ตถา ชาติยา ชรามรณกฺขเณ อภาวโต ฯ อุปนิสฺสยปจฺจเยเนว ปน ภโว ชาติยาฯ ชาติ ชรามรณสฺส ปจฺจโยติ สพฺพถาปิ อวิคตปจฺจยนิยมาภาวโต อภาวโต จ อวิคตปจฺจยสฺส ภวาทีสุ เหตุกคฺคหณํ น กตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

เกจิ ปนาหุ – ‘‘ภโว ทุวิเธนา’’ติ วจนโต อุปปตฺติมิสฺสโก ภโว, น จ อุปปตฺติภวสฺส อุปาทานํ อวิคตปจฺจโย โหตีติ ‘‘อุปาทานปจฺจยา ภโว อุปาทานเหตุโก’’ติ อวตฺวา ‘‘อุปาทานปจฺจยา ภโว’’ติ วุตฺโตฯ อิธ ปจฺฉินฺนตฺตา ปรโตปิ น วุตฺตนฺติฯ ตํ อิธ อุปปตฺติมิสฺสกสฺส ภวสฺส อนธิปฺเปตตฺตา อยุตฺตํฯ อรูปกฺขนฺธา หิ อิธ ภโวติ อาคตาฯ

ภวปจฺจยา ชาตีติ เอตฺถ จ ฐเปตฺวา ชาติชรามรณานิ อวเสโส ภโว ชาติยา ปจฺจโยติ เวทิตพฺโพฯ กสฺมา? ชาติอาทีนํ ชาติยา อปฺปจฺจยตฺตาฯ ยทิ เอวํ, ฐเปตฺวา ชาติชรามรณานิ ภโว ชาติยา ปจฺจโยติ วตฺตพฺโพติ? อาม วตฺตพฺโพ, วตฺตพฺพปเทสาภาวโต ปน น วุตฺโตฯ ทสมงฺคนิทฺเทเส หิ อุปาทานปจฺจยสมฺภูโต ภโว วตฺตพฺโพฯ เอกาทสมงฺคนิทฺเทเส ชาติ วตฺตพฺพาฯ โย ปน ภโว ชาติยา ปจฺจโย, ตสฺส วตฺตพฺพปเทโส นตฺถีติ วตฺตพฺพปเทสาภาวโต น วุตฺโตฯ อวุตฺโตปิ ปน ยุตฺติโต คเหตพฺโพติฯ วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปนฺติอาทีสุ จ วิญฺญาณาทีนํ อวิคตปจฺจยภาวสมฺภวโต วิญฺญาณเหตุกาทิวจนํ กตนฺติ เอส เหตุจตุกฺเก วิเสโสฯ

3. สมฺปยุตฺตจตุกฺกํ

[245] สมฺปยุตฺตจตุกฺเกปิ อวิชฺชาปจฺจยาติ เอตฺตาวตา สหชาตาทิปจฺจยวเสน สงฺขารสฺส อวิชฺชาปจฺจยตํ ทสฺเสตฺวา ปุน ‘‘อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต’’ติ สมฺปยุตฺตปจฺจยตา ทสฺสิตาฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ ยสฺมา ปน อรูปีนํ ธมฺมานํ รูปธมฺเมหิ สมฺปโยโค นตฺถิ, ตสฺมา วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปนฺติอาทีสุ ตติยจตุตฺถวารปเทสุ ‘‘วิญฺญาณสมฺปยุตฺตํ นาม’’นฺติอาทินา นเยน ยํ ลพฺภติ, ตเทว คหิตนฺติ เอส สมฺปยุตฺตจตุกฺเก วิเสโสฯ