ตณฺหา จ ปุริมสฺเสตฺถ, เอกธา โหติ ปจฺจโย;

สตฺตธา อฏฺฐธา วาปิ, โหติ เสสตฺตยสฺส สาฯ

เอตฺถ จ เอวํ เทสิเต อุปาทานจตุกฺเก ปุริมสฺส กามุปาทานสฺส กามตณฺหา อุปนิสฺสยวเสน เอกธาว ปจฺจโย โหติ ตณฺหาภินนฺทิเตสุ วิสเยสุ อุปฺปตฺติโตฯ เสสตฺตยสฺส ปน สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตเหตุวเสน สตฺตธา วา อุปนิสฺสเยน สห อฏฺฐธา วาปิ ปจฺจโย โหติฯ ยทา จ สา อุปนิสฺสยวเสน ปจฺจโย โหติ ตทา อสหชาตาว โหตีติฯ

ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานปทนิทฺเทโสฯ

ภวปทนิทฺเทโส

[234] อุปาทานปจฺจยา ภวนิทฺเทเส –

อตฺถโต ธมฺมโต เจว, สาตฺถโต เภทสงฺคหา;

ยํ ยสฺส ปจฺจโย เจว, วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

ตตฺถ ภวตีติ ภโวฯ ทุวิเธนาติ ทฺวีหิ อากาเรหิ ปวตฺติโตติ อตฺโถฯ อถวา ทุวิเธนาติ ปจฺจเต กรณวจนํ, ทุวิโธติ วุตฺตํ โหติฯ อตฺถีติ สํวิชฺชติฯ กมฺมเมว ภโว กมฺมภโวฯ อุปปตฺติเยว ภโว อุปปตฺติภโวฯ เอตฺถ จ อุปปตฺติ ภวตีติ ภโวฯ กมฺมํ ปน ยถา สุขการณตฺตา ‘‘สุโข พุทฺธานมุปฺปาโท’’ติ (ธ. ป. 194) วุตฺโต, เอวํ ภวการณตฺตา ผลโวหาเรน ภโวติ เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ กตโม กมฺมภโวติ เตสุ ทฺวีสุ ภเวสุ โย กมฺมภโวติ วุตฺโต, โส กตโมติ อตฺโถฯ ปุญฺญาภิสงฺขาราทโย วุตฺตตฺถา เอวฯ สพฺพนฺติ อนวเสสํฯ ภวํ คจฺฉติ คเมติ จาติ ภวคามิฯ อิมินา โลกุตฺตรํ ปฏิกฺขิปติฯ อยญฺหิ วฏฺฏกถา, ตญฺจ วิวฏฺฏนิสฺสิตนฺติฯ กรียตีติ กมฺมํฯ

กามภวาทีสุ กามสงฺขาโต ภโว กามภโวฯ เอส นโย รูปารูปภเวสุฯ สญฺญาวตํ ภโว, สญฺญา วา เอตฺถ ภเว อตฺถีติ สญฺญาภโวฯ วิปริยาเยน อสญฺญาภโวฯ

โอฬาริกสญฺญาย อภาวา สุขุมาย จ ภาวา เนว สญฺญา นาสญฺญา อสฺมิํ ภเวติ เนวสญฺญานาสญฺญาภโวฯ เอเกน รูปกฺขนฺเธน โวกิณฺโณ ภโว เอกโวการภโวฯ เอโก วา โวกาโร อสฺส ภวสฺสาติ เอกโวการภโวฯ เอเสว นโย จตุโวการปญฺจโวการภเวสุฯ อยํ วุจฺจติ อุปปตฺติภโวติ เอส นววิโธปิ อุปปตฺติภโว นาม วุจฺจตีติฯ เอวํ ตาเวตฺถ ‘อตฺถโต’ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

‘ธมฺมโต’ ปน เอตฺถ หิ ปุญฺญาภิสงฺขาโร ธมฺมโต เตรส เจตนา, อปุญฺญาภิสงฺขาโร ทฺวาทส, อาเนญฺชาภิสงฺขาโร จตสฺโสฯ ‘‘สพฺพมฺปิ ภวคามิกมฺม’’นฺติ เอเตน สพฺเพเปเต ธมฺมา เจตนา สมฺปยุตฺตา วา กมฺมสงฺขาตา อาจยคามิโน ธมฺมา สงฺคหิตาฯ กามภโว ปญฺจ อุปาทินฺนกฺขนฺธา, ตถา รูปภโว, อรูปภโว จตฺตาโร, สญฺญาภโว จตุปญฺจ, อสญฺญาภโว เอโก อุปาทินฺนกฺขนฺโธ, เนวสญฺญานาสญฺญาภโว จตฺตาโรฯ เอกโวการภวาทโย เอกจตุปญฺจกฺขนฺธา อุปาทินฺนกฺขนฺเธหีติ เอวเมตฺถ ‘ธมฺมโต’ปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

‘สาตฺถโต’ติ ยถา จ ภวนิทฺเทเส ตเถว กามญฺจ สงฺขารนิทฺเทเสปิ ปุญฺญาภิสงฺขาราทโยว วุตฺตา, เอวํ สนฺเตปิ ปุริมา อตีตกมฺมวเสน อิธ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจยตฺตา วุตฺตาฯ อิเม ปจฺจุปฺปนฺนกมฺมวเสน อายติํ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจยตฺตาติ ปุนวจนํ สาตฺถกเมวฯ ปุพฺเพ วา ‘‘ตตฺถ กตโม ปุญฺญาภิสงฺขาโร? กุสลเจตนา กามาวจรา’’ติ เอวมาทินา นเยน เจตนาว สงฺขาราติ วุตฺตาฯ อิธ ปน ‘‘สพฺพมฺปิ ภวคามิกมฺม’’นฺติ วจนโต เจตนาสมฺปยุตฺตาปิฯ ปุพฺเพ จ วิญฺญาณปจฺจยเมว กมฺมํ สงฺขาราติ วุตฺตํ, อิทานิ อสญฺญาภวนิพฺพตฺตกมฺปิฯ กิํ วา พหุนา? ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ เอตฺถ ปุญฺญาภิสงฺขาราทโยว กุสลากุสลธมฺมา วุตฺตาฯ ‘‘อุปาทานปจฺจยา ภโว’’ติ อิธ ปน อุปปตฺติภวสฺสาปิ สงฺคหิตตฺตา กุสลากุสลาพฺยากตา ธมฺมา วุตฺตาฯ ตสฺมา สพฺพถาปิ สาตฺถกเมวิทํ ปุนวจนนฺติฯ เอวเมตฺถ ‘สาตฺถโต’ปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

‘เภทสงฺคหา’ติ อุปาทานปจฺจยา ภวสฺส เภทโต เจว สงฺคหโต จฯ ยญฺหิ กามุปาทานปจฺจยา กามภวนิพฺพตฺตกํ กมฺมํ กริยติ, โส กมฺมภโวฯ ตทภินิพฺพตฺตา ขนฺธา อุปปตฺติภโวฯ เอส นโย รูปารูปภเวสุฯ

เอวํ กามุปาทานปจฺจยา ทฺเว กามภวา, ตทนฺโตคธาว สญฺญาภวปญฺจโวการภวา; ทฺเว รูปภวา, ตทนฺโตคธาว สญฺญาภวอสญฺญาภวเอกโวการภวปญฺจโวการภวา; ทฺเว อรูปภวา, ตทนฺโตคธาว สญฺญาภวเนวสญฺญานาสญฺญาภวจตุโวการภวาติ สทฺธิํ อนฺโตคเธหิ ฉ ภวาฯ ยถา จ กามุปาทานปจฺจยา สทฺธิํ อนฺโตคเธหิ ฉ ภวา ตถา เสสุปาทานปจฺจยาปีติ เอวํ อุปาทานปจฺจยา เภทโต สทฺธิํ อนฺโตคเธหิ จตุวีสติ ภวาฯ

สงฺคหโต ปน กมฺมภวํ อุปปตฺติภวญฺจ เอกโต กตฺวา กามุปาทานปจฺจยา สทฺธิํ อนฺโตคเธหิ เอโก กามภโว, ตถา รูปารูปภวาติ ตโย ภวาฯ ตถา เสสุปาทานปจฺจยาปีติ เอวํ อุปาทานปจฺจยา สงฺคหโต สทฺธิํ อนฺโตคเธหิ ทฺวาทส ภวาฯ อปิจ อวิเสเสน อุปาทานปจฺจยา กามภวูปคํ กมฺมํ กมฺมภโวฯ ตทภินิพฺพตฺตา ขนฺธา อุปปตฺติภโวฯ เอส นโย รูปารูปภเวสุฯ เอวํ อุปาทานปจฺจยา สทฺธิํ อนฺโตคเธหิ ทฺเว กามภวา, ทฺเว รูปภวา, ทฺเว อรูปภวาติ อปเรนปิ ปริยาเยน สงฺคหโต ฉ ภวาฯ กมฺมภวอุปปตฺติภวเภทํ วา อนุปคมฺม สทฺธิํ อนฺโตคเธหิ กามภวาทิวเสน ตโย ภวา โหนฺติฯ กามภวาทิเภทญฺจาปิ อนุปคมฺม กมฺมภวอุปปตฺติภววเสน ทฺเว ภวา โหนฺติฯ กมฺมุปปตฺติเภทญฺจ อนุปคมฺม อุปาทานปจฺจยา ภโวติ ภววเสน เอโก ภโว โหตีติฯ เอวเมตฺถ อุปาทานปจฺจยสฺส ภวสฺส เภทสงฺคหาปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

‘ยํ ยสฺส ปจฺจโย เจวา’ติ ยญฺเจตฺถ อุปาทานํ ยสฺส ปจฺจโย โหติ, ตโตปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยติ อตฺโถฯ กิํ ปเนตฺถ กสฺส ปจฺจโย โหติ? ยํ กิญฺจิ ยสฺส กสฺสจิ ปจฺจโย โหติเยวฯ อุมฺมตฺตโก วิย หิ ปุถุชฺชโนฯ โส ‘อิทํ ยุตฺตํ, อิทํ อยุตฺต’นฺติ อวิจาเรตฺวา ยสฺส กสฺสจิ อุปาทานสฺส วเสน ยํ กิญฺจิ ภวํ ปตฺเถตฺวา ยํ กิญฺจิ กมฺมํ กโรติเยวฯ ตสฺมา ยเทกจฺเจ ‘‘สีลพฺพตุปาทาเนน รูปารูปภวา น โหนฺตี’’ติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํฯ

สพฺเพน ปน สพฺโพ โหตีติ คเหตพฺพํ, เสยฺยถิทํ – อิเธกจฺโจ อนุสฺสววเสน วา ทิฏฺฐานุสาเรน วา ‘‘กามา นาเมเต มนุสฺสโลเก เจว ขตฺติยมหาสาลกุลาทีสุ ฉกามาวจรเทวโลเก จ สมิทฺธา’’ติ จินฺเตตฺวา เตสํ อธิคมตฺถํ อสทฺธมฺมสวนาทีหิ วญฺจิโต ‘อิมินา กมฺเมน กามา สมฺปชฺชนฺตี’ติ มญฺญมาโน กามุปาทานวเสน กายทุจฺจริตาทีนิปิ กโรติฯ โส ทุจฺจริตปาริปูริยา อปาเย อุปฺปชฺชติ; สนฺทิฏฺฐิเก วา ปน กาเม ปตฺถยมาโน ปฏิลทฺเธ วา โคปยมาโน กามุปาทานวเสน กายทุจฺจริตาทีนิปิ กโรติฯ โส ทุจฺจริตปาริปูริยา อปาเย อุปฺปชฺชติฯ ตตฺราสฺส อุปปตฺติเหตุภูตํ กมฺมํ กมฺมภโว, กมฺมาภินิพฺพตฺตา ขนฺธา อุปปตฺติภโว สญฺญาภวปญฺจโวการภวา ปน ตทนฺโตคธา เอวฯ

อปโร ปน สทฺธมฺมสวนาทีหิ อุปพฺรูหิตญาโณ ‘‘อิมินา กมฺเมน กามา สมฺปชฺชนฺตี’’ติ มญฺญมาโน กามุปาทานวเสน กายสุจริตาทีนิ กโรติฯ โส สุจริตปาริปูริยา เทเวสุ วา มนุสฺเสสุ วา อุปฺปชฺชติฯ ตตฺราสฺส อุปปตฺติเหตุภูตํ กมฺมํ กมฺมภโว, กมฺมาภินิพฺพตฺตา ขนฺธา อุปปตฺติภโวฯ สญฺญาภวปญฺจโวการภวา ปน ตทนฺโตคธา เอวฯ อิติ กามุปาทานํ สปฺปเภทสฺส สานฺโตคธสฺส กามภวสฺส ปจฺจโย โหติฯ

อปโร ‘‘รูปารูปภเวสุ ตโต สมิทฺธตรา กามา’’ติ สุตฺวา วา ปริกปฺเปตฺวา วา กามุปาทานวเสเนว รูปารูปสมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา สมาปตฺติพเลน รูปารูปพฺรหฺมโลเก อุปฺปชฺชติฯ ตตฺราสฺส อุปปตฺติเหตุภูตํ กมฺมํ กมฺมภโว, กมฺมาภินิพฺพตฺตา ขนฺธา อุปปตฺติภโวฯ สญฺญาอสญฺญา เนวสญฺญา นาสญฺญาเอกโวการจตุโวการปญฺจโวการภวา ปน ตทนฺโตคธา เอวฯ อิติ กามุปาทานํ สปฺปเภทานํ สานฺโตคธานํ รูปารูปภวานมฺปิ ปจฺจโย โหติ ฯ

อปโร ‘‘อยํ อตฺตา นาม กามาวจรสมฺปตฺติภเว วา รูปารูปภวานํ วา อญฺญตรสฺมิํ อุจฺฉินฺโน สุอุจฺฉินฺโน โหตี’’ติ อุจฺเฉททิฏฺฐิํ อุปาทาย ตทุปคํ กมฺมํ กโรติฯ ตสฺส ตํ กมฺมํ กมฺมภโว, กมฺมาภินิพฺพตฺตา ขนฺธา อุปปตฺติภโวฯ สญฺญาภวาทโย ปน ตทนฺโตคธา เอวฯ อิติ ทิฏฺฐุปาทานํ สปฺปเภทานํ สานฺโตคธานํ ติณฺณมฺปิ กามรูปารูปภวานํ ปจฺจโย โหติฯ

อปโร ‘‘อยํ อตฺตา นาม กามาวจรสมฺปตฺติภเว วา รูปารูปภวานํ วา อญฺญตรสฺมิํ สุขี โหติ, วิคตปริฬาโห โหตี’’ติ อตฺตวาทุปาทาเนน ตทุปคํ กมฺมํ กโรติฯ ตสฺส ตํ กมฺมํ กมฺมภโว, ตทภินิพฺพตฺตา ขนฺธา อุปปตฺติภโวฯ

สญฺญาภวาทโย ปน ตทนฺโตคธา เอว ฯ อิติ อตฺตวาทุปาทานํ สปฺปเภทานํ สานฺโตคธานํ ติณฺณํ ภวานํ ปจฺจโย โหติฯ

อปโร ‘‘อิทํ สีลพฺพตํ นาม กามาวจรสมฺปตฺติภเว วา รูปารูปภวานํ วา อญฺญตรสฺมิํ ปริปูเรนฺตสฺส สุขํ ปาริปูริํ คจฺฉตี’’ติ สีลพฺพตุปาทานวเสน ตทุปคํ กมฺมํ กโรติฯ ตสฺส ตํ กมฺมํ กมฺมภโว, ตทภินิพฺพตฺตา ขนฺธา อุปปตฺติภโวฯ สญฺญาภวาทโย ปน ตทนฺโตคธา เอวฯ อิติ สีลพฺพตุปาทานมฺปิ สปฺปเภทานํ สานฺโตคธานํ ติณฺณํ ภวานํ ปจฺจโย โหตีติ เอวเมตฺถ ยํ ยสฺส ปจฺจโย โหติ ตโตปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

กิํ ปเนตฺถ กสฺส ภวสฺส กถํ ปจฺจโย โหตีติ เจ?

รูปารูปภวานํ, อุปนิสฺสยปจฺจโย อุปาทานํ;

สหชาตาทีหิปิ ตํ, กามภวสฺสาติ วิญฺเญยฺยํฯ

รูปารูปภวานญฺหิ กามภวปริยาปนฺนสฺส จ กามภเว กุสลกมฺมสฺเสว อุปปตฺติภวสฺส เจตํ จตุพฺพิธมฺปิ อุปาทานํ อุปนิสฺสยปจฺจเยน เอกธา ปจฺจโย โหติฯ กามภเว อตฺตนา สมฺปยุตฺตอกุสลกมฺมภวสฺส สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตเหตุปจฺจยปฺปเภเทหิ สหชาตาทีหิ ปจฺจโย โหติฯ วิปฺปยุตฺตสฺส ปน อุปนิสฺสยปจฺจเยเนวาติฯ

อุปาทานปจฺจยา ภวปทนิทฺเทโสฯ

ชาติชรามรณาทิปทนิทฺเทโส

[235] ภวปจฺจยา ชาตินิทฺเทสาทีสุ ชาติอาทีนํ วินิจฺฉโย สจฺจวิภงฺเค วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ ภโวติ ปเนตฺถ กมฺมภโวว อธิปฺเปโตฯ โส หิ ชาติยา ปจฺจโย, น อุปปตฺติภโวฯ โส ปน กมฺมปจฺจยอุปนิสฺสยปจฺจยวเสน ทฺวิธาว ปจฺจโย โหตีติฯ

ตตฺถ สิยา – กถํ ปเนตํ ชานิตพฺพํ ‘‘ภโว ชาติยา ปจฺจโย’’ติ เจ? พาหิรปจฺจยสมตฺเตปิ หีนปณีตตาทิวิเสสทสฺสนโตฯ พาหิรานญฺหิ ชนกชเนตฺติสุกฺกโสณิตาหาราทีนํ ปจฺจยานํ สมตฺเตปิ สตฺตานํ ยมกานมฺปิ สตํ หีนปณีตตาทิวิเสโส ทิสฺสติฯ