุ มหาชนสฺส รชฺชนฏฺฐาเน ‘ปฏิกูล’นฺติ อปฺปนํ ปาเปติฯ ตตฺถ อปฺปนาปฺปตฺติโต ปฏฺฐาย ปรโต อกิลมนฺโตว อปฺปนํ ปาปุณาติฯ

ตตฺริทํ โอปมฺมํ – ยถา หิ เฉโก ธนุคฺคโห ราชานํ อาราเธตฺวา สตสหสฺสุฏฺฐานกํ คามวรํ ลภิตฺวา สนฺนทฺธปญฺจาวุโธ ตตฺถ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค ทฺวตฺติํส โจเร ทิสฺวา เตสุ ปญฺจโจรเชฏฺฐเก ฆาเตยฺย; เตสํ ฆาติตกาลโต ปฏฺฐาย เตสุ ทฺเว เอกมคฺคํ ปฏิปชฺชมานา นาม น โหนฺติ; เอวํสมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพํฯ ธนุคฺคหสฺส ราชานํ อาราเธตฺวา คามวรํ ลทฺธกาโล วิย หิ อิมสฺส ภิกฺขุโน อาจริยสนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ อุคฺคเหตฺวา ฐิตกาโล; ทฺวตฺติํส โจรา วิย ทฺวตฺติํส โกฏฺฐาสา; ปญฺจ โจรเชฏฺฐกา วิย เกสาทโย ปญฺจ; โจรเชฏฺฐกานํ ฆาติตกาโล วิย อิมสฺส ภิกฺขุโน สพฺพสตฺตานํ รชฺชนฏฺฐาเน ตจปญฺจเก ‘ปฏิกูล’นฺติ อปฺปนาย ปาปิตกาโล; เสสโจรานํ ปาณิปฺปหาเรเนว ปลายิตกาโล วิย เสสโกฏฺฐาเสสุ อกิลมนฺตสฺเสว อปฺปนาปฺปตฺติ เวทิตพฺพาฯ

เอวํ ปณฺณตฺติํ สมติกฺกมนฺเตน จ อนุปุพฺพมุญฺจนโต มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพ – เกเส มนสิกโรนฺเตน มนสิกโรนฺเตเนว เกเสสุ สาเปกฺเขน หุตฺวา โลเมสุ สติ เปเสตพฺพาฯ ยาว โลมา น อุปฏฺฐหนฺติ ตาว ‘เกสา เกสา’ติ มนสิกาตพฺพาฯ ยทา ปน โลมา อุปฏฺฐหนฺติ ตทา เกเส วิสฺสชฺเชตฺวา โลเมสุ สติ อุปฏฺฐเปตพฺพาฯ เอวํ นขาทีสุปิ มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพฯ

ตตฺริทํ โอปมฺมํ – ยถา หิ ชลูกา คจฺฉมานา ยาว ปุรโต ปติฏฺฐํ น ลภติ ตาว ปจฺฉโต นงฺคุฏฺเฐน คหิตฏฺฐานํ น มุญฺจติ; ยทา ปน ปุรโต ปติฏฺฐํ ลภติ ตทา นงฺคุฏฺฐํ อุกฺขิปิตฺวา มุเขน คหิตฏฺฐาเน ฐเปติ; เอวเมว เกเส มนสิกโรนฺเตน มนสิกโรนฺเตเนว เกเสสุ สาเปกฺเขน หุตฺวา โลเมสุ สติ เปเสตพฺพาฯ ยาว โลมา น อุปฏฺฐหนฺติ ตาว ‘เกสา เกสา’ติ มนสิกาตพฺพาฯ ยทา โลมา อุปฏฺฐหนฺติ ตทา เกเส วิสฺสชฺเชตฺวา โลเมสุ สติ อุปฏฺฐเปตพฺพาฯ เอวํ นขาทีสุปิ มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพฯ

เอวํ ปวตฺเตนฺเตน อปฺปนา โหตีติ วุตฺตมนสิการโกสลฺลํ สมฺปาเทตพฺพํฯ กถํ? อิทญฺหิ อปฺปนากมฺมฏฺฐานํ มนสิกโรนฺตสฺส อปฺปนํ ปาปุณาติ; ปฐมํเยว ตาว น อุปฏฺฐาติ; อนมตคฺคสฺมิญฺหิ สํสารวฏฺเฏ จ นานารมฺมเณสุ วฑฺฒิตํ จิตฺตํ ‘เกสา’ติ อาวชฺชิตมตฺเต สชฺฌายโสตานุสาเรน คนฺตฺวา มตฺถลุงฺเค ปติฏฺฐาติฯ ‘มตฺถลุงฺค’นฺติ อาวชฺชิตมตฺเต สชฺฌายโสตานุสาเรน อาคนฺตฺวา เกเสสุ ปติฏฺฐาติฯ มนสิกโรนฺตสฺส มนสิกโรนฺตสฺส ปน โส โส โกฏฺฐาโส อุปฏฺฐาติฯ

สติ สมาธินาปิ ติฏฺฐมานา ปวตฺตติฯ เตน โย โย โกฏฺฐาโส อธิกตรํ อุปฏฺฐาติ ตตฺถ ตตฺถ ทฺวิคุเณน โยคํ กตฺวา อปฺปนา ปาเปตพฺพาฯ เอวํ อปฺปนาย ปาปิตกาลโต ปฏฺฐาย เสสโกฏฺฐาเสสุ อกิลมนฺโต อปฺปนํ ปาเปติฯ ตตฺถ ตาลวนมกฺกโฏว โอปมฺมํฯ

อปิเจตฺถ เอวมฺปิ โยชนา เวทิตพฺพา – ทฺวตฺติํสตาลกสฺมิญฺหิ ตาลวเน มกฺกโฏ ปฏิวสติฯ ตํ คเหตุกาโม ลุทฺโท โกฏิยํ ฐิตตาลมูเล ฐตฺวา อุกฺกุฏฺฐิมกาสิฯ มานชาติโก มกฺกโฏ ตํ ตํ ตาลํ ลงฺฆิตฺวา ปริยนฺตตาเล อฏฺฐาสิฯ ลุทฺโท ตตฺถปิ คนฺตฺวา อุกฺกุฏฺฐิมกาสิฯ มกฺกโฏ ปุน ตเถว ปุริมตาเล ปติฏฺฐาสิฯ โส อปราปรํ อนุพนฺธิยมาโน กิลมนฺโต ตสฺส ตสฺเสว ตาลสฺส มูเล ฐตฺวา อุกฺกุฏฺฐุกฺกุฏฺฐิกาเล อุฏฺฐหิตฺวา คจฺฉนฺโต คจฺฉนฺโต อติกิลมนฺโต เอกสฺส ตาลสฺส มกุฬปณฺณสูจิํ ทฬฺหํ คเหตฺวา ธนุโกฏิยา วิชฺฌิตฺวา คณฺหนฺโตปิ น ปลายติฯ

ตตฺถ ทฺวตฺติํส ตาลา วิย ทฺวตฺติํส โกฏฺฐาสา; มกฺกโฏ วิย จิตฺตํ; ลุทฺโท วิย โยคาวจโร; ลุทฺเทน ตาลมูเล ฐตฺวา อุกฺกุฏฺฐิกาเล มานชาติกสฺส มกฺกฏสฺส ปลายิตฺวา ปริยนฺตโกฏิยํ ฐิตกาโล วิย อนมตคฺเค สํสารวฏฺเฏ จ นานารมฺมเณสุ วฑฺฒิตจิตฺตสฺส ‘เกสา’ติ อาวชฺชิตมตฺเต สชฺฌายโสตานุสาเรน คนฺตฺวา มตฺถลุงฺเค ปติฏฺฐานํ; ปริยนฺตโกฏิยํ ฐตฺวา อุกฺกุฏฺเฐ โอริมโกฏิํ อาคมนกาโล วิย ‘มตฺถลุงฺค’นฺติ อาวชฺชิตมตฺเต สชฺฌายโสตานุสาเรน คนฺตฺวา เกเสสุ ปติฏฺฐานํ; อปราปรํ อนุพนฺธิยมานสฺส กิลมนฺตสฺส อุกฺกุฏฺฐุกฺกุฏฺฐิฏฺฐาเน อุฏฺฐานกาโล วิย มนสิกโรนฺตสฺส มนสิกโรนฺตสฺส ตสฺมิํ ตสฺมิํ โกฏฺฐาเส อุปฏฺฐหนฺเต สติยา ปติฏฺฐาย ปติฏฺฐาย คมนํ; ธนุโกฏิยา วิชฺฌิตฺวา คณฺหนฺตสฺสาปิ อปลายนกาโล วิย โย โกฏฺฐาโส อธิกตรํ อุปฏฺฐาติ, ตสฺมิํ ทฺวิคุณํ มนสิการํ กตฺวา อปฺปนาย ปาปนํฯ

ตตฺถ อปฺปนาย ปาปิตกาลโต ปฏฺฐาย เสสโกฏฺฐาเสสุ อกิลมนฺโตว อปฺปนํ ปาเปสฺสติฯ ตสฺมา ‘ปฏิกูลํ ปฏิกูล’นฺติ ปุนปฺปุนํ อาวชฺชิตพฺพํ สมนฺนาหริตพฺพํ, ตกฺกาหตํ วิตกฺกาหตํ กาตพฺพํฯ เอวํ กโรนฺตสฺส จตฺตาโร ขนฺธา ปฏิกูลารมฺมณา โหนฺติ, อปฺปนํ ปาปุณาติฯ ปุพฺพภาคจิตฺตานิ ปริกมฺมอุปจารสงฺขาตานิ สวิตกฺกสวิจารานีติ สพฺพํ เหฏฺฐา วุตฺตสทิสเมวฯ

เอกํ ปน โกฏฺฐาสํ มนสิกโรนฺตสฺส เอกเมว ปฐมชฺฌานํ นิพฺพตฺตติฯ ปาฏิเยกฺกํ มนสิกโรนฺตสฺส ทฺวตฺติํส ปฐมชฺฌานานิ นิพฺพตฺตนฺติฯ หตฺเถ คหิตปญฺหาวตฺถุ ปากติกเมวฯ

โส ตํ นิมิตฺตนฺติ โส ภิกฺขุ ตํ กมฺมฏฺฐานนิมิตฺตํฯ อาเสวตีติ เสวติ ภชติฯ ภาเวตีติ วฑฺเฒติฯ พหุลีกโรตีติ ปุนปฺปุนํ กโรติฯ สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปตีติ สุววตฺถิตํ กโรติฯ พหิทฺธา กาเย จิตฺตํ อุปสํหรตีติ เอวํ กตฺวา พหิทฺธา ปรสฺส กาเย อตฺตโน จิตฺตํ อุปสํหรติ ฐเปติ เปเสติฯ

อตฺถิสฺส กาเยติ อตฺถิ อสฺส กาเยฯ อชฺฌตฺตพหิทฺธากาเย จิตฺตํ อุปสํหรตีติ กาเลน อตฺตโน กาเลน ปเรสํ กาเย จิตฺตํ อุปนาเมติฯ อตฺถิ กาเยติ อิทํ ยสฺมา น เอกนฺเตน อตฺตโน กาโย นาปิ ปรสฺเสว กาโย อธิปฺเปโต, ตสฺมา วุตฺตํฯ เอตฺถ ปน อตฺตโน ชีวมานกสรีเร ‘ปฏิกูล’นฺติ ปริกมฺมํ กโรนฺตสฺส อปฺปนาปิ อุปจารมฺปิ ชายติฯ ปรสฺส ชีวมานกสรีเร ‘ปฏิกูล’นฺติ มนสิกโรนฺตสฺส เนว อปฺปนา ชายติ, น อุปจารํฯ นนุ จ ทสสุ อสุเภสุ อุภยมฺเปตํ ชายตีติ? อาม, ชายติฯ ตานิ หิ อนุปาทินฺนกปกฺเข ฐิตานิฯ ตสฺมา ตตฺถ อปฺปนาปิ อุปจารมฺปิ ชายติฯ อิทํ ปน อุปาทินฺนกปกฺเข ฐิตํฯ เตเนเวตฺถ อุภยมฺเปตํ น ชายติฯ อสุภานุปสฺสนาสงฺขาตา ปน วิปสฺสนาภาวนา โหตีติ เวทิตพฺพาฯ อิมสฺมิํ ปพฺเพ กิํ กถิตนฺติ? สมถวิปสฺสนา กถิตาฯ

อิทาเนตฺถ เอวํ สพฺพํ มนสิการสาธารณํ ปกิณฺณกํ เวทิตพฺพํฯ เอเตสญฺหิ –

นิมิตฺตโต ลกฺขณโต, ธาตุโต อถ สุญฺญโต;

ขนฺธาทิโต จ วิญฺเญยฺโย, เกสาทีนํ วินิจฺฉโยฯ

ตตฺถ ‘นิมิตฺตโต’ติ ทฺวตฺติํสากาเร สฏฺฐิสตํ นิมิตฺตานิ, เยสํ วเสน โยคาวจโร ทฺวตฺติํสาการํ โกฏฺฐาสโต ปริคฺคณฺหาติ, เสยฺยถิทํ – เกสสฺส วณฺณนิมิตฺตํ, สณฺฐานนิมิตฺตํ, ทิสานิมิตฺตํ, โอกาสนิมิตฺตํ, ปริจฺเฉทนิมิตฺตนฺติ ปญฺจ นิมิตฺตานิ โหนฺติฯ โลมาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

‘ลกฺขณโต’ติ ทฺวตฺติํสากาเร อฏฺฐวีสติสตํ ลกฺขณานิ โหนฺติ, เยสํ วเสน โยคาวจโร ทฺวตฺติํสาการํ ลกฺขณโต มนสิกโรติ, เสยฺยถิทํ – เกเส ถทฺธตฺตลกฺขณํ, อาพนฺธตฺตลกฺขณํ, อุณฺหตฺตลกฺขณํ, วิตฺถมฺภนลกฺขณนฺติ จตฺตาริ ลกฺขณานิ โหนฺติฯ โลมาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

‘ธาตุโต’ติ ทฺวตฺติํสากาเร ‘‘จตุธาตุโร อยํ, ภิกฺขุ, ปุริโส’’ติ วุตฺตาสุ ธาตูสุ อฏฺฐวีสติสตํ ธาตุโย โหนฺติ, ยาสํ วเสน โยคาวจโร ทฺวตฺติํสาการํ ธาตุโต ปริคฺคณฺหาติ, เสยฺยถิทํ – เกเส กกฺขฬตา ปถวีธาตุ, อาพนฺธนตา อาโปธาตุ, อุณฺหตา เตโชธาตุ, วิตฺถมฺภนตา วาโยธาตูติ จตสฺโส ธาตุโย โหนฺติฯ โลมาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

‘สุญฺญโต’ติ ทฺวตฺติํสากาเร ฉนฺนวุติ สุญฺญตา โหนฺติ, ยาสํ วเสน โยคาวจโร ทฺวตฺติํสาการํ สุญฺญโต วิปสฺสติ, เสยฺยถิทํ – เกสา สุญฺญา อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วาติฯ เกเส ตาว อตฺตสุญฺญตา, อตฺตนิยสุญฺญตา, นิจฺจภาวสุญฺญตาติ ติสฺโส สุญฺญตา โหนฺติฯ โลมาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

‘ขนฺธาทิโต’ติ ทฺวตฺติํสากาเร เกสาทีสุ ขนฺธาทิวเสน ปริคฺคยฺหมาเนสุ เกสา กติ ขนฺธา โหนฺติ, กติ อายตนานิ, กติ ธาตุโย, กติ สจฺจานิ, กติ สติปฏฺฐานานีติอาทินา นเยน เปตฺถ วินิจฺฉโย วิญฺญาตพฺโพฯ

[357] เอวํ อชฺฌตฺตาทิเภทโต ติวิเธน กายานุปสฺสนํ วิตฺถารโต ทสฺเสตฺวา อิทานิ ‘‘กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน’’ติอาทีนิ ปทานิ ภาเชตฺวา ทสฺเสตุํ อนุปสฺสีติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ยาย อนุปสฺสนาย กายานุปสฺสี นาม โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ตตฺถ กตมา อนุปสฺสนา? ยา ปญฺญา ปชานนาติอาทิ วุตฺตํฯ อาตาปีติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

ตตฺถ ปญฺญา ปชานนาติอาทีนิ เหฏฺฐา จิตฺตุปฺปาทกณฺฑวณฺณนายํ (ธ. ส. อฏฺฐ. 16) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิฯ อุเปโตติอาทีนิ สพฺพานิ อญฺญมญฺญเววจนานิฯ

อปิจ อาเสวนวเสน อุเปโต, ภาวนาวเสน สุฏฺฐุ อุเปโตติ สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต, อุปปนฺโน สมฺปนฺโนติ อิเมสุปิ ทฺวีสุ ทุเกสุ อยเมว นโยฯ พหุลีการวเสน ปน สมนฺนาคโตติ เอวเมตฺถ โยชนา เวทิตพฺพาฯ อิมินา อาตาเปน อุเปโตติ อาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

วิหรตีติ ปเท ‘ตตฺถ กตโม วิหาโร’ติ ปุจฺฉํ อกตฺวา ปุคฺคลาธิฏฺฐานาย เทสนาย เทเสนฺโต อิริยตีติอาทิมาหฯ ตสฺสตฺโถ – จตุนฺนํ อิริยาปถานํ อญฺญตรสมงฺคีภาวโต อิริยติฯ เตหิ อิริยาปถจตุกฺเกหิ กายสกฏวตฺตเนน วตฺตติฯ เอกํ อิริยาปถทุกฺขํ อปเรน อิริยาปเถน พาธิตฺวา จิรฏฺฐิติกภาเวน สรีรกฺขนโต ปาเลติฯ เอกสฺมิํ อิริยาปเถ อสณฺฐหิตฺวา สพฺพิริยาปถวตนโต ยเปติฯ เตน เตน อิริยาปเถน ตถา ตถา กายสฺส ยาปนโต ยาเปติฯ จิรกาลวตฺตาปนโต จรติฯ อิริยาปเถน อิริยาปถํ วิจฺฉินฺทิตฺวา ชีวิตหรณโต วิหรติ

[362] สฺเวว กาโย โลโกติ ยสฺมิํ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ, สฺเวว กาโย ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเฐน โลโกฯ ยสฺมา ปนสฺส กาเย ปหียมานํ อภิชฺฌาโทมนสฺสํ เวทนาทีสุปิ ปหียติ เอว, ตสฺมา ปญฺจปิ อุปาทานกฺขนฺธา โลโกติ วุตฺตํฯ

สนฺตาติอาทีสุปิ นิโรธวเสน สนฺตตาย สนฺตาฯ ภาวนาย สมิตตฺตา สมิตาฯ วตฺถุปริญฺญาย อปฺปวตฺติวูปสมวเสน วูปสนฺตาฯ นิโรธสงฺขาตํ อตฺถํ คตาติ อตฺถงฺคตาฯ ปุนปฺปุนํ นิพฺพตฺติยา ปฏิพาหิตตฺตา อติวิย อตฺถํ คตาติ อพฺภตฺถงฺคตาฯ อปฺปิตาติ วินาสิตา, อปฺปวตฺติยํ ฐปิตาติปิ อตฺโถฯ พฺยปฺปิตาติ สุวินาสิตา, อติวิย อปฺปวตฺติยํ ฐปิตาติปิ อตฺโถฯ ยถา ปุน น อนฺวสฺสวนฺติ เอวํ โสสิตตฺตา โสสิตาฯ สุฏฺฐุ โสสิตาติ วิโสสิตา , สุกฺขาปิตาติ อตฺโถฯ วิคตนฺตา กตาติ พฺยนฺตี กตาฯ เอตฺถ จ อนุปสฺสนาย กมฺมฏฺฐานวิหาเรน กมฺมฏฺฐานิกสฺส กายปริหรณํ, อาตาเปน สมฺมปฺปธานํ, สติสมฺปชญฺเญน กมฺมฏฺฐานปริหรณูปาโย; สติยา วา กายานุปสฺสนาวเสน ปฏิลทฺโธ สมโถ, สมฺปชญฺเญน วิปสฺสนา, อภิชฺฌาโทมนสฺสวินเยน ภาวนาผลํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

กายานุปสฺสนานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

เวทนานุปสฺสนานิทฺเทสวณฺณนา

[363] เวทนานุปสฺสนานิทฺเทเสปิ เหฏฺฐา วุตฺตสทิสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ สุขํ เวทนํ เวทยมาโนติอาทีสุ ปน สุขํ เวทนนฺติ กายิกํ วา เจตสิกํ วา สุขํ เวทนํ เวทยมาโน ‘อหํ สุขํ เวทนํ เวทยามี’ติ ปชานาตีติ อตฺโถฯ ตตฺถ กามํ อุตฺตานเสยฺยกาปิ ทารกา ถญฺญปิวนาทิกาเล สุขํ เวทยมานา ‘สุขํ เวทนํ เวทยามา’ติ ปชานนฺติ, น ปเนตํ เอวรูปํ ชานนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เอวรูปญฺหิ ชานนํ สตฺตูปลทฺธิํ นปฺปชหติ, สตฺตสญฺญํ น อุคฺฆาเฏติ, กมฺมฏฺฐานํ วา สติปฏฺฐานภาวนา วา น โหติฯ อิมสฺส ปน ภิกฺขุโน ชานนํ สตฺตูปลทฺธิํ ปชหติ, สตฺตสญฺญํ อุคฺฆาเฏติ, กมฺมฏฺฐานญฺเจว สติปฏฺฐานภาวนา จ โหติฯ ‘อิทญฺหิ โก เวทยติ, กสฺส เวทนา, กิํ การณา เวทนา’ติ เอวํ สมฺปชานเวทิยนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ

ตตฺถ โก เวทยตีติ? น โกจิ สตฺโต วา ปุคฺคโล วา เวทยติฯ กสฺส เวทนาติ? น กสฺสจิ สตฺตสฺส วา ปุคฺคลสฺส วา เวทนาฯ กิํ การณา เวทนาติ? วตฺถุอารมฺมณา จ ปเนสา เวทนาฯ ตสฺมา เอส เอวํ ปชานาติ – ‘ตํ ตํ สุขาทีนํ วตฺถุํ อารมฺมณํ กตฺวา เวทนาว เวทยติ; ตํ ปน เวทนาปวตฺติํ อุปาทาย ‘อหํ เวทยามี’ติ โวหารมตฺตํ โหตี’ติฯ เอวํ วตฺถุํ อารมฺมณํ กตฺวา เวทนาว เวทยตีติ สลฺลกฺเขนฺโต ‘เอส สุขํ เวทนํ เวทยามี’ติ ปชานาตีติ เวทิตพฺโพ, จิตฺตลปพฺพเต อญฺญตโร เถโร วิยฯ

เถโร กิร อผาสุกกาเล พลวเวทนาย นิตฺถุนนฺโต อปราปรํ ปริวตฺตติฯ ตเมโก ทหโร อาห – ‘‘กตรํ โว, ภนฺเต, ฐานํ รุชตี’’ติ? ‘‘อาวุโส, ปาฏิเยกฺกํ รุชนฏฺฐานํ นาม นตฺถิ; วตฺถุํ อารมฺมณํ กตฺวา เวทนาว เวทยตี’’ติฯ ‘‘เอวํ ชานนกาลโต ปฏฺฐาย อธิวาเสตุํ วฏฺฏติ โน, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘อธิวาเสมิ, อาวุโส’’ติฯ ‘‘อธิวาสนา, ภนฺเต, เสยฺโย’’ติฯ เถโร อธิวาเสสิฯ วาโต ยาว หทยา ผาเลสิฯ มญฺจเก อนฺตานิ ราสีกตานิ อเหสุํฯ เถโร ทหรสฺส ทสฺเสสิ – ‘‘วฏฺฏตาวุโส, เอตฺตกา อธิวาสนา’’ติ? ทหโร ตุณฺหี อโหสิฯ เถโร วีริยสมาธิํ โยเชตฺวา สหปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิตฺวา สมสีสี หุตฺวา ปรินิพฺพายิฯ