ตตฺถ ยสฺมา ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺเตสุ ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ นตฺถิ, ตสฺมา อุปาทานฏฺฐาเน อุปาทานํ วิย ทฬฺหนิปาตินา อธิโมกฺเขน ปทํ ปูริตํฯ โทมนสฺสสหคเตสุ จ ยสฺมา เวทนาปจฺจยา ตณฺหาปิ นตฺถิ, ตสฺมา ตณฺหาฏฺฐาเน ตณฺหา วิย พลวกิเลเสน ปฏิเฆน ปทํ ปูริตํฯ อุปาทานฏฺฐาเน อธิโมกฺเขเนวฯ วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺเต ปน ยสฺมา สนฺนิฏฺฐานาภาวโต อธิโมกฺโขปิ นตฺถิ, ตสฺมา ตณฺหาฏฺฐาเน พลวกิเลสภูตาย วิจิกิจฺฉาย ปทํ ปูริตํฯ อุปาทานฏฺฐานํ ปริหีนเมวฯ อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺเต ปน ยสฺมา อธิโมกฺโข อตฺถิ, ตสฺมา ตณฺหาฏฺฐาเน พลวกิเลเสน อุทฺธจฺเจน ปทํ ปูริตํฯ อุปาทานฏฺฐาเน อธิโมกฺเขเนวฯ สพฺพตฺเถว จ วิเสสมตฺตํ ทสฺเสตฺวา ปาฬิ สํขิตฺตาฯ โย จายํ วิเสโส ทสฺสิโต, ตตฺถ เกวลํ อธิโมกฺขนิทฺเทโสว อปุพฺโพฯ เสสํ เหฏฺฐา อาคตเมวฯ

อธิโมกฺขนิทฺเทเส ปน อธิมุจฺจนวเสน อธิโมกฺโขฯ อธิมุจฺจติ วา เตน อารมฺมเณ จิตฺตํ นิพฺพิจิกิจฺฉตาย สนฺนิฏฺฐานํ คจฺฉตีติ อธิโมกฺโขฯ อธิมุจฺจนากาโร อธิมุจฺจนาฯ ตสฺส จิตฺตสฺส, ตสฺมิํ วา อารมฺมเณ อธิมุตฺตตฺตาติ ตทธิมุตฺตตาฯ สพฺพจิตฺเตสุ จ ปฐมจิตฺเต วุตฺตนเยเนว นยจตุกฺกวารปฺปเภโท เวทิตพฺโพฯ เกวลญฺหิ วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺเต อุปาทานมูลกสฺส นยสฺส อภาวา อฏฺฐ นยา, ทฺวตฺติํส จตุกฺกานิ, อฏฺฐวีสาธิกญฺจ วารสตํ โหตีติฯ

อกุสลนิทฺเทสวณฺณนาฯ

กุสลนิทฺเทสวณฺณนา

[292] อิทานิ อิมินาว นเยน กุสลจิตฺตาทีสุปิ ปจฺจยาการํ ทสฺเสตุํ กตเม ธมฺมา กุสลาติอาทิ อารทฺธํฯ ยถา ปน อกุสเล ปฐมํ มาติกํ นิกฺขิปิตฺวา ปจฺฉา นิทฺเทโส กโต, น ตถา อิธฯ กสฺมา? อปฺปนาวาเร นานตฺตสมฺภวโตฯ โลกิยกุสลาทีสุ หิ เตสํ ธมฺมานํ ทุกฺขสจฺจปริยาปนฺนตฺตา ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺสา’’ติ อปฺปนา โหติ, โลกุตฺตรกุสลาทีสุ ‘‘เอวเมเตสํ ธมฺมาน’’นฺติฯ ตสฺมา เอตฺถ สาธารณโต มาติกํ ฐเปตุํ น สกฺกาติ ปาฏิเยกฺกํ เตสํ เตสํ กุสลาทีนํ มาติกํ อุทฺทิสิตฺวาว นิทฺเทโส กโตติฯ

ตตฺถ ยสฺมา เอกจิตฺตกฺขเณ กุสลสงฺขาเรน สทฺธิํ อวิชฺชา นตฺถิ, ตสฺมา ตํ อวตฺวา, อวิชฺชา วิย อกุสลานํ, กุสลานํ มูลโต กุสลมูลํ, ตณฺหุปาทานานญฺจ อภาวโต ตณฺหาฏฺฐาเน ตณฺหา วิย อารมฺมเณ อชฺโฌคาฬฺโห ปสาโท, อุปาทานฏฺฐาเน อุปาทานํ วิย ทฬฺหนิปาตี นาม อธิโมกฺโข วุตฺโตฯ เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติฯ

กุสลนิทฺเทสวณฺณนาฯ

อพฺยากตนิทฺเทสวณฺณนา

[306] อพฺยากตํ เหฏฺฐา จิตฺตุปฺปาทกณฺเฑ อาคตปฏิปาฏิยาว วิภตฺตํฯ สพฺพวาเรสุ จ อวิชฺชามูลกา นยา ปริหีนาฯ กสฺมา? อวิชฺชาฏฺฐาเน ฐเปตพฺพสฺส อภาวโตฯ กุสลจิตฺเตสุ หิ อวิชฺชาฏฺฐาเน ฐเปตพฺพํ กุสลมูลํ อตฺถิ, จกฺขุวิญฺญาณาทีสุ นตฺถิฯ สเหตุเกสุ ปน กิญฺจาปิ อตฺถิ, เอวํ สนฺเตปิ อิธ ปจฺฉินฺนตฺตา ตตฺถ น คหิตํฯ ปญฺจวิญฺญาณโสเต โสตปติตาว หุตฺวา เทสนา กตาติ เวทิตพฺพาฯ

วิเสสโต ปเนตฺถ จกฺขุวิญฺญาณาทีสุ ตณฺหาฏฺฐานํ อุปาทานฏฺฐานญฺจ ปริหีนํฯ กสฺมา? ตณฺหาฏฺฐานารหสฺส พลวธมฺมสฺส อภาวา อธิโมกฺขรหิตตฺตา จฯ เสสาเหตุเกสุ ตณฺหาฏฺฐานเมว ปริหีนํฯ สเหตุเกสุ ปสาทสพฺภาวโต ตณฺหาฏฺฐาเน ปสาเทน ปทํ ปูริตํฯ เอวเมตฺถ กุสลากุสลวิปาเกสุ จกฺขุวิญฺญาณาทีสุ สงฺขารวิญฺญาณนามฉฏฺฐายตนผสฺสเวทนามูลกา ฉ ฉ, เสสาเหตุเกสุ อธิโมกฺขมูลเกน สทฺธิํ สตฺต สตฺต, สเหตุเกสุ ปสาทมูลเกน สทฺธิํ อฏฺฐ อฏฺฐ นยา เวทิตพฺพาฯ

ตตฺถ จกฺขุวิญฺญาณาทีสุปิ จตุนฺนมฺปิ จตุกฺกานํ อาทิวาโรว วุตฺโตฯ ทุติยวาโร ปจฺจยวิเสสฏฺเฐน ลพฺภมาโนปิ น วุตฺโตฯ ตติยจตุตฺถวารา อสมฺภวโตเยวฯ รูปมิสฺสกา หิ เต, น จ จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ รูปํ สมุฏฺฐาเปนฺติฯ ยถา จ ปฐมจตุกฺเก ทฺเว วารา ลพฺภนฺติ, เอวํ เสสจตุกฺเกสุปิฯ ตสฺมา ปฐมจตุกฺเก ทุติยวาโร, เสสจตุกฺเกสุ จ ทฺเว ทฺเว วารา อวุตฺตาปิ วุตฺตาว โหนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ เสสาเหตุกาพฺยากเต สพฺพจตุกฺเกสุ สพฺเพปิ วารา ลพฺภนฺติฯ อิธ ปจฺฉินฺนตฺตา ปน ปรโต น คหิตาฯ โสตปติตาว หุตฺวา เทสนา กตาติฯ