เมนู

ปฏิสนฺธิปวตฺตีนํ , วเสเนเต ภวาทิสุ;

วิชานิตพฺพา สงฺขารา, ยถา เยสญฺจ ปจฺจยาติฯ

สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณปทนิทฺเทโสฯ

นามรูปปทนิทฺเทโส

[228] วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปนิทฺเทเส –

เทสนาเภทโต สพฺพ-ภวาทีสุ ปวตฺติโต;

สงฺคหา ปจฺจยนยา, วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

‘เทสนาเภทโต’ติ ‘‘ตตฺถ กตมํ รูปํ? จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทาย รูป’’นฺติ (สํ. นิ. 2.2; ม. นิ. 1.100) เอวํ ตาว สุตฺตนฺเต จ อิธ รูปปทสฺส อเภทโต เอกสทิสา เทสนา กตา; นามปทสฺส ปน เภทโตฯ

สุตฺตนฺตสฺมิญฺหิ ‘‘ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนา สญฺญา เจตนา ผสฺโส มนสิกาโร’’ติ วุตฺตํฯ อิธ ‘‘เวทนากฺขนฺโธ สญฺญากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ’’ติฯ ตตฺถ หิ ยมฺปิ จกฺขุวิญฺญาณปจฺจยา นามํ อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนญฺจ จิตฺตสฺส ฐิติ อรูปีนํ ธมฺมานํ อายูติ เอวํ อญฺญธมฺมสนฺนิสฺสเยน อคฺคเหตพฺพโต ปากฏํ, ตํ ทสฺเสนฺโต เจตนาผสฺสมนสิการวเสน สงฺขารกฺขนฺธํ ติธา ภินฺทิตฺวา ทฺวีหิ ขนฺเธหิ สทฺธิํ เทเสสิฯ อิธ ปน ตตฺถ วุตฺตญฺจ อวุตฺตญฺจ สพฺพํ นามํ สงฺคณฺหนฺโต ‘‘ตโย ขนฺธา – เวทนากฺขนฺโธ สญฺญากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ’’ติ อาหฯ

กิํ ปน อิเม ตโย ขนฺธาว นามํ, วิญฺญาณํ นามํ นาม น โหตีติ? โน น โหติฯ ตสฺมิํ ปน วิญฺญาเณ คยฺหมาเน นามวิญฺญาณสฺส จ ปจฺจยวิญฺญาณสฺส จาติ ทฺวินฺนํ วิญฺญาณานํ สหภาโว อาปชฺชติฯ ตสฺมา วิญฺญาณํ ปจฺจยฏฺฐาเน ฐเปตฺวา ปจฺจยนิพฺพตฺตํ นามํ ทสฺเสตุํ ตโยว ขนฺธา วุตฺตาติฯ เอวํ ตาว ‘เทสนาเภทโต’ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

‘สพฺพภวาทีสุ ปวตฺติโต’ติ เอตฺถ ปน นามํ เอกํ สตฺตาวาสํ ฐเปตฺวา สพฺพภวโยนิคติวิญฺญาณฏฺฐิติเสสสตฺตาวาเสสุ ปวตฺตติฯ

รูปํ ทฺวีสุ ภเวสุ, จตูสุ โยนีสุ, ปญฺจสุ คตีสุ, ปุริมาสุ จตูสุ วิญฺญาณฏฺฐิตีสุ, ปญฺจสุ จ สตฺตาวาเสสุ ปวตฺตติฯ เอวํ ปวตฺตมาเน เจตสฺมิํ นามรูเป ยสฺมา อภาวกคพฺภเสยฺยกานํ อณฺฑชานญฺจ ปฏิสนฺธิกฺขเณ วตฺถุกายวเสน รูปโต ทฺเว สนฺตติสีสานิ ตโย จ อรูปิโน ขนฺธา ปาตุภวนฺติ, ตสฺมา เตสํ วิตฺถาเรน รูปรูปโต วีสติ ธมฺมา ตโย จ อรูปิโน ขนฺธาติ เอเต เตวีสติ ธมฺมา วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปนฺติ เวทิตพฺพาฯ อคฺคหิตคฺคหเณน ปน เอกสนฺตติสีสโต นว รูปธมฺเม อปเนตฺวา จุทฺทส, สภาวกานํ ภาวทสกํ ปกฺขิปิตฺวา เตตฺติํสฯ เตสมฺปิ อคหิตคฺคหเณน สนฺตติสีสทฺวยโต อฏฺฐารส รูปธมฺเม อปเนตฺวา ปนฺนรสฯ

ยสฺมา จ โอปปาติกสตฺเตสุ พฺรหฺมกายิกาทีนํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ จกฺขุโสตวตฺถุทสกานํ ชีวิตินฺทฺริยนวกสฺส จ วเสน รูปรูปโต จตฺตาริ สนฺตติสีสานิ ตโย จ อรูปิโน ขนฺธา ปาตุภวนฺติ, ตสฺมา เตสํ วิตฺถาเรน รูปรูปโต เอกูนจตฺตาลีส ธมฺมา ตโย จ อรูปิโน ขนฺธาติ เอเต ทฺวาจตฺตาลีส ธมฺมา วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปนฺติ เวทิตพฺพาฯ อคหิตคฺคหเณน ปน สนฺตติสีสตฺตยโต สตฺตวีสติ ธมฺเม อปเนตฺวา ปนฺนรสฯ

กามภเว ปน ยสฺมา เสสโอปปาติกานํ วา สํเสทชานํ วา สภาวกปริปุณฺณายตนานํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ รูปรูปโต สตฺต สนฺตติสีสานิ ตโย จ อรูปิโน ขนฺธา ปาตุภวนฺติ, ตสฺมา เตสํ วิตฺถาเรน รูปรูปโต สตฺตติ ธมฺมา ตโย จ อรูปิโน ขนฺธาติ เอเต เตสตฺตติ ธมฺมา วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปนฺติ เวทิตพฺพาฯ อคฺคหิตคฺคหเณน ปน สนฺตติสีสฉกฺกโต จตุปญฺญาส ธมฺเม อปเนตฺวา เอกูนวีสติฯ เอส อุกฺกํสโตฯ อวกํเสน ปน ตํตํรูปสนฺตติสีสวิกลานํ ตสฺส ตสฺส วเสน หาเปตฺวา หาเปตฺวา สงฺเขปโต จ วิตฺถารโต จ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณปจฺจยา นามรูปสงฺขาตา เวทิตพฺพาฯ อรูปีนํ ปน ตโยว อรูปิโน ขนฺธาฯ อสญฺญีนํ รูปโต ชีวิตินฺทฺริยนวกเมวาติฯ เอส ตาว ปฏิสนฺธิยํ นโยฯ

ปวตฺเต ปน สพฺพตฺถ รูปปฺปวตฺติเทเส ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส ฐิติกฺขเณ ปฏิสนฺธิจิตฺเตน สห ปวตฺตอุตุโต อุตุสมุฏฺฐานํ สุทฺธฏฺฐกํ ปาตุภวติฯ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ ปน รูปํ น สมุฏฺฐาเปติฯ

ตญฺหิ ยถา ปปาเต ปติตปุริโส ปรสฺส ปจฺจโย โหตุํ น สกฺโกติ, เอวํ วตฺถุทุพฺพลตาย ทุพฺพลตฺตา รูปํ สมุฏฺฐาเปตุํ น สกฺโกติฯ ปฏิสนฺธิจิตฺตโต ปน อุทฺธํ ปฐมภวงฺคโต ปภุติ จิตฺตสมุฏฺฐานกํ สุทฺธฏฺฐกํฯ สทฺทปาตุภาวกาเล ปฏิสนฺธิกฺขณโต อุทฺธํ ปวตฺตอุตุโต เจว จิตฺตโต จ สทฺทนวกํฯ เย ปน กพฬิการาหารูปชีวิโน คพฺภเสยฺยกสตฺตา เตสํ –

‘‘ยญฺจสฺส ภุญฺชตี มาตา, อนฺนํ ปานญฺจ โภชนํ;

เตน โส ตตฺถ ยาเปติ, มาตุกุจฺฉิคโต นโร’’ติฯ (สํ. นิ. 1.235);

วจนโต มาตรา อชฺโฌหริตาหาเรน อนุคเต สรีเร, โอปปาติกานํ สพฺพปฐมํ อตฺตโน มุขคตํ เขฬํ อชฺโฌหรณกาเล อาหารสมุฏฺฐานํ สุทฺธฏฺฐกนฺติ อิทํ อาหารสมุฏฺฐานสฺส สุทฺธฏฺฐกสฺส อุตุจิตฺตสมุฏฺฐานานญฺจ อุกฺกํสโต ทฺวินฺนํ นวกานํ วเสน ฉพฺพีสติวิธํ, ปุพฺเพ เอเกกจิตฺตกฺขเณ ติกฺขตฺตุํ อุปฺปชฺชมานํ วุตฺตํ กมฺมสมุฏฺฐานํ สตฺตติวิธนฺติ ฉนฺนวุติวิธํ รูปํ ตโย จ อรูปิโน ขนฺธาติ สมาสโต นวนวุติ ธมฺมาฯ ยสฺมา วาสทฺโท อนิยโต กทาจิเทว ปาตุภาวโต, ตสฺมา ทุวิธมฺปิ ตํ อปเนตฺวา อิเม สตฺตนวุติ ธมฺมา ยถาสมฺภวํ สพฺพสตฺตานํ วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปนฺติ เวทิตพฺพาฯ เตสญฺหิ สุตฺตานมฺปิ ปมตฺตานมฺปิ จรนฺตานมฺปิ ขาทนฺตานมฺปิ ปิวนฺตานมฺปิ ทิวา จ รตฺติญฺจ เอเต วิญฺญาณปจฺจยา ปวตฺตนฺติฯ ตญฺจ เตสํ วิญฺญาณปจฺจยภาวํ ปรโต วณฺณยิสฺสามฯ

ยํ ปเนตเมตฺถ กมฺมชรูปํ ตํ ภวโยนิคติวิญฺญาณฏฺฐิติสตฺตาวาเสสุ สพฺพปฐมํ ปติฏฺฐหนฺตมฺปิ ติสมุฏฺฐานิกรูเปน อนุปตฺถทฺธํ น สกฺโกติ สณฺฐาตุํ, นาปิ ติสมุฏฺฐานิกํ เตน อนุปตฺถทฺธํฯ อถ โข วาตพฺภาหตาปิ จตุทฺทิสววตฺถาปิตา นฬกลาปิโย วิย, อูมิเวคพฺภาหตาปิ มหาสมุทฺเท กตฺถจิ ลทฺธปติฏฺฐา ภินฺนวาหนิกา วิย จ อญฺญมญฺญูปตฺถทฺธาเนเวตานิ อปตมานานิ สณฺฐหิตฺวา เอกมฺปิ วสฺสํ ทฺเวปิ วสฺสานิ…เป.… วสฺสสตมฺปิ ยาว เตสํ สตฺตานํ อายุกฺขโย วา ปุญฺญกฺขโย วา ตาว ปวตฺตนฺตีติฯ เอวํ ‘สพฺพภวาทีสุ ปวตฺติโต’เปตฺถ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

‘สงฺคหา’ติ เอตฺถ จ ยํ อารุปฺเป ปวตฺติปฏิสนฺธีสุ ปญฺจโวการภเว จ ปวตฺติยา วิญฺญาณปจฺจยา นามเมว, ยญฺจ อสญฺญีสุ สพฺพตฺถ ปญฺจโวการภเว จ ปวตฺติยา วิญฺญาณปจฺจยา รูปเมว, ยญฺจ ปญฺจโวการภเว สพฺพตฺถ วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปํ, ตํ สพฺพํ นามญฺจ รูปญฺจ นามรูปญฺจ นามรูปนฺติ เอวํ เอกเทสสรูเปกเสสนเยน สงฺคเหตฺวา วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปนฺติ เวทิตพฺพํฯ อสญฺญีสุ วิญฺญาณาภาวา อยุตฺตนฺติ เจ นายุตฺตํฯ อิทญฺหิ –

นามรูปสฺส ยํ เหตุ, วิญฺญาณํ ตํ ทฺวิธา มตํ;

วิปากมวิปากญฺจ, ยุตฺตเมว ยโต อิทํฯ

ยญฺหิ นามรูปสฺส เหตุ วิญฺญาณํ ตํ วิปากาวิปากเภทโต ทฺวิธา มตํฯ อิทญฺจ อสญฺญสตฺเตสุ กมฺมสมุฏฺฐานตฺตา ปญฺจโวการภเว ปวตฺตอภิสงฺขารวิญฺญาณปจฺจยา รูปํ, ตถา ปญฺจโวกาเร ปวตฺติยํ กุสลาทิจิตฺตกฺขเณ กมฺมสมุฏฺฐานนฺติ ยุตฺตเมว อิทํฯ เอวํ ‘สงฺคหโต’เปตฺถ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

‘ปจฺจยนยา’ติ เอตฺถ หิ –

นามสฺส ปากวิญฺญาณํ, นวธา โหติ ปจฺจโย;

วตฺถุรูปสฺส นวธา, เสสรูปสฺส อฏฺฐธาฯ

อภิสงฺขารวิญฺญาณํ, โหติ รูปสฺส เอกธา;

ตทญฺญํ ปน วิญฺญาณํ, ตสฺส ตสฺส ยถารหํฯ

ยญฺเหตํ ปฏิสนฺธิยํ ปวตฺติยํ วา วิปากสงฺขาตํ นามํ, ตสฺส รูปมิสฺสสฺส วา รูปอมิสฺสสฺส วา ปฏิสนฺธิกํ วา อญฺญํ วา วิปากวิญฺญาณํ สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยสมฺปยุตฺตวิปากอาหารอินฺทฺริยอตฺถิอวิคตปจฺจเยหิ นวธา ปจฺจโย โหติฯ วตฺถุรูปสฺส ปฏิสนฺธิยํ สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยวิปากอาหารอินฺทฺริยวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจเยหิ นวธา ปจฺจโย โหติฯ ฐเปตฺวา ปน วตฺถุรูปํ เสสรูปสฺส อิเมสุ นวสุ อญฺญมญฺญปจฺจยํ อปเนตฺวา เสเสหิ อฏฺฐหิ ปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหติฯ อภิสงฺขารวิญฺญาณํ ปน อสญฺญสตฺตรูปสฺส วา ปญฺจโวกาเร วา กมฺมชสฺส สุตฺตนฺติกปริยาเยน อุปนิสฺสยวเสน เอกธาว ปจฺจโย โหติฯ

อวเสสํ ปฐมภวงฺคโต ปภุติ สพฺพมฺปิ วิญฺญาณํ ตสฺส ตสฺส นามรูปสฺส ยถารหํ ปจฺจโย โหตีติ เวทิตพฺพํฯ วิตฺถารโต ปน ตสฺส ปจฺจยนเย ทสฺสิยมาเน สพฺพาปิ ปฏฺฐานกถา วิตฺถาเรตพฺพา โหตีติ น ตํ อารภามฯ

ตตฺถ สิยา – กถํ ปเนตํ ชานิตพฺพํ ‘‘ปฏิสนฺธินามรูปํ วิญฺญาณปจฺจยา โหตี’’ติ? สุตฺตโต ยุตฺติโต จฯ สุตฺเต หิ ‘‘จิตฺตานุปริวตฺติโน ธมฺมา’’ติอาทินา (ธ. ส. ทุกมาติกา 62) นเยน พหุธา เวทนาทีนํ วิญฺญาณปจฺจยตา สิทฺธาฯ ยุตฺติโต ปน –

จิตฺตเชน หิ รูเปน, อิธ ทิฏฺเฐน สิชฺฌติ;

อทิฏฺฐสฺสาปิ รูปสฺส, วิญฺญาณํ ปจฺจโย อิติฯ

จิตฺเต หิ ปสนฺเน อปฺปสนฺเน วา ตทนุรูปานิ รูปานิ อุปฺปชฺชมานานิ ทิฏฺฐานิฯ ทิฏฺเฐน จ อทิฏฺฐสฺส อนุมานํ โหตีติ อิมินา อิธ ทิฏฺเฐน จิตฺตชรูเปน อทิฏฺฐสฺสาปิ ปฏิสนฺธิรูปสฺส วิญฺญาณํ ปจฺจโย โหตีติ ชานิตพฺพเมตํฯ กมฺมสมุฏฺฐานสฺสาปิ หิ ตสฺส จิตฺตสมุฏฺฐานสฺเสว วิญฺญาณปจฺจยตา ปฏฺฐาเน (ปฏฺฐา. 1.1.53, 419) อาคตาติฯ เอวํ ปจฺจยนยโต เปตฺถ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

เอตฺถ จ ‘‘วิญฺญาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติ ภาสมาเนน ภควตา ยสฺมา อุปปริกฺขมานานํ ปณฺฑิตานํ ปรมตฺถโต นามรูปมตฺตเมว ปวตฺตมานํ ทิสฺสติ, น สตฺโต, น โปโส; ตสฺมา อปฺปฏิวตฺติยํ สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา เทเวน วา มาเรน วา พฺรหฺมุนา วา เกนจิ วา โลกสฺมิํ อนุตฺตรํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ โหตีติฯ

วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปปทนิทฺเทโสฯ

สฬายตนปทนิทฺเทโส

[229] นามรูปปจฺจยา สฬายตนนิทฺเทเส –

นามํ ขนฺธตฺตยํ รูปํ, ภูตวตฺถาทิกํ มตํ;

กเตกเสสํ ตํ ตสฺส, ตาทิสสฺเสว ปจฺจโยฯ