5. วิญฺญาณกฺขนฺธนิทฺเทโส

[26] วิญฺญาณกฺขนฺธนิทฺเทเส ยํ กิญฺจิ วิญฺญาณนฺติ จตุภูมกวิญฺญาณํ ปริยาทิยติฯ จกฺขุวิญฺญาณนฺติอาทีนิ อตีตาทิวเสน นิทฺทิฏฺฐวิญฺญาณํ สภาวโต ทสฺเสตุํ วุตฺตานิฯ ตตฺถ จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ ปญฺจ จกฺขุปสาทาทิวตฺถุกาเนว, มโนวิญฺญาณํ หทยวตฺถุกมฺปิ อวตฺถุกมฺปิฯ สพฺพํ จตุภูมกวิญฺญาณํฯ เสสํ เวทนากฺขนฺธสทิสเมวาติฯ

อยํ วิญฺญาณกฺขนฺธนิทฺเทโสฯ

ปกิณฺณกกถา

อิทานิ ปญฺจสุปิ ขนฺเธสุ สมุคฺคมโต, ปุพฺพาปรโต, อทฺธานปริจฺเฉทโต, เอกุปฺปาทนานานิโรธโต, นานุปฺปาทเอกนิโรธโต, เอกุปฺปาทเอกนิโรธโต, นานุปฺปาทนานานิโรธโต, อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนโต, อชฺฌตฺติกพาหิรโต, โอฬาริกสุขุมโต, หีนปณีตโต, ทูรสนฺติกโต, ปจฺจยโต, สมุฏฺฐานโต, ปรินิปฺผนฺนโต, สงฺขตโตติ โสฬสหากาเรหิ ปกิณฺณกํ เวทิตพฺพํฯ

ตตฺถ ทุวิโธ สมุคฺคโม – คพฺภเสยฺยกสมุคฺคโม, โอปปาติกสมุคฺคโมติฯ ตตฺถ คพฺภเสยฺยกสมุคฺคโม เอวํ เวทิตพฺโพ – คพฺภเสยฺยกสตฺตานญฺหิ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปญฺจกฺขนฺธา อปจฺฉาอปุเร เอกโต ปาตุภวนฺติฯ ตสฺมิํ ขเณ ปาตุภูตา กลลสงฺขาตา รูปสนฺตติ ปริตฺตา โหติฯ ขุทฺทกมกฺขิกาย เอกวายาเมน ปาตพฺพมตฺตาติ วตฺวา ปุน ‘อติพหุํ เอตํ, สณฺหสูจิยา เตเล ปกฺขิปิตฺวา อุกฺขิตฺตาย ปคฺฆริตฺวา อคฺเค ฐิตพินฺทุมตฺต’นฺติ วุตฺตํฯ ตมฺปิ ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘เอกเกเส เตลโต อุทฺธริตฺวา คหิเต ตสฺส ปคฺฆริตฺวา อคฺเค ฐิตพินฺทุมตฺต’นฺติ วุตฺตํฯ ตมฺปิ ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘อิมสฺมิํ ชนปเท มนุสฺสานํ เกเส อฏฺฐธา ผาลิเต ตโต เอกโกฏฺฐาสปฺปมาโณ อุตฺตรกุรุกานํ เกโส; ตสฺส ปสนฺนติลเตลโต อุทฺธฏสฺส อคฺเค ฐิตพินฺทุมตฺต’นฺติ วุตฺตํฯ ตมฺปิ ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘เอตํ พหุ, ชาติอุณฺณา นาม สุขุมา; ตสฺสา เอกอํสุโน ปสนฺนติลเตเล ปกฺขิปิตฺวา อุทฺธฏสฺส ปคฺฆริตฺวา อคฺเค ฐิตพินฺทุมตฺต’นฺติ วุตฺตํฯ

ตํ ปเนตํ อจฺฉํ โหติ วิปฺปสนฺนํ อนาวิลํ ปริสุทฺธํ ปสนฺนติลเตลพินฺทุสมานวณฺณํ ฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

ติลเตลสฺส ยถา พินฺทุ, สปฺปิมณฺโฑ อนาวิโล;

เอวํ วณฺณปฏิภาคํ, กลลนฺติ ปวุจฺจตีติฯ

เอวํ ปริตฺตาย รูปสนฺตติยา ตีณิ สนฺตติสีสานิ โหนฺติ – วตฺถุทสกํ, กายทสกํ, อิตฺถิยา อิตฺถินฺทฺริยวเสน ปุริสสฺส ปุริสินฺทฺริยวเสน ภาวทสกนฺติฯ ตตฺถ วตฺถุรูปํ, ตสฺส นิสฺสยานิ จตฺตาริ มหาภูตานิ, ตํนิสฺสิตา วณฺณคนฺธรโสชา, ชีวิตนฺติ – อิทํ วตฺถุทสกํ นามฯ กายปสาโท, ตสฺส นิสฺสยานิ จตฺตาริ มหาภูตานิ, ตนฺนิสฺสิตา วณฺณคนฺธรโสชา, ชีวิตนฺติ – อิทํ กายทสกํ นามฯ อิตฺถิยา อิตฺถิภาโว, ปุริสสฺส ปุริสภาโว, ตสฺส นิสฺสยานิ จตฺตาริ มหาภูตานิ, ตนฺนิสฺสิตา วณฺณคนฺธรโสชา, ชีวิตนฺติ – อิทํ ภาวทสกํ นามฯ

เอวํ คพฺภเสยฺยกานํ ปฏิสนฺธิยํ อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉเทน สมติํส กมฺมชรูปานิ รูปกฺขนฺโธ นาม โหติฯ ปฏิสนฺธิจิตฺเตน ปน สหชาตา เวทนา เวทนากฺขนฺโธ, สญฺญา สญฺญากฺขนฺโธ, สงฺขารา สงฺขารกฺขนฺโธ, ปฏิสนฺธิจิตฺตํ วิญฺญาณกฺขนฺโธติฯ เอวํ คพฺภเสยฺยกานํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปญฺจกฺขนฺธา ปริปุณฺณา โหนฺติฯ สเจ ปน นปุํสกปฏิสนฺธิ โหติ, ภาวทสกํ หายติฯ ทฺวินฺนํ ทสกานํ วเสน สมวีสติ กมฺมชรูปานิ รูปกฺขนฺโธ นาม โหติฯ เวทนากฺขนฺธาทโย วุตฺตปฺปการา เอวาติฯ เอวมฺปิ คพฺภเสยฺยกานํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปญฺจกฺขนฺธา ปริปุณฺณา โหนฺติฯ

อิมสฺมิํ ฐาเน ติสมุฏฺฐานิกปฺปเวณี กเถตพฺพา ภเวยฺยฯ ตํ ปน อกเถตฺวา ‘โอปปาติกสมุคฺคโม’ นาม ทสฺสิโตฯ โอปปาติกานญฺหิ ปริปุณฺณายตนานํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ เหฏฺฐา วุตฺตานิ ตีณิ, จกฺขุโสตฆานชิวฺหาทสกานิ จาติ สตฺต รูปสนฺตติสีสานิ ปาตุภวนฺติฯ ตตฺถ จกฺขุทสกาทีนิ กายทสกสทิสาเนวฯ นปุํสกสฺส ปน ภาวทสกํ นตฺถิฯ เอวํ ปริปุณฺณายตนานํ โอปปาติกานํ สมสตฺตติ เจว สมสฏฺฐิ จ กมฺมชรูปานิ รูปกฺขนฺโธ นามฯ เวทนากฺขนฺธาทโย วุตฺตปฺปการา เอวาติฯ เอวํ โอปปาติกานํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปญฺจกฺขนฺธา ปริปุณฺณา โหนฺติฯ อยํ ‘โอปปาติกสมุคฺคโม’ นามฯ เอวํ ตาว ปญฺจกฺขนฺธา ‘สมุคฺคมโต’ เวทิตพฺพาฯ

‘ปุพฺพาปรโต’ติ เอวํ ปน คพฺภเสยฺยกานํ อปจฺฉาอปุเร อุปฺปนฺเนสุ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ กิํ รูปํ ปฐมํ รูปํ สมุฏฺฐาเปติ อุทาหุ อรูปนฺติ? รูปํ รูปเมว สมุฏฺฐาเปติ, น อรูปํฯ กสฺมา? ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส น รูปชนกตฺตาฯ สพฺพสตฺตานญฺหิ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ, ขีณาสวสฺส จุติจิตฺตํ, ทฺวิปญฺจวิญฺญาณานิ, จตฺตาริ อรูปฺปวิปากานีติ โสฬส จิตฺตานิ รูปํ น สมุฏฺฐาเปนฺติฯ ตตฺถ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ ตาว วตฺถุโน ทุพฺพลตาย อปฺปติฏฺฐิตตาย ปจฺจยเวกลฺลตาย อาคนฺตุกตาย จ รูปํ น สมุฏฺฐาเปติฯ ตตฺถ หิ สหชาตํ วตฺถุ อุปฺปาทกฺขเณ ทุพฺพลํ โหตีติ วตฺถุโน ทุพฺพลตาย รูปํ น สมุฏฺฐาเปติฯ ยถา จ ปปาเต ปตนฺโต ปุริโส อญฺญสฺส นิสฺสโย ภวิตุํ น สกฺโกติ, เอวํ เอตมฺปิ กมฺมเวคกฺขิตฺตตฺตา ปปาเต ปตมานํ วิย อปฺปติฏฺฐิตํฯ อิติ กมฺมเวคกฺขิตฺตตฺตา, อปฺปติฏฺฐิตตายปิ รูปํ น สมุฏฺฐาเปติฯ

ปฏิสนฺธิจิตฺตญฺจ วตฺถุนา สทฺธิํ อปจฺฉาอปุเร อุปฺปนฺนํฯ ตสฺส วตฺถุ ปุเรชาตํ หุตฺวา ปจฺจโย ภวิตุํ น สกฺโกติฯ สเจ สกฺกุเณยฺย, รูปํ สมุฏฺฐาเปยฺยฯ ยตฺราปิ วตฺถุ ปุเรชาตํ หุตฺวา ปจฺจโย ภวิตุํ สกฺโกติ, ปเวณี ฆฏิยติ, ตตฺราปิ จิตฺตํ องฺคโต อปริหีนํเยว รูปํ สมุฏฺฐาเปติฯ ยทิ หิ จิตฺตํ ฐานกฺขเณ วา ภงฺคกฺขเณ วา รูปํ สมุฏฺฐาเปยฺย, ปฏิสนฺธิจิตฺตมฺปิ รูปํ สมุฏฺฐาเปยฺยฯ น ปน จิตฺตํ ตสฺมิํ ขณทฺวเย รูปํ สมุฏฺฐาเปติฯ ยถา ปน อหิจฺฉตฺตกมกุลํ ปถวิโต อุฏฺฐหนฺตํ ปํสุจุณฺณํ คเหตฺวาว อุฏฺฐหติ, เอวํ จิตฺตํ ปุเรชาตํ วตฺถุํ นิสฺสาย อุปฺปาทกฺขเณ อฏฺฐ รูปานิ คเหตฺวาว อุฏฺฐหติฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ จ วตฺถุ ปุเรชาตํ หุตฺวา ปจฺจโย ภวิตุํ น สกฺโกตีติ ปจฺจยเวกลฺลตายปิ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ รูปํ น สมุฏฺฐาเปติฯ

ยถา จ อาคนฺตุกปุริโส อคตปุพฺพํ ปเทสํ คโต อญฺเญสํ – ‘เอถ โภ, อนฺโตคาเม โว อนฺนปานคนฺธมาลาทีนิ ทสฺสามี’ติ วตฺตุํ น สกฺโกติ, อตฺตโน อวิสยตาย อปฺปหุตตาย, เอวเมว ปฏิสนฺธิจิตฺตํ อาคนฺตุกนฺติ อตฺตโน อาคนฺตุกตายปิ รูปํ น สมุฏฺฐาเปติฯ อปิจ สมติํส กมฺมชรูปานิ จิตฺตสมุฏฺฐานรูปานํ ฐานํ คเหตฺวา ฐิตานีติปิ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ รูปํ น สมุฏฺฐาเปติฯ

ขีณาสวสฺส ปน จุติจิตฺตํ วฏฺฏมูลสฺส วูปสนฺตตฺตา น สมุฏฺฐาเปติฯ

ตสฺส หิ สพฺพภเวสุ วฏฺฏมูลํ วูปสนฺตํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ ปุนพฺภเว ปเวณี นาม นตฺถิฯ โสตาปนฺนสฺส ปน สตฺต ภเว ฐเปตฺวา อฏฺฐเมว วฏฺฏมูลํ วูปสนฺตํฯ ตสฺมา ตสฺส จุติจิตฺตํ สตฺตสุ ภเวสุ รูปํ สมุฏฺฐาเปติ , สกทาคามิโน ทฺวีสุ, อนาคามิโน เอกสฺมิํฯ ขีณาสวสฺส สพฺพภเวสุ วฏฺฏมูลสฺส วูปสนฺตตฺตา เนว สมุฏฺฐาเปติฯ

ทฺวิปญฺจวิญฺญาเณสุ ปน ฌานงฺคํ นตฺถิ, มคฺคงฺคํ นตฺถิ, เหตุ นตฺถีติ จิตฺตงฺคํ ทุพฺพลํ โหตีติ จิตฺตงฺคทุพฺพลตาย ตานิ รูปํ น สมุฏฺฐาเปนฺติฯ จตฺตาริ อรูปวิปากานิ ตสฺมิํ ภเว รูปสฺส นตฺถิตาย รูปํ น สมุฏฺฐาเปนฺติฯ น เกวลญฺจ ตาเนว, ยานิ อญฺญานิปิ ตสฺมิํ ภเว อฏฺฐ กามาวจรกุสลานิ, ทส อกุสลานิ, นว กิริยจิตฺตานิ, จตฺตาริ อารุปฺปกุสลานิ, จตสฺโส อารุปฺปกิริยา, ตีณิ มคฺคจิตฺตานิ, จตฺตาริ ผลจิตฺตานีติ ทฺเวจตฺตาลีส จิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ, ตานิปิ ตตฺถ รูปสฺส นตฺถิตาย เอว รูปํ น สมุฏฺฐาเปนฺติฯ เอวํ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ รูปํ น สมุฏฺฐาเปติฯ

อุตุ ปน ปฐมํ รูปํ สมุฏฺฐาเปติฯ โก เอส อุตุ นามาติ? ปฏิสนฺธิกฺขเณ อุปฺปนฺนานํ สมติํสกมฺมชรูปานํ อพฺภนฺตรา เตโชธาตุฯ สา ฐานํ ปตฺวา อฏฺฐ รูปานิ สมุฏฺฐาเปติฯ อุตุ นาม เจส ทนฺธนิโรโธ; จิตฺตํ ขิปฺปนิโรธํฯ ตสฺมิํ ธรนฺเตเยว โสฬส จิตฺตานิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺติฯ เตสุ ปฏิสนฺธิอนนฺตรํ ปฐมภวงฺคจิตฺตํ อุปฺปาทกฺขเณเยว อฏฺฐ รูปานิ สมุฏฺฐาเปติฯ ยทา ปน สทฺทสฺส อุปฺปตฺติกาโล ภวิสฺสติ, ตทา อุตุจิตฺตานิ สทฺทนวกํ นาม สมุฏฺฐาเปสฺสนฺติฯ กพฬีการาหาโรปิ ฐานํ ปตฺวา อฏฺฐ รูปานิ สมุฏฺฐาเปติฯ กุโต ปนสฺส กพฬีการาหาโรติ? มาติโตฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘ยญฺจสฺส ภุญฺชตี มาตา, อนฺนํ ปานญฺจ โภชนํ;

เตน โส ตตฺถ ยาเปติ, มาตุกุจฺฉิคโต นโร’’ติฯ (สํ. นิ. 1.235);

เอวํ กุจฺฉิคโต ทารโก มาตรา อชฺโฌหฏอนฺนปานโอชาย ยาเปติฯ สาว ฐานปฺปตฺตา อฏฺฐ รูปานิ สมุฏฺฐาเปติฯ นนุ จ สา โอชา ขรา? วตฺถุ สุขุมํ? กถํ ตตฺถ ปติฏฺฐาตีติ? ปฐมํ ตาว น ปติฏฺฐาติ; เอกสฺส วา ทฺวินฺนํ วา สตฺตาหานํ คตกาเล ปติฏฺฐาติฯ ตโต ปน ปุเร วา ปติฏฺฐาตุ ปจฺฉา วา; ยทา มาตรา อชฺโฌหฏอนฺนปานโอชา ทารกสฺส สรีเร ปติฏฺฐาติ, ตทา อฏฺฐ รูปานิ สมุฏฺฐาเปติฯ

โอปปาติกสฺสาปิ ปกติปฏิยตฺตานํ ขาทนียโภชนียานํ อตฺถิฏฺฐาเน นิพฺพตฺตสฺส ตานิ คเหตฺวา อชฺโฌหรโต ฐานปฺปตฺตา โอชา รูปํ สมุฏฺฐาเปติฯ เอโก อนฺนปานรหิเต อรญฺเญ นิพฺพตฺตติ, มหาฉาตโก โหติ, อตฺตโนว ชิวฺหาย เขฬํ ปริวตฺเตตฺวา คิลติฯ ตตฺราปิสฺส ฐานปฺปตฺตา โอชา รูปํ สมุฏฺฐาเปติฯ

เอวํ ปญฺจวีสติยา โกฏฺฐาเสสุ ทฺเวว รูปานิ รูปํ สมุฏฺฐาเปนฺติ – เตโชธาตุ จ กพฬีการาหาโร จฯ อรูเปปิ ทฺเวเยว ธมฺมา รูปํ สมุฏฺฐาเปนฺติ – จิตฺตญฺเจว กมฺมเจตนา จฯ ตตฺถ รูปํ อุปฺปาทกฺขเณ จ ภงฺคกฺขเณ จ ทุพฺพลํ, ฐานกฺขเณ พลวนฺติ ฐานกฺขเณ รูปํ สมุฏฺฐาเปติฯ จิตฺตํ ฐานกฺขเณ จ ภงฺคกฺขเณ จ ทุพฺพลํ, อุปฺปาทกฺขเณเยว พลวนฺติ อุปฺปาทกฺขเณเยว รูปํ สมุฏฺฐาเปติฯ กมฺมเจตนา นิรุทฺธาว ปจฺจโย โหติฯ อตีเต กปฺปโกฏิสตสหสฺสมตฺถเกปิ หิ อายูหิตํ กมฺมํ เอตรหิ ปจฺจโย โหติฯ เอตรหิ อายูหิตํ อนาคเต กปฺปโกฏิสตสหสฺสปริโยสาเนปิ ปจฺจโย โหตีติฯ เอวํ ‘ปุพฺพาปรโต’ เวทิตพฺพาฯ

‘อทฺธานปริจฺเฉทโต’ติ รูปํ กิตฺตกํ อทฺธานํ ติฏฺฐติ? อรูปํ กิตฺตกนฺติ? รูปํ ครุปริณามํ ทนฺธนิโรธํฯ อรูปํ ลหุปริณามํ ขิปฺปนิโรธํฯ รูเป ธรนฺเตเยว โสฬส จิตฺตานิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺติฯ ตํ ปน สตฺตรสเมน จิตฺเตน สทฺธิํ นิรุชฺฌติฯ ยถา หิ ปุริโส ‘ผลํ ปาเตสฺสามี’ติ มุคฺคเรน รุกฺขสาขํ ปหเรยฺย, ผลานิ จ ปตฺตานิ จ เอกกฺขเณเยว วณฺฏโต มุจฺเจยฺยุํฯ ตตฺถ ผลานิ อตฺตโน ภาริกตาย ปฐมตรํ ปถวิยํ ปตนฺติ, ปตฺตานิ ลหุกตาย ปจฺฉาฯ เอวเมว มุคฺครปฺปหาเรน ปตฺตานญฺจ ผลานญฺจ เอกกฺขเณ วณฺฏโต มุตฺตกาโล วิย ปฏิสนฺธิกฺขเณ รูปารูปธมฺมานํ เอกกฺขเณ ปาตุภาโว; ผลานํ ภาริกตาย ปฐมตรํ ปถวิยํ ปตนํ วิย รูเป ธรนฺเตเยว โสฬสนฺนํ จิตฺตานํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนํ; ปตฺตานํ ลหุกตาย ปจฺฉา ปถวิยํ ปตนํ วิย รูปสฺส สตฺตรสเมน จิตฺเตน สห นิรุชฺฌนํฯ

ตตฺถ กิญฺจาปิ รูปํ ทนฺธนิโรธํ ครุปริณามํ, จิตฺตํ ขิปฺปนิโรธํ ลหุปริณามํ, รูปํ ปน อรูปํ อรูปํ วา รูปํ โอหาย ปวตฺติตุํ น สกฺโกนฺติฯ ทฺวินฺนมฺปิ เอกปฺปมาณาว ปวตฺติฯ ตตฺรายํ อุปมา – เอโก ปุริโส ลกุณฺฏกปาโท, เอโก ทีฆปาโทฯ

เตสุ เอกโต มคฺคํ คจฺฉนฺเตสุ ยาว ทีฆปาโท เอกปทวารํ อกฺกมติ, ตาว อิตโร ปเท ปทํ อกฺกมิตฺวา โสฬสปทวาเรน คจฺฉติฯ ทีฆปาโท ลกุณฺฏกปาทสฺส โสฬส ปทวาเร อตฺตโน ปาทํ อญฺฉิตฺวา อากฑฺฒิตฺวา เอกเมว ปทวารํ กโรติฯ อิติ เอโกปิ เอกํ อติกฺกมิตุํ น สกฺโกติฯ ทฺวินฺนมฺปิ คมนํ เอกปฺปมาณเมว โหติฯ เอวํสมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพํฯ ลกุณฺฏกปาทปุริโส วิย อรูปํ; ทีฆปาทปุริโส วิย รูปํ; ทีฆปาทสฺส เอกํ ปทวารํ อกฺกมณกาเล อิตรสฺส โสฬสปทวารอกฺกมนํ วิย รูเป ธรนฺเตเยว อรูปธมฺเมสุ โสฬสนฺนํ จิตฺตานํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนํ; ทฺวินฺนํ ปุริสานํ ลกุณฺฏกปาทปุริสสฺส โสฬส ปทวาเร อิตรสฺส อตฺตโน ปาทํ อญฺฉิตฺวา อากฑฺฒิตฺวา เอกปทวารกรณํ วิย รูปสฺส สตฺตรสเมน จิตฺเตน สทฺธิํ นิรุชฺฌนํ; ทฺวินฺนํ ปุริสานํ อญฺญมญฺญํ อโนหาย เอกปฺปมาเณเนว คมนํ วิย อรูปสฺส รูปํ รูปสฺส อรูปํ อโนหาย เอกปฺปมาเณเนว ปวตฺตนนฺติฯ เอวํ ‘อทฺธานปริจฺเฉทโต’ เวทิตพฺพาฯ

‘เอกุปฺปาทนานานิโรธโต’ติ อิทํ ปจฺฉิมกมฺมชํ ฐเปตฺวา ทีเปตพฺพํฯ ปฐมญฺหิ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ, ทุติยํ ภวงฺคํ, ตติยํ ภวงฺคํ…เป.… โสฬสมํ ภวงฺคํฯ เตสุ เอเกกสฺส อุปฺปาทฏฺฐิติภงฺควเสน ตโย ตโย ขณาฯ ตตฺถ เอเกกสฺส จิตฺตสฺส ตีสุ ตีสุ ขเณสุ สมติํส สมติํส กมฺมชรูปานิ อุปฺปชฺชนฺติฯ เตสุ ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ สมุฏฺฐิตํ กมฺมชรูปํ สตฺตรสมสฺส ภวงฺคจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณเยว นิรุชฺฌติ; ฐิติกฺขเณ สมุฏฺฐิตํ ฐิติกฺขเณเยว; ภงฺคกฺขเณ สมุฏฺฐิตํ ภงฺคกฺขเณเยว นิรุชฺฌติฯ เอวํ ทุติยภวงฺคจิตฺตํ อาทิํ กตฺวา อตฺตโน อตฺตโน สตฺตรสเมน จิตฺเตน สทฺธิํ โยเชตฺวา นโย เนตพฺโพฯ อิติ โสฬส ติกา อฏฺฐจตฺตาลีส โหนฺติฯ อยํ อฏฺฐจตฺตาลีสกมฺมชรูปปเวณี นามฯ สา ปเนสา รตฺติญฺจ ทิวา จ ขาทนฺตานมฺปิ ภุญฺชนฺตานมฺปิ สุตฺตานมฺปิ ปมตฺตานมฺปิ นทีโสโต วิย เอกนฺตํ ปวตฺตติ เยวาติฯ เอวํ ‘เอกุปฺปาทนานานิโรธโต’ เวทิตพฺพาฯ

‘นานุปฺปาทเอกนิโรธตา’ ปจฺฉิมกมฺมเชน ทีเปตพฺพาฯ ตตฺถ อายุสํขารปริโยสาเน โสฬสนฺนํ จิตฺตานํ วาเร สติ เหฏฺฐาโสฬสกํ อุปริโสฬสกนฺติ ทฺเว เอกโต โยเชตพฺพานิฯ

เหฏฺฐาโสฬสกสฺมิญฺหิ ปฐมจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ สมุฏฺฐิตํ สมติํสกมฺมชรูปํ อุปริโสฬสกสฺมิํ ปฐมจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณเยว นิรุชฺฌติ; ฐิติกฺขเณ สมุฏฺฐิตํ ตสฺส ฐิติกฺขเณเยว ภงฺคกฺขเณ สมุฏฺฐิตํ ตสฺส ภงฺคกฺขเณเยว นิรุชฺฌติฯ เหฏฺฐิมโสฬสกสฺมิํ ปน ทุติยจิตฺตสฺส…เป.… โสฬสมจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ สมุฏฺฐิตํ สมติํสกมฺมชรูปํ จุติจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณเยว นิรุชฺฌติ; ตสฺส ฐิติกฺขเณ สมุฏฺฐิตํ จุติจิตฺตสฺส ฐิติกฺขเณเยว; ภงฺคกฺขเณ สมุฏฺฐิตํ จุติจิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณเยว นิรุชฺฌติฯ ตโต ปฏฺฐาย กมฺมชรูปปเวณี น ปวตฺตติฯ ยทิ ปวตฺเตยฺย, สตฺตา อกฺขยา อวยา อชรา อมรา นาม ภเวยฺยุํฯ

เอตฺถ ปน ยเทตํ ‘สตฺตรสมสฺส ภวงฺคจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณเยว นิรุชฺฌตี’ติอาทินา นเยน ‘เอกสฺส จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปนฺนํ รูปํ อญฺญสฺส อุปฺปาทกฺขเณ นิรุชฺฌตี’ติ อฏฺฐกถายํ อาคตตฺตา วุตฺตํ, ตํ ‘‘ยสฺส กายสงฺขาโร นิรุชฺฌติ, ตสฺส จิตฺตสงฺขาโร นิรุชฺฌตี’’ติ? ‘‘อามนฺตา’’ติ (ยม. 2.สงฺขารยมก.79) อิมาย ปาฬิยา วิรุชฺฌติฯ กถํ? กายสงฺขาโร หิ จิตฺตสมุฏฺฐาโน อสฺสาสปสฺสาสวาโตฯ จิตฺตสมุฏฺฐานรูปญฺจ จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปชฺชิตฺวา ยาว อญฺญานิ โสฬส จิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ ตาว ติฏฺฐติฯ เตสํ โสฬสนฺนํ สพฺพปจฺฉิเมน สทฺธิํ นิรุชฺฌติฯ อิติ เยน จิตฺเตน สทฺธิํ อุปฺปชฺชติ, ตโต ปฏฺฐาย สตฺตรสเมน สทฺธิํ นิรุชฺฌติ; น กสฺสจิ จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ วา ฐิติกฺขเณ วา นิรุชฺฌติ, นาปิ ฐิติกฺขเณ วา ภงฺคกฺขเณ วา อุปฺปชฺชติฯ เอสา จิตฺตสมุฏฺฐานรูปสฺส ธมฺมตาติ นิยมโต จิตฺตสงฺขาเรน สทฺธิํ เอกกฺขเณ นิรุชฺฌนโต ‘‘อามนฺตา’’ติ วุตฺตํฯ

โย จายํ จิตฺตสมุฏฺฐานสฺส ขณนิยโม วุตฺโต กมฺมาทิสมุฏฺฐานสฺสาปิ อยเมว ขณนิยโมฯ ตสฺมา ปฏิสนฺธิจิตฺเตน สหุปฺปนฺนํ กมฺมชรูปํ ตโต ปฏฺฐาย สตฺตรสเมน สทฺธิํ นิรุชฺฌติฯ ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส ฐิติกฺขเณ อุปฺปนฺนํ อฏฺฐารสมสฺส อุปฺปาทกฺขเณ นิรุชฺฌติฯ ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ อุปฺปนฺนํ อฏฺฐารสมสฺส ฐานกฺขเณ นิรุชฺฌตีติ อิมินา นเยเนตฺถ โยชนา กาตพฺพาฯ ตโต ปรํ ปน อุตุสมุฏฺฐานิกปเวณีเยว ติฏฺฐติฯ ‘นีหริตฺวา ฌาเปถา’ติ วตฺตพฺพํ โหติฯ เอวํ ‘นานุปฺปาทเอกนิโรธโต’ เวทิตพฺพาฯ

‘เอกุปฺปาทเอกนิโรธโต’ติ รูปํ ปน รูเปน สห เอกุปฺปาทํ เอกนิโรธํฯ อรูปํ อรูเปน สห เอกุปฺปาทํ เอกนิโรธํฯ เอวํ ‘เอกุปฺปาทเอกนิโรธโต’ เวทิตพฺพาฯ

‘นานุปฺปาทนานานิโรธตา’ ปน จตุสนฺตติรูเปน ทีเปตพฺพาฯ อิมสฺส หิ อุทฺธํ ปาทตลา อโธ เกสมตฺถกา ตจปริยนฺตสฺส สรีรสฺส ตตฺถ ตตฺถ จตุสนฺตติรูปํ ฆนปุญฺชภาเวน วตฺตติฯ เอวํ วตฺตมานสฺสาปิสฺส น เอกุปฺปาทาทิตา สลฺลกฺเขตพฺพาฯ ยถา ปน อุปจิกราชิ วา กิปิลฺลิกราชิ วา โอโลกิยมานา เอกาพทฺธา วิย โหติ, น ปน เอกาพทฺธาฯ อญฺญิสฺสา หิ สีสสนฺติเก อญฺญิสฺสา สีสมฺปิ อุทรมฺปิ ปาทาปิ, อญฺญิสฺสา อุทรสนฺติเก อญฺญิสฺสา สีสมฺปิ อุทรมฺปิ ปาทาปิ, อญฺญิสฺสา ปาทสนฺติเก อญฺญิสฺสา สีสมฺปิ อุทรมฺปิ ปาทาปิ โหนฺติฯ เอวเมว จตุสนฺตติรูปานมฺปิ อญฺญสฺส อุปฺปาทกฺขเณ อญฺญสฺส อุปฺปาโทปิ โหติ ฐิติปิ ภงฺโคปิ, อญฺญสฺส ฐิติกฺขเณ อญฺญสฺส อุปฺปาโทปิ โหติ ฐิติปิ ภงฺโคปิ, อญฺญสฺส ภงฺคกฺขเณ อญฺญสฺส อุปฺปาโทปิ โหติ ฐิติปิ ภงฺโคปิฯ เอวเมตฺถ ‘นานุปฺปาทนานานิโรธตา’ เวทิตพฺพาฯ

‘อตีตาทีนิ’ ปน ทูรทุกปริโยสานานิ ปาฬิยํ อาคตาเนวฯ ‘ปจฺจยสมุฏฺฐานานิ’ปิ ‘‘กมฺมชํ, กมฺมปจฺจยํ, กมฺมปจฺจยอุตุสมุฏฺฐาน’’นฺติอาทินา (ธ. ส. อฏฺฐ. 975) นเยน เหฏฺฐา กถิตานิเยวฯ ปญฺจปิ ปน ขนฺธา ปรินิปฺผนฺนาว โหนฺติ, โน อปรินิปฺผนฺนา; สงฺขตาว โน อสงฺขตา; อปิจ นิปฺผนฺนาปิ โหนฺติเยวฯ สภาวธมฺเมสุ หิ นิพฺพานเมเวกํ อปรินิปฺผนฺนํ อนิปฺผนฺนญฺจฯ นิโรธสมาปตฺติ ปน นามปญฺญตฺติ จ กถนฺติ? นิโรธสมาปตฺติ โลกิยโลกุตฺตราติ วา สงฺขตาสงฺขตาติ วา ปรินิปฺผนฺนาปรินิปฺผนฺนาติ วา น วตฺตพฺพาฯ นิปฺผนฺนา ปน โหติ สมาปชฺชนฺเตน สมาปชฺชิตพฺพโตฯ ตถา นามปญฺญตฺติฯ สาปิ หิ โลกิยาทิเภทํ น ลภติ; นิปฺผนฺนา ปน โหติ โน อนิปฺผนฺนา; นามคฺคหณญฺหิ คณฺหนฺโตว คณฺหาตีติฯ

กมาทิวินิจฺฉยกถา

เอวํ ปกิณฺณกโต ขนฺเธ วิทิตฺวา ปุน เอเตสุเยว –

ขนฺเธสุ ญาณเภทตฺถํ, กมโตถ วิเสสโต;

อนูนาธิกโต เจว, อุปมาโต ตเถว จฯ

ทฏฺฐพฺพโต ทฺวิธา เอวํ, ปสฺสนฺตสฺสตฺถสิทฺธิโต;

วินิจฺฉยนโย สมฺมา, วิญฺญาตพฺโพ วิภาวินาฯ