อฏฺฐธา ตตฺถ ปญฺจนฺนํ, ปญฺจทฺวารมฺหิ ปจฺจโย;

เสสานํ เอกธา ผสฺโส, มโนทฺวาเรปิ โส ตถาฯ

ตตฺถ หิ ปญฺจทฺวาเร จกฺขุปสาทาทิวตฺถุกานํ ปญฺจนฺนํ เวทนานํ จกฺขุสมฺผสฺสาทิโก ผสฺโส สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยวิปากอาหารสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน อฏฺฐธา ปจฺจโย โหติฯ เสสานํ ปน เอเกกสฺมิํ ทฺวาเร สมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณตทารมฺมณวเสน ปวตฺตานํ กามาวจรวิปากเวทนานํ จกฺขุสมฺผสฺสาทิโก ผสฺโส อุปนิสฺสยวเสน เอกธาว ปจฺจโย โหติฯ

‘มโนทฺวาเรปิ โส ตถา’ติ มโนทฺวาเรปิ หิ ตทารมฺมณวเสน ปวตฺตานํ กามาวจรวิปากเวทนานํ โส สหชาตมโนสมฺผสฺสสงฺขาโต ผสฺโส ตเถว อฏฺฐธา ปจฺจโย โหติ, ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสน จ ปวตฺตานํ เตภูมกวิปากเวทนานมฺปิฯ ยา ปเนตา มโนทฺวาเร ตทารมฺมณวเสน ปวตฺตา กามาวจรเวทนา, ตาสํ มโนทฺวาเร อาวชฺชนสมฺปยุตฺโต มโนสมฺผสฺโส อุปนิสฺสยวเสน เอกธา ปจฺจโย โหตีติฯ

ผสฺสปจฺจยา เวทนาปทนิทฺเทโสฯ

ตณฺหาปทนิทฺเทโส

[232] เวทนาปจฺจยา ตณฺหานิทฺเทเส –

รูปตณฺหาทิเภเทน, ฉ ตณฺหา อิธ ทีปิตา;

เอเกกา ติวิธา ตตฺถ, ปวตฺตาการโต มตาฯ

อิมสฺมิญฺหิ เวทนาปจฺจยา ตณฺหานิทฺเทเส ‘เสฏฺฐิปุตฺโต พฺราหฺมณปุตฺโต’ติ ปิติโต นามวเสน ปุตฺโต วิย อิมา รูปตณฺหา…เป.… ธมฺมตณฺหาติ อารมฺมณโต นามวเสน ฉ ตณฺหา ทีปิตา ปกาสิตา กถิตาติ อตฺโถฯ ตตฺถ รูเป ตณฺหา รูปตณฺหาติ อิมินา นเยน ปทตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ตาสุ จ ปน ตณฺหาสุ เอเกกา ตณฺหา ปวตฺติอาการโต กามตณฺหา, ภวตณฺหา, วิภวตณฺหาติ เอวํ ติวิธา มตาฯ

รูปตณฺหา เอว หิ ยทา จกฺขุสฺส อาปาถคตํ รูปารมฺมณํ กามสฺสาทวเสน อสฺสาทยมานา ปวตฺตติ, ตทา กามตณฺหา นาม โหติฯ ยทา ตเทวารมฺมณํ ธุวํ สสฺสตนฺติ ปวตฺตาย สสฺสตทิฏฺฐิยา สทฺธิํ ปวตฺตติ, ตทา ภวตณฺหา นาม โหติฯ สสฺสตทิฏฺฐิสหคโต หิ ราโค ภวตณฺหาติ วุจฺจติฯ ยทา ปน ตเทวารมฺมณํ ‘‘อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสตี’’ติ ปวตฺตาย อุจฺเฉททิฏฺฐิยา สทฺธิํ ปวตฺตติ, ตทา วิภวตณฺหา นาม โหติฯ อุจฺเฉททิฏฺฐิสหคโต หิ ราโค วิภวตณฺหาติ วุจฺจติฯ เอเสว นโย สทฺทตณฺหาทีสุปีติ เอตา อฏฺฐารส ตณฺหา โหนฺติฯ

ตา อชฺฌตฺตรูปาทีสุ อฏฺฐารส, พหิทฺธา อฏฺฐารสาติ ฉตฺติํสฯ อิติ อตีตา ฉตฺติํส, อนาคตา ฉตฺติํส, ปจฺจุปฺปนฺนา ฉตฺติํสาติ อฏฺฐสตํ ตณฺหา โหนฺติฯ ตา ปน สํงฺขิปฺปมานา รูปาทิอารมฺมณวเสน ฉ, กามตณฺหาทิวเสน วา ติสฺโสว ตณฺหา โหนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ ยสฺมา ปนิเม สตฺตา ปุตฺตํ อสฺสาเทตฺวา ปุตฺเต มมตฺเตน ธาติยา วิย รูปาทิอารมฺมณวเสน อุปฺปชฺชมานํ เวทนํ อสฺสาเทตฺวา เวทนาย มมตฺเตน รูปาทิอารมฺมณทายกานํ จิตฺตการคนฺธพฺพคนฺธิกสูทตนฺตวายรสายนวิธายกเวชฺชาทีนํ มหาสกฺการํ กโรนฺติ, ตสฺมา สพฺพาเปสา เวทนาปจฺจยา ตณฺหา โหตีติ เวทิตพฺพาฯ

ยสฺมา เจตฺถ อธิปฺเปตา, วิปากสุขเวทนา;

เอกาว เอกธา เจสา, ตสฺมา ตณฺหาย ปจฺจโยฯ

‘เอกธา’ติ อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย โหติฯ ยสฺมา วา –

ทุกฺขี สุขํ ปตฺถยติ, สุขี ภิยฺโยปิ อิจฺฉติ;

อุเปกฺขา ปน สนฺตตฺตา, สุขมิจฺเจว ภาสิตาฯ

ตณฺหาย ปจฺจยา ตสฺมา, โหนฺติ ติสฺโสปิ เวทนา;

เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, อิติ วุตฺตา มเหสินาฯ

เวทนา ปจฺจยา จาปิ, ยสฺมา นานุสยํ วินา;

โหติ ตสฺมา น สา โหติ, พฺราหฺมณสฺส วุสีมโตติฯ

เวทนาปจฺจยา ตณฺหาปทนิทฺเทโสฯ

อุปาทานปทนิทฺเทโส

[233] ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานนิทฺเทเส –

อุปาทานานิ จตฺตาริ, ตานิ อตฺถวิภาคโต;

ธมฺมสงฺเขปวิตฺถารา, กมโต จ วิภาวเยฯ

ปาฬิยญฺหิ อุปาทานนฺติ กามุปาทานํ…เป.… อตฺตวาทุปาทานนฺติ อิมานิ จตฺตาริ อุปาทานานิ อาคตานิฯ เตสํ อยํ อตฺถวิภาโค – วตฺถุสงฺขาตํ กามํ อุปาทิยตีติ กามุปาทานํฯ กาโม จ โส อุปาทานญฺจาติปิ กามุปาทานํฯ อุปาทานนฺติ ทฬฺหคฺคหณํฯ ทฬฺหตฺโถ เหตฺถ อุปสทฺโท อุปายาส-อุปกฏฺฐาทีสุ วิยฯ ตถา ทิฏฺฐิ จ สา อุปาทานญฺจาติ ทิฏฺฐุปาทานํฯ ทิฏฺฐิํ อุปาทิยตีติ วา ทิฏฺฐุปาทานํ ฯ สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จาติอาทีสุ หิ ปุริมทิฏฺฐิํ อุตฺตรทิฏฺฐิ อุปาทิยติฯ ตถา สีลพฺพตํ อุปาทิยตีติ สีลพฺพตุปาทานํฯ สีลพฺพตญฺจ ตํ อุปาทานญฺจาติปิ สีลพฺพตุปาทานํฯ โคสีลโควตาทีนิ หิ เอวํ สุทฺธีติ อภินิเวสโต สยเมว อุปาทานานีติฯ ตถา วทนฺติ เอเตนาติ วาโท, อุปาทิยนฺติ เอเตนาติ อุปาทานํฯ กิํ วทนฺติ อุปาทิยนฺติ วา? อตฺตานํฯ อตฺตโน วาทุปาทานํ อตฺตวาทุปาทานํฯ อตฺตวาทมตฺตเมว วา อตฺตาติ อุปาทิยนฺติ เอเตนาติ อตฺตวาทุปาทานํฯ อยํ ตาว เตสํ อตฺถวิภาโคฯ

‘ธมฺมสงฺเขปวิตฺถาเร’ ปน กามุปาทานํ ตาว ‘‘ตตฺถ กตมํ กามุปาทานํ? โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท กามราโค กามนนฺที กามตณฺหา กามสฺเนโห กามปริฬาโห กามมุจฺฉา กามชฺโฌสานํ – อิทํ วุจฺจติ กามุปาทาน’’นฺติ อาคตตฺตา สงฺเขปโต ตณฺหาทฬฺหตฺตํ วุตฺตํฯ ตณฺหาทฬฺหตฺตํ นาม ปุริมตณฺหาอุปนิสฺสยปจฺจเยน ทฬฺหสมฺภูตา อุตฺตรตณฺหา เอวฯ เกจิ ปนาหุ – อปฺปตฺตวิสยปตฺถนา ตณฺหา, อนฺธกาเร โจรสฺส หตฺถปฺปสารณํ วิยฯ สมฺปตฺตวิสยคฺคหณํ อุปาทานํ, ตสฺเสว ภณฺฑคฺคหณํ วิยฯ อปฺปิจฺฉตาสนฺตุฏฺฐิตาปฏิปกฺขา จ เต ธมฺมาฯ ตถา ปริเยสนารกฺขทุกฺขมูลาติฯ เสสุปาทานตฺตยํ ปน สงฺเขปโต ทิฏฺฐิมตฺตเมวฯ

วิตฺถารโต ปน ปุพฺเพ รูปาทีสุ วุตฺตาย อฏฺฐสตปฺปเภทายปิ ตณฺหาย ทฬฺหภาโว กามุปาทานํฯ ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺฐิ ทิฏฺฐุปาทานํฯ