ตถา ชาติยา ชรามรณกฺขเณ อภาวโต ฯ อุปนิสฺสยปจฺจเยเนว ปน ภโว ชาติยาฯ ชาติ ชรามรณสฺส ปจฺจโยติ สพฺพถาปิ อวิคตปจฺจยนิยมาภาวโต อภาวโต จ อวิคตปจฺจยสฺส ภวาทีสุ เหตุกคฺคหณํ น กตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

เกจิ ปนาหุ – ‘‘ภโว ทุวิเธนา’’ติ วจนโต อุปปตฺติมิสฺสโก ภโว, น จ อุปปตฺติภวสฺส อุปาทานํ อวิคตปจฺจโย โหตีติ ‘‘อุปาทานปจฺจยา ภโว อุปาทานเหตุโก’’ติ อวตฺวา ‘‘อุปาทานปจฺจยา ภโว’’ติ วุตฺโตฯ อิธ ปจฺฉินฺนตฺตา ปรโตปิ น วุตฺตนฺติฯ ตํ อิธ อุปปตฺติมิสฺสกสฺส ภวสฺส อนธิปฺเปตตฺตา อยุตฺตํฯ อรูปกฺขนฺธา หิ อิธ ภโวติ อาคตาฯ

ภวปจฺจยา ชาตีติ เอตฺถ จ ฐเปตฺวา ชาติชรามรณานิ อวเสโส ภโว ชาติยา ปจฺจโยติ เวทิตพฺโพฯ กสฺมา? ชาติอาทีนํ ชาติยา อปฺปจฺจยตฺตาฯ ยทิ เอวํ, ฐเปตฺวา ชาติชรามรณานิ ภโว ชาติยา ปจฺจโยติ วตฺตพฺโพติ? อาม วตฺตพฺโพ, วตฺตพฺพปเทสาภาวโต ปน น วุตฺโตฯ ทสมงฺคนิทฺเทเส หิ อุปาทานปจฺจยสมฺภูโต ภโว วตฺตพฺโพฯ เอกาทสมงฺคนิทฺเทเส ชาติ วตฺตพฺพาฯ โย ปน ภโว ชาติยา ปจฺจโย, ตสฺส วตฺตพฺพปเทโส นตฺถีติ วตฺตพฺพปเทสาภาวโต น วุตฺโตฯ อวุตฺโตปิ ปน ยุตฺติโต คเหตพฺโพติฯ วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปนฺติอาทีสุ จ วิญฺญาณาทีนํ อวิคตปจฺจยภาวสมฺภวโต วิญฺญาณเหตุกาทิวจนํ กตนฺติ เอส เหตุจตุกฺเก วิเสโสฯ

3. สมฺปยุตฺตจตุกฺกํ

[245] สมฺปยุตฺตจตุกฺเกปิ อวิชฺชาปจฺจยาติ เอตฺตาวตา สหชาตาทิปจฺจยวเสน สงฺขารสฺส อวิชฺชาปจฺจยตํ ทสฺเสตฺวา ปุน ‘‘อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต’’ติ สมฺปยุตฺตปจฺจยตา ทสฺสิตาฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ ยสฺมา ปน อรูปีนํ ธมฺมานํ รูปธมฺเมหิ สมฺปโยโค นตฺถิ, ตสฺมา วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปนฺติอาทีสุ ตติยจตุตฺถวารปเทสุ ‘‘วิญฺญาณสมฺปยุตฺตํ นาม’’นฺติอาทินา นเยน ยํ ลพฺภติ, ตเทว คหิตนฺติ เอส สมฺปยุตฺตจตุกฺเก วิเสโสฯ

4. อญฺญมญฺญจตุกฺกํ

[246] อญฺญมญฺญจตุกฺเกปิ อวิชฺชาปจฺจยาติ สหชาตาทิปจฺจยวเสน สงฺขารสฺส อวิชฺชาปจฺจยตํ ทสฺเสตฺวา ‘‘สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา’’ติ อญฺญมญฺญปจฺจยตา ทสฺสิตาฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ ยสฺมา ปน ภโว นิปฺปเทโส, อุปาทานํ สปฺปเทสํ, สปฺปเทสธมฺโม จ นิปฺปเทสธมฺมสฺส ปจฺจโย โหติ, น นิปฺปเทสธมฺโม สปฺปเทสธมฺมสฺส, ตสฺมา เอตฺถ ‘‘ภวปจฺจยาปิ อุปาทาน’’นฺติ น วุตฺตํ; เหฏฺฐา วา เทสนาย ปจฺฉินฺนตฺตา เอวํ น วุตฺตํ ฯ ยสฺมา จ นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ อตฺถิ, สฬายตนปจฺจยา เอกจิตฺตกฺขเณ นามรูปํ นตฺถิ, ยสฺส สฬายตนํ อญฺญมญฺญปจฺจโย ภเวยฺย, ตสฺมา จตุตฺถวาเร ‘‘ฉฏฺฐายตนปจฺจยาปิ นามรูป’’นฺติ ยํ ลพฺภติ ตเทว คหิตนฺติ เอส อญฺญมญฺญจตุกฺเก วิเสโสฯ

อวิชฺชามูลกนยมาติกาฯ

สงฺขาราทิมูลกนยมาติกา

[247] อิทานิ สงฺขารปจฺจยา อวิชฺชาติ สงฺขารมูลกนโย อารทฺโธฯ ตตฺถาปิ ยถา อวิชฺชามูลเก เอวํ จตฺตาริ จตุกฺกานิ โสฬส จ วารา เวทิตพฺพาฯ ปฐมจตุกฺเก ปน ปฐมวารเมว ทสฺเสตฺวา เทสนา สํขิตฺตาฯ ยถา เจตฺถ เอวํ วิญฺญาณมูลกาทีสุปิฯ ตตฺถ สพฺเพสฺเวว เตสุ สงฺขารมูลกาทีสุ อฏฺฐสุ นเยสุ ‘‘สงฺขารปจฺจยา อวิชฺชา’’ติอาทินา นเยน สหชาตาทิปจฺจยวเสน อวิชฺชาย สงฺขาราทิปจฺจยตํ ทสฺเสตฺวา ปุน ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติอาทินา นเยน เอกจิตฺตกฺขเณปิ ปจฺจยาการจกฺกสฺส ปวตฺติ ทสฺสิตาฯ

กสฺมา ปน ภวมูลกา ชาติชรามรณมูลกา วา นยา น วุตฺตา? กิํ ภวปจฺจยา อวิชฺชา น โหตีติ? โน น โหติฯ ‘‘สงฺขารปจฺจยา อวิชฺชา’’ติ เอวมาทีสุ ปน วุจฺจมาเนสุ น โกจิ ภวปริยาปนฺโน ธมฺโม อวิชฺชาย ปจฺจโย น วุตฺโตฯ ตสฺมา อปุพฺพสฺส อญฺญสฺส อวิชฺชาปจฺจยสฺส วตฺตพฺพสฺส อภาวโต ภวมูลโก นโย น วุตฺโตฯ ภวคฺคหเณน จ อวิชฺชาปิ สงฺคหํ คจฺฉติฯ ตสฺมา ‘‘ภวปจฺจยา อวิชฺชา’’ติ วุจฺจมาเน ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา อวิชฺชา’’ติปิ วุตฺตํ สิยาฯ