ตตฺถ ยสฺมา เอกจิตฺตกฺขเณ กุสลสงฺขาเรน สทฺธิํ อวิชฺชา นตฺถิ, ตสฺมา ตํ อวตฺวา, อวิชฺชา วิย อกุสลานํ, กุสลานํ มูลโต กุสลมูลํ, ตณฺหุปาทานานญฺจ อภาวโต ตณฺหาฏฺฐาเน ตณฺหา วิย อารมฺมเณ อชฺโฌคาฬฺโห ปสาโท, อุปาทานฏฺฐาเน อุปาทานํ วิย ทฬฺหนิปาตี นาม อธิโมกฺโข วุตฺโตฯ เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติฯ

กุสลนิทฺเทสวณฺณนาฯ

อพฺยากตนิทฺเทสวณฺณนา

[306] อพฺยากตํ เหฏฺฐา จิตฺตุปฺปาทกณฺเฑ อาคตปฏิปาฏิยาว วิภตฺตํฯ สพฺพวาเรสุ จ อวิชฺชามูลกา นยา ปริหีนาฯ กสฺมา? อวิชฺชาฏฺฐาเน ฐเปตพฺพสฺส อภาวโตฯ กุสลจิตฺเตสุ หิ อวิชฺชาฏฺฐาเน ฐเปตพฺพํ กุสลมูลํ อตฺถิ, จกฺขุวิญฺญาณาทีสุ นตฺถิฯ สเหตุเกสุ ปน กิญฺจาปิ อตฺถิ, เอวํ สนฺเตปิ อิธ ปจฺฉินฺนตฺตา ตตฺถ น คหิตํฯ ปญฺจวิญฺญาณโสเต โสตปติตาว หุตฺวา เทสนา กตาติ เวทิตพฺพาฯ

วิเสสโต ปเนตฺถ จกฺขุวิญฺญาณาทีสุ ตณฺหาฏฺฐานํ อุปาทานฏฺฐานญฺจ ปริหีนํฯ กสฺมา? ตณฺหาฏฺฐานารหสฺส พลวธมฺมสฺส อภาวา อธิโมกฺขรหิตตฺตา จฯ เสสาเหตุเกสุ ตณฺหาฏฺฐานเมว ปริหีนํฯ สเหตุเกสุ ปสาทสพฺภาวโต ตณฺหาฏฺฐาเน ปสาเทน ปทํ ปูริตํฯ เอวเมตฺถ กุสลากุสลวิปาเกสุ จกฺขุวิญฺญาณาทีสุ สงฺขารวิญฺญาณนามฉฏฺฐายตนผสฺสเวทนามูลกา ฉ ฉ, เสสาเหตุเกสุ อธิโมกฺขมูลเกน สทฺธิํ สตฺต สตฺต, สเหตุเกสุ ปสาทมูลเกน สทฺธิํ อฏฺฐ อฏฺฐ นยา เวทิตพฺพาฯ

ตตฺถ จกฺขุวิญฺญาณาทีสุปิ จตุนฺนมฺปิ จตุกฺกานํ อาทิวาโรว วุตฺโตฯ ทุติยวาโร ปจฺจยวิเสสฏฺเฐน ลพฺภมาโนปิ น วุตฺโตฯ ตติยจตุตฺถวารา อสมฺภวโตเยวฯ รูปมิสฺสกา หิ เต, น จ จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ รูปํ สมุฏฺฐาเปนฺติฯ ยถา จ ปฐมจตุกฺเก ทฺเว วารา ลพฺภนฺติ, เอวํ เสสจตุกฺเกสุปิฯ ตสฺมา ปฐมจตุกฺเก ทุติยวาโร, เสสจตุกฺเกสุ จ ทฺเว ทฺเว วารา อวุตฺตาปิ วุตฺตาว โหนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ เสสาเหตุกาพฺยากเต สพฺพจตุกฺเกสุ สพฺเพปิ วารา ลพฺภนฺติฯ อิธ ปจฺฉินฺนตฺตา ปน ปรโต น คหิตาฯ โสตปติตาว หุตฺวา เทสนา กตาติฯ

เสสสเหตุกวิปาเกสุปิ เอเสว นโย อญฺญตฺร อรูปาวจรวิปากาฯ อรูปาวจรวิปากสฺมิญฺหิ วารทฺวยเมว ลพฺภตีติฯ

อพฺยากตนิทฺเทสวณฺณนาฯ

อวิชฺชามูลกกุสลนิทฺเทสวณฺณนา

[334] อิทานิ อปเรน ปริยาเยน เอกจิตฺตกฺขเณ ปจฺจยาการํ ทสฺเสตุํ ปุน กตเม ธมฺมา กุสลาติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ อวิชฺชาปจฺจยาติ อุปนิสฺสยปจฺจยตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เตเนว นิทฺเทสวาเร ‘‘ตตฺถ กตมา อวิชฺชา’’ติ อวิภชิตฺวา ‘‘ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร’’ติ วิภตฺตํฯ กุสลเจตนาสงฺขาโต หิ สงฺขาโรเยว ตสฺมิํ สมเย จิตฺเตน สหชาโต โหติ, น อวิชฺชาฯ

ตตฺถ โลกิยกุสลสฺส เหฏฺฐา สุตฺตนฺตภาชนีเย วุตฺตนเยเนว อวิชฺชา ปจฺจโย โหติฯ ยสฺมา ปน อปฺปหีนาวิชฺโช อวิชฺชาย ปหานตฺถํ โลกุตฺตรํ ภาเวติ, ตสฺมา ตสฺสาปิ สมติกฺกมวเสน ปจฺจโย โหติฯ อวิชฺชาวโตเยว หิ กุสลายูหนํ โหติ, น อิตรสฺสฯ ตตฺถ เตภูมกกุสเล สมฺโมหวเสนปิ สมติกฺกมภาวนาวเสนปิ อายูหนํ ลพฺภติ; โลกุตฺตเร สมุจฺเฉทภาวนาวเสนาติฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

อยํ ปน วิเสโส – ยถา เหฏฺฐา เอเกกกุสเล จตุนฺนํ จตุกฺกานํ วเสน นว โสฬสกา ลทฺธา, ตถา อิธ น ลพฺภนฺติฯ กสฺมา? อวิชฺชาย อวิคตสมฺปยุตฺตอญฺญมญฺญปจฺจยาภาวโตฯ อุปนิสฺสยวเสน ปเนตฺถ ปฐมจตุกฺกเมว ลพฺภติฯ ตมฺปิ ปฐมวารเมว ทสฺเสตฺวา สํขิตฺตํฯ นีหริตฺวา ปน ทสฺเสตพฺพนฺติฯ

อวิชฺชามูลกกุสลนิทฺเทสวณฺณนาฯ