4. อญฺญมญฺญจตุกฺกํ

[246] อญฺญมญฺญจตุกฺเกปิ อวิชฺชาปจฺจยาติ สหชาตาทิปจฺจยวเสน สงฺขารสฺส อวิชฺชาปจฺจยตํ ทสฺเสตฺวา ‘‘สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา’’ติ อญฺญมญฺญปจฺจยตา ทสฺสิตาฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ ยสฺมา ปน ภโว นิปฺปเทโส, อุปาทานํ สปฺปเทสํ, สปฺปเทสธมฺโม จ นิปฺปเทสธมฺมสฺส ปจฺจโย โหติ, น นิปฺปเทสธมฺโม สปฺปเทสธมฺมสฺส, ตสฺมา เอตฺถ ‘‘ภวปจฺจยาปิ อุปาทาน’’นฺติ น วุตฺตํ; เหฏฺฐา วา เทสนาย ปจฺฉินฺนตฺตา เอวํ น วุตฺตํ ฯ ยสฺมา จ นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ อตฺถิ, สฬายตนปจฺจยา เอกจิตฺตกฺขเณ นามรูปํ นตฺถิ, ยสฺส สฬายตนํ อญฺญมญฺญปจฺจโย ภเวยฺย, ตสฺมา จตุตฺถวาเร ‘‘ฉฏฺฐายตนปจฺจยาปิ นามรูป’’นฺติ ยํ ลพฺภติ ตเทว คหิตนฺติ เอส อญฺญมญฺญจตุกฺเก วิเสโสฯ

อวิชฺชามูลกนยมาติกาฯ

สงฺขาราทิมูลกนยมาติกา

[247] อิทานิ สงฺขารปจฺจยา อวิชฺชาติ สงฺขารมูลกนโย อารทฺโธฯ ตตฺถาปิ ยถา อวิชฺชามูลเก เอวํ จตฺตาริ จตุกฺกานิ โสฬส จ วารา เวทิตพฺพาฯ ปฐมจตุกฺเก ปน ปฐมวารเมว ทสฺเสตฺวา เทสนา สํขิตฺตาฯ ยถา เจตฺถ เอวํ วิญฺญาณมูลกาทีสุปิฯ ตตฺถ สพฺเพสฺเวว เตสุ สงฺขารมูลกาทีสุ อฏฺฐสุ นเยสุ ‘‘สงฺขารปจฺจยา อวิชฺชา’’ติอาทินา นเยน สหชาตาทิปจฺจยวเสน อวิชฺชาย สงฺขาราทิปจฺจยตํ ทสฺเสตฺวา ปุน ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติอาทินา นเยน เอกจิตฺตกฺขเณปิ ปจฺจยาการจกฺกสฺส ปวตฺติ ทสฺสิตาฯ

กสฺมา ปน ภวมูลกา ชาติชรามรณมูลกา วา นยา น วุตฺตา? กิํ ภวปจฺจยา อวิชฺชา น โหตีติ? โน น โหติฯ ‘‘สงฺขารปจฺจยา อวิชฺชา’’ติ เอวมาทีสุ ปน วุจฺจมาเนสุ น โกจิ ภวปริยาปนฺโน ธมฺโม อวิชฺชาย ปจฺจโย น วุตฺโตฯ ตสฺมา อปุพฺพสฺส อญฺญสฺส อวิชฺชาปจฺจยสฺส วตฺตพฺพสฺส อภาวโต ภวมูลโก นโย น วุตฺโตฯ ภวคฺคหเณน จ อวิชฺชาปิ สงฺคหํ คจฺฉติฯ ตสฺมา ‘‘ภวปจฺจยา อวิชฺชา’’ติ วุจฺจมาเน ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา อวิชฺชา’’ติปิ วุตฺตํ สิยาฯ

น จ เอกจิตฺตกฺขเณ อวิชฺชา อวิชฺชาย ปจฺจโย นาม โหติฯ ตตฺถ ปจฺฉินฺนตฺตาว ชาติชรามรณมูลกาปิ นยา น คหิตาฯ อปิจ ภเว ชาติชรามรณานิปิ อนฺโตคธานิฯ น เจตานิ เอกจิตฺตกฺขเณ อวิชฺชาย ปจฺจยา โหนฺตีติ ภวมูลกา ชาติชรามรณมูลกา วา นยา น วุตฺตาติฯ

มาติกาวณฺณนาฯ

อกุสลนิทฺเทสวณฺณนา

[248-249] อิทานิ ยถา เหฏฺฐา จิตฺตุปฺปาทกณฺเฑ กุสลตฺติกํ อาทิํ กตฺวา นิกฺขิตฺตมาติกาย ปฏิปาฏิยา ปฐมํ กุสลํ ภาชิตํ, ตถา อิธ มาติกาย อนิกฺขิตฺตตฺตา ปฐมํ กุสลํ อนามสิตฺวา ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร’’ติ อกุสลธมฺมวเสน มาติกาย นิกฺขิตฺตตฺตา นิกฺเขปปฏิปาฏิยาว อวิชฺชาทีนิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺคานิ ภาเชตฺวา ทสฺเสตุํ กตเม ธมฺมา อกุสลาติอาทิมาหฯ ตสฺสตฺโถ เหฏฺฐา จิตฺตุปฺปาทกณฺเฑ (ธ. ส. อฏฺฐ. 365) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ ยสฺมา ปน เอกจิตฺตกฺขเณ ตณฺหาย จ กามุปาทานสฺส จ สมฺภโว นตฺถิ, ตสฺมา ยํ เอตฺถ ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ลพฺภติ, ตเทว ทสฺเสตุํ ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตนฺติอาทิ วุตฺตํฯ

ภวนิทฺเทเส จ ยสฺมา อุปาทานํ สงฺขารกฺขนฺเธ สงฺคหํ คจฺฉติ, ตสฺมา ‘‘ฐเปตฺวา อุปาทานํ เวทนากฺขนฺโธ สญฺญากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิญฺญาณกฺขนฺโธ’’ติ วุตฺตํฯ เอวญฺหิ วุจฺจมาเน อุปาทานสฺส อุปาทานปจฺจยตฺตํ อาปชฺเชยฺยฯ น จ ตเทว ตสฺส ปจฺจโย โหติฯ ชาติอาทินิทฺเทเสสุ ยสฺมา เอเต อรูปธมฺมานํ ชาติอาทโย, ตสฺมา ‘‘ขณฺฑิจฺจํ, ปาลิจฺจํ, วลิตฺตจตา, จุติ, จวนตา’’ติ น วุตฺตํฯ

[250] เอวํ ปฐมวารํ นิฏฺฐเปตฺวา ปุน ทุติยวาเร ยสฺมิํ สมเย ปฐมวาเรน ปจฺจยากาโร ทสฺสิโต, ตสฺมิํเยว สมเย อปเรนปิ นเยน ปจฺจยาการํ ทสฺเสตุํ วิสุํ สมยววตฺถานวารํ อวตฺวา ตสฺมิํ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโรติอาทินาว นเยน เทสนา กตาฯ ตตฺถ ฐเปตฺวา ผสฺสนฺติ อิทํ ยสฺมา ผสฺโสปิ นามปริยาปนฺโน, ตสฺมา ผสฺสสฺส นามโต นีหรณตฺถํ วุตฺตํฯ