อุปาทานปทนิทฺเทโส

[233] ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานนิทฺเทเส –

อุปาทานานิ จตฺตาริ, ตานิ อตฺถวิภาคโต;

ธมฺมสงฺเขปวิตฺถารา, กมโต จ วิภาวเยฯ

ปาฬิยญฺหิ อุปาทานนฺติ กามุปาทานํ…เป.… อตฺตวาทุปาทานนฺติ อิมานิ จตฺตาริ อุปาทานานิ อาคตานิฯ เตสํ อยํ อตฺถวิภาโค – วตฺถุสงฺขาตํ กามํ อุปาทิยตีติ กามุปาทานํฯ กาโม จ โส อุปาทานญฺจาติปิ กามุปาทานํฯ อุปาทานนฺติ ทฬฺหคฺคหณํฯ ทฬฺหตฺโถ เหตฺถ อุปสทฺโท อุปายาส-อุปกฏฺฐาทีสุ วิยฯ ตถา ทิฏฺฐิ จ สา อุปาทานญฺจาติ ทิฏฺฐุปาทานํฯ ทิฏฺฐิํ อุปาทิยตีติ วา ทิฏฺฐุปาทานํ ฯ สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จาติอาทีสุ หิ ปุริมทิฏฺฐิํ อุตฺตรทิฏฺฐิ อุปาทิยติฯ ตถา สีลพฺพตํ อุปาทิยตีติ สีลพฺพตุปาทานํฯ สีลพฺพตญฺจ ตํ อุปาทานญฺจาติปิ สีลพฺพตุปาทานํฯ โคสีลโควตาทีนิ หิ เอวํ สุทฺธีติ อภินิเวสโต สยเมว อุปาทานานีติฯ ตถา วทนฺติ เอเตนาติ วาโท, อุปาทิยนฺติ เอเตนาติ อุปาทานํฯ กิํ วทนฺติ อุปาทิยนฺติ วา? อตฺตานํฯ อตฺตโน วาทุปาทานํ อตฺตวาทุปาทานํฯ อตฺตวาทมตฺตเมว วา อตฺตาติ อุปาทิยนฺติ เอเตนาติ อตฺตวาทุปาทานํฯ อยํ ตาว เตสํ อตฺถวิภาโคฯ

‘ธมฺมสงฺเขปวิตฺถาเร’ ปน กามุปาทานํ ตาว ‘‘ตตฺถ กตมํ กามุปาทานํ? โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท กามราโค กามนนฺที กามตณฺหา กามสฺเนโห กามปริฬาโห กามมุจฺฉา กามชฺโฌสานํ – อิทํ วุจฺจติ กามุปาทาน’’นฺติ อาคตตฺตา สงฺเขปโต ตณฺหาทฬฺหตฺตํ วุตฺตํฯ ตณฺหาทฬฺหตฺตํ นาม ปุริมตณฺหาอุปนิสฺสยปจฺจเยน ทฬฺหสมฺภูตา อุตฺตรตณฺหา เอวฯ เกจิ ปนาหุ – อปฺปตฺตวิสยปตฺถนา ตณฺหา, อนฺธกาเร โจรสฺส หตฺถปฺปสารณํ วิยฯ สมฺปตฺตวิสยคฺคหณํ อุปาทานํ, ตสฺเสว ภณฺฑคฺคหณํ วิยฯ อปฺปิจฺฉตาสนฺตุฏฺฐิตาปฏิปกฺขา จ เต ธมฺมาฯ ตถา ปริเยสนารกฺขทุกฺขมูลาติฯ เสสุปาทานตฺตยํ ปน สงฺเขปโต ทิฏฺฐิมตฺตเมวฯ

วิตฺถารโต ปน ปุพฺเพ รูปาทีสุ วุตฺตาย อฏฺฐสตปฺปเภทายปิ ตณฺหาย ทฬฺหภาโว กามุปาทานํฯ ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺฐิ ทิฏฺฐุปาทานํฯ

ยถาห – ‘‘ตตฺถ กตมํ ทิฏฺฐุปาทานํ? นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺฐํ…เป.… สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตีติ ยา เอวรูปา ทิฏฺฐิ…เป.… วิปริเยสคฺคาโห – อิทํ วุจฺจติ ทิฏฺฐุปาทาน’’นฺติ (ธ. ส. 1221; วิภ. 938) สีลวเตหิ สุทฺธิปรามสนํ ปน สีลพฺพตุปาทานํฯ ยถาห – ‘‘ตตฺถ กตมํ สีลพฺพตุปาทานํ? อิโต พหิทฺธา สมณพฺราหฺมณานํ สีเลน สุทฺธิ, วเตน สุทฺธิ, สีลพฺพเตน สุทฺธีติ ยา เอวรูปา ทิฏฺฐิ…เป.… วิปริเยสคฺคาโห – อิทํ วุจฺจติ สีลพฺพตุปาทาน’’นฺติ (ธ. ส. 1222; วิภ. 938)ฯ วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺฐิ อตฺตวาทุปาทานํฯ ยถาห – ‘‘ตตฺถ กตมํ อตฺตวาทุปาทานํ? อิธ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน…เป.… สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ…เป.… วิปริเยสคฺคาโห – อิทํ วุจฺจติ อตฺตวาทุปาทาน’’นฺติ (ธ. ส. 1223; วิภ. 938)ฯ อยเมตฺถ ธมฺมสงฺเขปวิตฺถาโรฯ

‘กมโต’ติ เอตฺถ ปน ติวิโธ กโม – อุปฺปตฺติกฺกโม, ปหานกฺกโม, เทสนากฺกโม จฯ ตตฺถ อนมตคฺเค สํสาเร อิมสฺส ปฐมํ อุปฺปตฺตีติ อภาวโต กิเลสานํ นิปฺปริยาเยน อุปฺปตฺติกฺกโม น วุจฺจติฯ ปริยาเยน ปน เยภุยฺเยน เอกสฺมิํ ภเว อตฺตคฺคาหปุพฺพงฺคโม สสฺสตุจฺเฉทาภินิเวโสฯ ตโต ‘‘สสฺสโต อยํ อตฺตา’’ติ คณฺหโต อตฺตวิสุทฺธตฺถํ สีลพฺพตุปาทานํ, อุจฺฉิชฺชตีติ คณฺหโต ปรโลกนิรเปกฺขสฺส กามุปาทานนฺติ เอวํ ปฐมํ อตฺตวาทุปาทานํ, ตโต ทิฏฺฐิสีลพฺพตกามุปาทานานีติ อยเมเตสํ เอกสฺมิํ ภเว อุปฺปตฺติกฺกโมฯ

ทิฏฺฐุปาทานาทีนิ เจตฺถ ปฐมํ ปหียนฺติ โสตาปตฺติมคฺควชฺฌตฺตาฯ กามุปาทานํ ปจฺฉา อรหตฺตมคฺควชฺฌตฺตาติฯ อยเมเตสํ ปหานกฺกโมฯ

มหาวิสยตฺตา ปน ปากฏตฺตา จ เอเตสุ กามุปาทานํ ปฐมํ เทสิตํฯ มหาวิสยญฺหิ ตํ อฏฺฐจิตฺตสมฺปโยคาฯ อปฺปวิสยานิ อิตรานิ จตุจิตฺตสมฺปโยคาฯ เยภุยฺเยน จ อาลยรามตาย ปชาย ปากฏํ กามุปาทานํ, น อิตรานิฯ กามุปาทานวา วตฺถุกามานํ สมธิคมตฺถํ โกตูหลมงฺคลาทิพหุโล โหติ, น สสฺสตทิฏฺฐีติ ตทนนฺตรํ ทิฏฺฐุปาทานํฯ ตํ ปภิชฺชมานํ สีลพฺพตอตฺตวาทุปาทานวเสน ทุวิธํ โหติฯ ตสฺมิํ ทฺวเย โคกิริยํ วา กุกฺกุรกิริยํ วา ทิสฺวาปิ เวทิตพฺพโต โอฬาริกนฺติ สีลพฺพตุปาทานํ ปฐมํ เทสิตํ, สุขุมตฺตา อนฺเต อตฺตวาทุปาทานนฺติ อยเมเตสํ เทสนากฺกโมฯ

ตณฺหา จ ปุริมสฺเสตฺถ, เอกธา โหติ ปจฺจโย;

สตฺตธา อฏฺฐธา วาปิ, โหติ เสสตฺตยสฺส สาฯ

เอตฺถ จ เอวํ เทสิเต อุปาทานจตุกฺเก ปุริมสฺส กามุปาทานสฺส กามตณฺหา อุปนิสฺสยวเสน เอกธาว ปจฺจโย โหติ ตณฺหาภินนฺทิเตสุ วิสเยสุ อุปฺปตฺติโตฯ เสสตฺตยสฺส ปน สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตเหตุวเสน สตฺตธา วา อุปนิสฺสเยน สห อฏฺฐธา วาปิ ปจฺจโย โหติฯ ยทา จ สา อุปนิสฺสยวเสน ปจฺจโย โหติ ตทา อสหชาตาว โหตีติฯ

ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานปทนิทฺเทโสฯ

ภวปทนิทฺเทโส

[234] อุปาทานปจฺจยา ภวนิทฺเทเส –

อตฺถโต ธมฺมโต เจว, สาตฺถโต เภทสงฺคหา;

ยํ ยสฺส ปจฺจโย เจว, วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

ตตฺถ ภวตีติ ภโวฯ ทุวิเธนาติ ทฺวีหิ อากาเรหิ ปวตฺติโตติ อตฺโถฯ อถวา ทุวิเธนาติ ปจฺจเต กรณวจนํ, ทุวิโธติ วุตฺตํ โหติฯ อตฺถีติ สํวิชฺชติฯ กมฺมเมว ภโว กมฺมภโวฯ อุปปตฺติเยว ภโว อุปปตฺติภโวฯ เอตฺถ จ อุปปตฺติ ภวตีติ ภโวฯ กมฺมํ ปน ยถา สุขการณตฺตา ‘‘สุโข พุทฺธานมุปฺปาโท’’ติ (ธ. ป. 194) วุตฺโต, เอวํ ภวการณตฺตา ผลโวหาเรน ภโวติ เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ กตโม กมฺมภโวติ เตสุ ทฺวีสุ ภเวสุ โย กมฺมภโวติ วุตฺโต, โส กตโมติ อตฺโถฯ ปุญฺญาภิสงฺขาราทโย วุตฺตตฺถา เอวฯ สพฺพนฺติ อนวเสสํฯ ภวํ คจฺฉติ คเมติ จาติ ภวคามิฯ อิมินา โลกุตฺตรํ ปฏิกฺขิปติฯ อยญฺหิ วฏฺฏกถา, ตญฺจ วิวฏฺฏนิสฺสิตนฺติฯ กรียตีติ กมฺมํฯ

กามภวาทีสุ กามสงฺขาโต ภโว กามภโวฯ เอส นโย รูปารูปภเวสุฯ สญฺญาวตํ ภโว, สญฺญา วา เอตฺถ ภเว อตฺถีติ สญฺญาภโวฯ วิปริยาเยน อสญฺญาภโวฯ