ยถา ปน มหาสมุทฺทํ มนฺเถตฺวา โอชาย นีหรณํ นาม ภาโร, สิเนรุปาทโต วาลิกาย อุทฺธรณํ นาม ภาโร, ปพฺพตํ ปีเฬตฺวา รสสฺส นีหรณํ นาม ภาโร; เอวเมว ทฺเว สจฺจานิ คมฺภีรตาย เอว ทุทฺทสานิ, นิโรธสจฺจํ ปน อติคมฺภีรญฺจ อติทุทฺทสญฺจาติฯ เอวํ ทุทฺทสตฺตา คมฺภีรานํ คมฺภีรตฺตา จ ทุทฺทสานํ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ปฏิจฺฉาทกํ โมหนฺธการํ อยํ วุจฺจติ อวิชฺชาติฯ

อวิชฺชาปทนิทฺเทโสฯ

สงฺขารปทนิทฺเทโส

สงฺขารปเท เหฏฺฐา วุตฺตสงฺขาเรสุ สงฺขารสทฺเทน อาคตสงฺขาเร อนามสิตฺวา อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาเรเยว ทสฺเสนฺโต ตตฺถ กตเม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา? ปุญฺญาภิสงฺขาโรติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปุนาติ อตฺตโน การกํ, ปูเรติ จสฺส อชฺฌาสยํ, ปุชฺชญฺจ ภวํ นิพฺพตฺเตตีติ ปุญฺโญฯ อภิสงฺขโรติ วิปากํ กฏตฺตารูปญฺจาติ อภิสงฺขาโรฯ ปุญฺโญว อภิสงฺขาโร ปุญฺญาภิสงฺขาโรฯ ปุญฺญปฏิปกฺขโต อปุญฺโญฯ อปุญฺโญว อภิสงฺขาโร อปุญฺญาภิสงฺขาโรฯ น อิญฺชตีติ อาเนญฺชํฯ อาเนญฺชเมว อภิสงฺขาโร, อาเนญฺชญฺจ ภวํ อภิสงฺขโรตีติ อาเนญฺชาภิสงฺขาโรฯ กาเยน ปวตฺติโต, กายโต วา ปวตฺโต, กายสฺส วา สงฺขาโรติ กายสงฺขาโรฯ วจีสงฺขารจิตฺตสงฺขาเรสุปิ เอเสว นโยฯ

ตตฺถ ปฐมตฺติโก ปริวีมํสนสุตฺตวเสน คหิโตฯ ตตฺถ หิ ‘‘ปุญฺญญฺเจ สงฺขารํ อภิสงฺขโรติ, ปุญฺญูปคํ โหติ วิญฺญาณํฯ อปุญฺญญฺเจ สงฺขารํ อภิสงฺขโรติ, อปุญฺญุปคํ โหติ วิญฺญาณํฯ อาเนญฺชญฺเจ สงฺขารํ อภิสงฺขโรติ, อาเนญฺชุปคํ โหติ วิญฺญาณ’’นฺติ (สํ. นิ. 2.51) วุตฺตํฯ ทุติยตฺติโก ตทนนฺตรสฺส วิภงฺคสุตฺตสฺส วเสน คหิโต, สมฺมาทิฏฺฐิสุตฺตปริยาเยน (ม. นิ. 1.102) คหิโตติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติเยวฯ ตตฺถ หิ ‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, สงฺขาราฯ กตเม ตโย? กายสงฺขาโร, วจีสงฺขาโร, จิตฺตสงฺขาโร’’ติ (สํ. นิ. 2.2) วุตฺตํฯ