อวิชฺชาปทนิทฺเทโส

[226] อิทานิ นิทฺเทสวารวเสน วิตฺถารกถา โหติฯ ‘‘อวิชฺชา ปจฺจยา สงฺขารา’’ติ หิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อวิชฺชาปจฺจเยสุ สงฺขาเรสุ ทสฺเสตพฺเพสุ ยสฺมา ปุตฺเต กเถตพฺเพ ปฐมํ ปิตา กถียติฯ เอวญฺหิ สติ ‘มิตฺตสฺส ปุตฺโต, ทตฺตสฺส ปุตฺโต’ติ ปุตฺโต สุกถิโต โหติฯ ตสฺมา เทสนากุสโล สตฺถา สงฺขารานํ ชนกตฺเถน ปิตุสทิสํ อวิชฺชํ ตาว ทสฺเสตุํ ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ทุกฺเข อญฺญาณนฺติอาทิมาหฯ

ตตฺถ ยสฺมา อยํ อวิชฺชา ทุกฺขสจฺจสฺส ยาถาวสรสลกฺขณํ ชานิตุํ ปสฺสิตุํ ปฏิวิชฺฌิตุํ น เทติ, ฉาเทตฺวา ปริโยนนฺธิตฺวา คนฺเถตฺวา ติฏฺฐติ, ตสฺมา ‘‘ทุกฺเข อญฺญาณ’’นฺติ วุจฺจติฯ ตถา ยสฺมา ทุกฺขสมุทยสฺส ทุกฺขนิโรธสฺส ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ยาถาวสรสลกฺขณํ ชานิตุํ ปสฺสิตุํ ปฏิวิชฺฌิตุํ น เทติ, ฉาเทตฺวา ปริโยนนฺธิตฺวา คนฺเถตฺวา ติฏฺฐติ, ตสฺมา ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อญฺญาณนฺติ วุจฺจติฯ อิเมสุ จตูสุ ฐาเนสุ สุตฺตนฺติกปริยาเยน อญฺญาณํ อวิชฺชาติ กถิตํฯ

นิกฺเขปกณฺเฑ (ธ. ส. 1067) ปน อภิธมฺมปริยาเยน ‘‘ปุพฺพนฺเต อญฺญาณ’’นฺติ อปเรสุปิ จตูสุ ฐาเนสุ อญฺญาณํ คหิตํฯ ตตฺถ ปุพฺพนฺเตติ อตีโต อทฺธา, อตีตานิ ขนฺธธาตุอายตนานิฯ อปรนฺเตติ อนาคโต อทฺธา, อนาคตานิ ขนฺธธาตุอายตนานิฯ ปุพฺพนฺตาปรนฺเตติ ตทุภยํฯ อิทปฺปจฺจยตาติ สงฺขาราทีนํ การณานิ อวิชฺชาทีนิ องฺคานิฯ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนธมฺมาติ อวิชฺชาทีหิ นิพฺพตฺตา สงฺขาราทโย ธมฺมาฯ ตตฺรายํ อวิชฺชา ยสฺมา อตีตานํ ขนฺธาทีนํ ยาถาวสรสลกฺขณํ ชานิตุํ ปสฺสิตุํ ปฏิวิชฺฌิตุํ น เทติ, ฉาเทตฺวา ปริโยนนฺธิตฺวา คนฺเถตฺวา ติฏฺฐติ, ตสฺมา ‘‘ปุพฺพนฺเต อญฺญาณ’’นฺติ วุจฺจติฯ ตถา ยสฺมา อนาคตานํ ขนฺธาทีนํ, อตีตานาคตานํ ขนฺธาทีนํ อิทปฺปจฺจยตาย เจว ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนธมฺมานญฺจ ยาถาวสรสลกฺขณํ ชานิตุํ ปสฺสิตุํ ปฏิวิชฺฌิตุํ น เทติ, ฉาเทตฺวา ปริโยนนฺธิตฺวา คนฺเถตฺวา ติฏฺฐติ, ตสฺมา อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อญฺญาณนฺติ วุจฺจติฯ อิเมสุ อฏฺฐสุ ฐาเนสุ อภิธมฺมปริยาเยน อญฺญาณํ อวิชฺชาติ กถิตํฯ

เอวํ กิํ กถิตํ โหติ? กิจฺจโต เจว ชาติโต จ อวิชฺชา กถิตา นาม โหติฯ กถํ ? อยญฺหิ อวิชฺชา อิมานิ อฏฺฐ ฐานานิ ชานิตุํ ปสฺสิตุํ ปฏิวิชฺฌิตุํ น เทตีติ กิจฺจโต กถิตา; อุปฺปชฺชมานาปิ อิเมสุ อฏฺฐสุ ฐาเนสุ อุปฺปชฺชตีติ ชาติโตปิ กถิตาฯ

เอวํ กเถตฺวา ปุน ‘‘ยํ เอวรูปํ อญฺญาณํ อทสฺสน’’นฺติอาทีนิ ปญฺจวีสติ ปทานิ อวิชฺชาย ลกฺขณํ ทสฺเสตุํ คหิตานิฯ

ตตฺถ ยสฺมา อยํ อวิชฺชา อิเมหิ อฏฺฐหิ ปเทหิ กถิตาปิ ปุน ปญฺจวีสติยา ปเทหิ ลกฺขเณ อกถิเต สุกถิตา นาม น โหติ, ลกฺขเณ ปน กถิเตเยว สุกถิตา นาม โหติฯ ยถา ปุริโส นฏฺฐํ โคณํ ปริเยสมาโน มนุสฺเส ปุจฺเฉยฺย – ‘‘อปิ, อยฺยา, เสตํ โคณํ ปสฺสถ, รตฺตํ โคณํ ปสฺสถา’’ติ? เต เอวํ วเทยฺยุํ – ‘‘อิมสฺมิํ รฏฺเฐ เสตรตฺตานํ โคณานํ อนฺโต นตฺถิ, กิํ เต โคณสฺส ลกฺขณ’’นฺติ? อถ เตน ‘สงฺฆาฏิ’ วา ‘นงฺคลํ’ วาติ วุตฺเต โคโณ สุกถิโต นาม ภเวยฺย; เอวเมว ยสฺมา อยํ อวิชฺชา อฏฺฐหิ ปเทหิ กถิตาปิ ปุน ปญฺจวีสติยา ปเทหิ ลกฺขเณ อกถิเต สุกถิตา นาม น โหติ, ลกฺขเณ ปน กถิเตเยว สุกถิตา นาม โหติฯ ตสฺมา ยานสฺสา ลกฺขณทสฺสนตฺถํ ปญฺจวีสติ ปทานิ กถิตานิ, เตสมฺปิ วเสน เวทิตพฺพาฯ

เสยฺยถิทํ – ญาณํ นาม ปญฺญาฯ สา อตฺถตฺถํ การณการณํ จตุสจฺจธมฺมํ วิทิตํ ปากฏํ กโรติฯ อยํ ปน อวิชฺชา อุปฺปชฺชิตฺวา ตํ วิทิตํ ปากฏํ กาตุํ น เทตีติ ญาณปจฺจนีกโต อญฺญาณํฯ ทสฺสนนฺติปิ ปญฺญาฯ สาปิ ตํ อาการํ ปสฺสติฯ อวิชฺชา ปน อุปฺปชฺชิตฺวา ตํ ปสฺสิตุํ น เทตีติ อทสฺสนํฯ อภิสมโยติปิ ปญฺญาฯ สา ตํ อาการํ อภิสเมติฯ อวิชฺชา ปน อุปฺปชฺชิตฺวา ตํ อภิสเมตุํ น เทตีติ อนภิสมโยฯ อนุโพโธ สมฺโพโธ ปฏิเวโธติปิ ปญฺญาฯ สา ตํ อาการํ อนุพุชฺฌติ สมฺพุชฺฌติ ปฏิวิชฺฌติฯ อวิชฺชา ปน อุปฺปชฺชิตฺวา ตํ อนุพุชฺฌิตุํ สํพุชฺฌิตุํ ปฏิวิชฺฌิตุํ น เทตีติ อนนุโพโธ อสมฺโพโธ อปฺปฏิเวโธฯ สงฺคาหนาติปิ ปญฺญาฯ สา ตํ อาการํ คเหตฺวา ฆํสิตฺวา คณฺหาติฯ อวิชฺชา ปน อุปฺปชฺชิตฺวา ตํ คเหตฺวา ฆํสิตฺวา คณฺหิตุํ น เทตีติ อสงฺคาหนาฯ ปริโยคาหนาติปิ ปญฺญาฯ สา ตํ อาการํ โอคาหิตฺวา อนุปวิสิตฺวา คณฺหาติฯ อวิชฺชา ปน อุปฺปชฺชิตฺวา ตํ โอคาหิตฺวา อนุปวิสิตฺวา คณฺหิตุํ น เทตีติ อปริโยคาหนาฯ สมเปกฺขนาติปิ ปญฺญา ฯ สา ตํ อาการํ สมํ สมฺมา จ เปกฺขติฯ อวิชฺชา ปน อุปฺปชฺชิตฺวา ตํ สมํ สมฺมา จ เปกฺขิตุํ น เทตีติ อสมเปกฺขนาฯ ปจฺจเวกฺขณาติปิ ปญฺญาฯ สา ตํ อาการํ ปจฺจเวกฺขติฯ อวิชฺชา ปน อุปฺปชฺชิตฺวา ตํ ปจฺจเวกฺขิตุํ น เทตีติ อปจฺจเวกฺขณาฯ

นาสฺสา กิญฺจิ กมฺมํ ปจฺจกฺขํ อตฺถิ, สยญฺจ อปจฺจเวกฺขิตฺวา กตํ กมฺมนฺติ อปจฺจกฺขกมฺมํฯ ทุมฺเมธภาวตาย ทุมฺเมชฺฌํฯ พาลภาวตาย พาลฺยํฯ

สมฺปชญฺญนฺติปิ ปญฺญาฯ สา อตฺถตฺถํ การณการณํ จตุสจฺจธมฺมํ สมฺมา ปชานาติฯ อวิชฺชา ปน อุปฺปชฺชิตฺวา ตํ อาการํ ปชานิตุํ น เทตีติ อสมฺปชญฺญํฯ โมหนวเสน โมโหฯ ปโมหนวเสน ปโมโหฯ สมฺโมหนวเสน สมฺโมโหฯ อวินฺทิยํ วินฺทตีติอาทิวเสน อวิชฺชาฯ วฏฺฏสฺมิํ โอหนติ โอสีทาเปตีติ อวิชฺโชโฆฯ วฏฺฏสฺมิํ โยเชตีติ อวิชฺชาโยโคฯ อปฺปหีนวเสน ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชนโต จ อวิชฺชานุสโยฯ มคฺเค ปริยุฏฺฐิตโจรา อทฺธิเก วิย กุสลจิตฺตํ ปริยุฏฺฐาติ คณฺหาติ วิลุมฺปตีติ อวิชฺชาปริยุฏฺฐานํฯ ยถา นครทฺวาเร ปลิฆสงฺขาตาย ลงฺคิยา ปติตาย อนฺโตนคเร มนุสฺสานํ พหินครคมนมฺปิ พหินคเร มนุสฺสานํ อนฺโตนครปเวสนมฺปิ ปจฺฉิชฺชติ, เอวเมว ยสฺส สกฺกายนคเร อยํ ปติตา ตสฺส นิพฺพานสมฺปาปกํ ญาณคมนํ ปจฺฉิชฺชตีติ อวิชฺชาลงฺคี นาม โหติฯ อกุสลญฺจ ตํ มูลญฺจ, อกุสลานํ วา มูลนฺติ อกุสลมูลํฯ ตํ ปน น อญฺญํ, อิธาธิปฺเปโต โมโหติ โมโห อกุสลมูลํฯ อยํ วุจฺจติ อวิชฺชาติ อยํ เอวํลกฺขณา อวิชฺชา นามาติ วุจฺจติฯ เอวํ ปญฺจวีสติปทวเสน อวิชฺชาย ลกฺขณํ เวทิตพฺพํฯ

เอวํลกฺขณา ปนายํ อวิชฺชา ทุกฺขาทีสุ อญฺญาณนฺติ วุตฺตาปิ ทุกฺขสจฺจสฺส เอกเทโส โหติ, สหชาตา โหติ, ตํ อารมฺมณํ กโรติ, ฉาเทติ; สมุทยสจฺจสฺส น เอกเทโส โหติ, สหชาตา โหติ, ตํ อารมฺมณํ กโรติ, ฉาเทติ; นิโรธสจฺจสฺส เนว เอกเทโส โหติ, น สหชาตา, น ตํ อารมฺมณํ กโรติ, เกวลํ ฉาเทติ; มคฺคสจฺจสฺสาปิ น เอกเทโส, น สหชาตา, น ตํ อารมฺมณํ กโรติ, เกวลํ ฉาเทติฯ ทุกฺขารมฺมณตา อวิชฺชา อุปฺปชฺชติ, ตญฺจ ฉาเทติฯ สมุทยารมฺมณตา อวิชฺชา อุปฺปชฺชติ, ตญฺจ ฉาเทติฯ นิโรธารมฺมณตา อวิชฺชา นุปฺปชฺชติ, ตญฺจ ฉาเทติฯ มคฺคารมฺมณตา อวิชฺชา นูปฺปชฺชติ, ตญฺจ ฉาเทติฯ

ทฺเว สจฺจา ทุทฺทสตฺตา คมฺภีราฯ ทฺเว สจฺจา คมฺภีรตฺตา ทุทฺทสาฯ อปิจ โข ปน ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ คมฺภีรญฺเจว ทุทฺทสญฺจฯ ตตฺถ ทุกฺขํ นาม ปากฏํ, ลกฺขณสฺส ปน ทุทฺทสตฺตา คมฺภีรํ นาม ชาตํฯ สมุทเยปิ เอเสว นโยฯ

ยถา ปน มหาสมุทฺทํ มนฺเถตฺวา โอชาย นีหรณํ นาม ภาโร, สิเนรุปาทโต วาลิกาย อุทฺธรณํ นาม ภาโร, ปพฺพตํ ปีเฬตฺวา รสสฺส นีหรณํ นาม ภาโร; เอวเมว ทฺเว สจฺจานิ คมฺภีรตาย เอว ทุทฺทสานิ, นิโรธสจฺจํ ปน อติคมฺภีรญฺจ อติทุทฺทสญฺจาติฯ เอวํ ทุทฺทสตฺตา คมฺภีรานํ คมฺภีรตฺตา จ ทุทฺทสานํ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ปฏิจฺฉาทกํ โมหนฺธการํ อยํ วุจฺจติ อวิชฺชาติฯ

อวิชฺชาปทนิทฺเทโสฯ

สงฺขารปทนิทฺเทโส

สงฺขารปเท เหฏฺฐา วุตฺตสงฺขาเรสุ สงฺขารสทฺเทน อาคตสงฺขาเร อนามสิตฺวา อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาเรเยว ทสฺเสนฺโต ตตฺถ กตเม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา? ปุญฺญาภิสงฺขาโรติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปุนาติ อตฺตโน การกํ, ปูเรติ จสฺส อชฺฌาสยํ, ปุชฺชญฺจ ภวํ นิพฺพตฺเตตีติ ปุญฺโญฯ อภิสงฺขโรติ วิปากํ กฏตฺตารูปญฺจาติ อภิสงฺขาโรฯ ปุญฺโญว อภิสงฺขาโร ปุญฺญาภิสงฺขาโรฯ ปุญฺญปฏิปกฺขโต อปุญฺโญฯ อปุญฺโญว อภิสงฺขาโร อปุญฺญาภิสงฺขาโรฯ น อิญฺชตีติ อาเนญฺชํฯ อาเนญฺชเมว อภิสงฺขาโร, อาเนญฺชญฺจ ภวํ อภิสงฺขโรตีติ อาเนญฺชาภิสงฺขาโรฯ กาเยน ปวตฺติโต, กายโต วา ปวตฺโต, กายสฺส วา สงฺขาโรติ กายสงฺขาโรฯ วจีสงฺขารจิตฺตสงฺขาเรสุปิ เอเสว นโยฯ

ตตฺถ ปฐมตฺติโก ปริวีมํสนสุตฺตวเสน คหิโตฯ ตตฺถ หิ ‘‘ปุญฺญญฺเจ สงฺขารํ อภิสงฺขโรติ, ปุญฺญูปคํ โหติ วิญฺญาณํฯ อปุญฺญญฺเจ สงฺขารํ อภิสงฺขโรติ, อปุญฺญุปคํ โหติ วิญฺญาณํฯ อาเนญฺชญฺเจ สงฺขารํ อภิสงฺขโรติ, อาเนญฺชุปคํ โหติ วิญฺญาณ’’นฺติ (สํ. นิ. 2.51) วุตฺตํฯ ทุติยตฺติโก ตทนนฺตรสฺส วิภงฺคสุตฺตสฺส วเสน คหิโต, สมฺมาทิฏฺฐิสุตฺตปริยาเยน (ม. นิ. 1.102) คหิโตติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติเยวฯ ตตฺถ หิ ‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, สงฺขาราฯ กตเม ตโย? กายสงฺขาโร, วจีสงฺขาโร, จิตฺตสงฺขาโร’’ติ (สํ. นิ. 2.2) วุตฺตํฯ