อวิชฺชาทีหิ ปน การเณหิ สงฺขาราทีนํเยว สมฺภโว ขีราทีหิ ทธิอาทีนํ วิย, น อญฺเญสนฺติ อยํ ‘เอวํธมฺมตานโย’ นาม; ยํ สมฺมา ปสฺสนฺโต ปจฺจยานุรูปโต ผลาวโพธโต อเหตุกทิฏฺฐิญฺจ อกิริยทิฏฺฐิญฺจ ปชหติ, มิจฺฉา ปสฺสนฺโต ปจฺจยานุรูปํ ผลปฺปวตฺติํ อคฺคเหตฺวา ยโต กุโตจิ ยสฺส กสฺสจิ อสมฺภวคฺคหณโต อเหตุกทิฏฺฐิญฺเจว นิยตวาทญฺจ อุปาทิยตีติ เอวมิทํ ภวจกฺกํ –
สจฺจปฺปภวโต กิจฺจา, วารณา อุปมาหิ จ;
คมฺภีรนยเภทา จ, วิญฺญาตพฺพํ ยถารหํฯ
อิทญฺหิ คมฺภีรโต อคาธํ นานานยคฺคหณโต ทุรภิยานํ ญาณาสินา สมาธิปวรสิลายํ สุนิสิเตน –
ภวจกฺกมปทาเลตฺวา ,
อสนิวิจกฺกมิว นิจฺจนิมฺมถนํ;
สํสารภยมตีโต,
น โกจิ สุปินนฺตเรปฺยตฺถิฯ
วุตฺตมฺปิ เจตํ ภควตา – ‘‘คมฺภีโร จายํ, อานนฺท, ปฏิจฺจสมุปฺปาโท คมฺภีราวภาโส จฯ เอตสฺส, อานนฺท, ธมฺมสฺส อนนุโพธา อปฺปฏิเวธา เอวมยํ ปชา ตนฺตากุลกชาตา กุลคณฺฐิกชาตา มุญฺชปพฺพชภูตา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ สํสารํ นาติวตฺตตี’’ติ (ที. นิ. 2.95; สํ. นิ. 2.60)ฯ ตสฺมา อตฺตโน วา ปเรสํ วา หิตาย สุขาย ปฏิปนฺโน อวเสสกิจฺจานิ ปหาย –
คมฺภีเร ปจฺจยาการ-ปฺปเภเท อิธ ปณฺฑิโต;
ยถา คาธํ ลเภเถว-มนุยุญฺเช สทา สโตติฯ
สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนาฯ
2. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา
[243] เอวํ มหาปถวิํ ปตฺถรนฺโต วิย อากาสํ วิตฺถารยนฺโต วิย จ สพฺพธมฺเมสุ อปฺปฏิหตญาโณ สตฺถา สุตฺตนฺตภาชนีเย นิคฺคณฺฐิํ นิชฺชฏํ ปจฺจยาการํ นานาจิตฺตวเสน ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยสฺมา น เกวลํ อยํ ปจฺจยากาโร นานาจิตฺเตสุเยว โหติ, เอกจิตฺเตปิ โหติเยว, ตสฺมา อภิธมฺมภาชนียวเสน เอกจิตฺตกฺขณิกํ ปจฺจยาการํ นานปฺปการโต ทสฺเสตุํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโรติอาทินา นเยน มาติกํ ตาว ฐเปสิฯ เอวํ ฐปิตาย ปน มาติกาย –
อวิชฺชาทีหิ มูเลหิ, นว มูลปทา นว;
นยา ตตฺถ จตุกฺกานิ, วารเภทญฺจ ทีปเยฯ
ตตฺรายํ ทีปนา – เอตฺถ หิ อวิชฺชาสงฺขารวิญฺญาณนามฉฏฺฐายตนผสฺสเวทนาตณฺหาอุปาทานปฺปเภเทหิ อวิชฺชาทีหิ นวหิ มูลปเทหิ อวิชฺชาทิโก, สงฺขาราทิโก, วิญฺญาณาทิโก, นามาทิโก, ฉฏฺฐายตนาทิโก, ผสฺสาทิโก, เวทนาทิโก, ตณฺหาทิโก, อุปาทานาทิโกติ อิเม นว มูลปทา นว นยา โหนฺติฯ
เตสุ โย ตาว อยํ อวิชฺชาทิโก นโย, ตตฺถ ปจฺจยจตุกฺกํ, เหตุจตุกฺกํ, สมฺปยุตฺตจตุกฺกํ, อญฺญมญฺญจตุกฺกนฺติ จตฺตาริ จตุกฺกานิ โหนฺติฯ ยถา เจตฺถ เอวํ เสเสสุปีติ เอเกกสฺมิํ นเย จตุนฺนํ จตุนฺนํ จตุกฺกานํ วเสน ฉตฺติํส จตุกฺกานิฯ ตตฺถ เอเกเกน จตุกฺเกน จตุนฺนํ จตุนฺนํ วารานํ สงฺคหิตตฺตา จตุนฺนมฺปิ จตุกฺกานํ วเสน เอเกกสฺมิํ นเย โสฬส โสฬส วาราติ จตุจตฺตาลีสาธิกํ วารสตํ โหตีติ เวทิตพฺพํฯ
1. ปจฺจยจตุกฺกํ
ตตฺถ ยเทตํ สพฺพปฐเม อวิชฺชามูลเก นเย ปจฺจยจตุกฺกํ, ตสฺมิํ ปฐโม นามรูปฏฺฐาเน นามสฺส, สฬายตนฏฺฐาเน ฉฏฺฐายตนสฺส จ วุตฺตตฺตา อปริปุณฺณองฺคทฺวยยุตฺโต ทฺวาทสงฺคิกวาโร นามฯ ทุติโย นามรูปฏฺฐาเน นามสฺเสว, สฬายตนฏฺฐาเน จ น กสฺสจิ วุตฺตตฺตา อปริปุณฺณเอกงฺคยุตฺโต เอกาทสงฺคิกวาโร นามฯ ตติโย สฬายตนฏฺฐาเน ฉฏฺฐายตนสฺส วุตฺตตฺตา ปริปุณฺณเอกงฺคยุตฺโต ทฺวาทสงฺคิกวาโร นามฯ จตุตฺโถ ปน ปริปุณฺณทฺวาทสงฺคิโกเยวฯ
ตตฺถ สิยา – อยมฺปิ ฉฏฺฐายตนปจฺจยา ผสฺโสติ วุตฺตตฺตา อปริปุณฺเณกงฺคยุตฺโตเยวาติ? น, ตสฺส อนงฺคตฺตาฯ ผสฺโสเยว เหตฺถ องฺคํ, น ฉฏฺฐายตนํฯ ตสฺมา ตสฺส อนงฺคตฺตา นายํ อปริปุณฺเณกงฺคยุตฺโตติฯ
