2. เวทนากฺขนฺธนิทฺเทโส

[8] เวทนากฺขนฺธนิทฺเทสาทีสุ เหฏฺฐา วุตฺตสทิสํ ปหาย อปุพฺพเมว วณฺณยิสฺสามฯ ยา กาจิ เวทนาติ จตุภูมิกเวทนํ ปริยาทิยติฯ สุขา เวทนาติอาทีนิ อตีตาทิวเสน นิทฺทิฏฺฐเวทนํ สภาวโต ทสฺเสตุํ วุตฺตานิฯ ตตฺถ สุขา เวทนา อตฺถิ กายิกา, อตฺถิ เจตสิกา ฯ ตถา ทุกฺขา เวทนาฯ อทุกฺขมสุขา ปน จกฺขาทโย ปสาทกาเย สนฺธาย ปริยาเยน ‘อตฺถิ กายิกา, อตฺถิ เจตสิกา’ฯ ตตฺถ สพฺพาปิ กายิกา กามาวจราฯ ตถา เจตสิกา ทุกฺขา เวทนา ฯ เจตสิกา สุขา ปน เตภูมิกาฯ อทุกฺขมสุขา จตุภูมิกาฯ ตสฺสา สพฺพปฺปการายปิ สนฺตติวเสน, ขณาทิวเสน จ อตีตาทิภาโว เวทิตพฺโพฯ

ตตฺถ สนฺตติวเสน เอกวีถิเอกชวนเอกสมาปตฺติปริยาปนฺนา, เอกวิธวิสยสมาโยคปฺปวตฺตา จ ปจฺจุปฺปนฺนาฯ ตโต ปุพฺเพ อตีตา, ปจฺฉา อนาคตาฯ ขณาทิวเสน ขณตฺตยปริยาปนฺนา ปุพฺพนฺตาปรนฺตมชฺฌคตา สกิจฺจญฺจ กุรุมานา เวทนา ปจฺจุปฺปนฺนาฯ ตโต ปุพฺเพ อตีตา, ปจฺฉา อนาคตาฯ ตตฺถ ขณาทิวเสน อตีตาทิภาวํ สนฺธาย อยํ นิทฺเทโส กโตติ เวทิตพฺโพฯ

[11] โอฬาริกสุขุมนิทฺเทเส อกุสลา เวทนาติอาทีนิ ชาติโต โอฬาริกสุขุมภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตานิฯ ทุกฺขา เวทนา โอฬาริกาติอาทีนิ สภาวโตฯ อสมาปนฺนสฺส เวทนาติอาทีนิ ปุคฺคลโตฯ สาสวาติอาทีนิ โลกิยโลกุตฺตรโต โอฬาริกสุขุมภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตานิฯ ตตฺถ อกุสลา ตาว สทรถฏฺเฐน ทุกฺขวิปากฏฺเฐน จ โอฬาริกาฯ กุสลา นิทฺทรถฏฺเฐน สุขวิปากฏฺเฐน จ สุขุมาฯ อพฺยากตา นิรุสฺสาหฏฺเฐน อวิปากฏฺเฐน จ สุขุมาฯ กุสลากุสลา สอุสฺสาหฏฺเฐน สวิปากฏฺเฐน จ โอฬาริกาฯ อพฺยากตา วุตฺตนเยเนว สุขุมาฯ

ทุกฺขา อสาตฏฺเฐน ทุกฺขฏฺเฐน จ โอฬาริกาฯ สุขา สาตฏฺเฐน สุขฏฺเฐน จ สุขุมาฯ อทุกฺขมสุขา สนฺตฏฺเฐน ปณีตฏฺเฐน จ สุขุมาฯ สุขทุกฺขา โขภนฏฺเฐน ผรณฏฺเฐน จ โอฬาริกาฯ สุขเวทนาปิ หิ โขเภติ ผรติฯ ตถา ทุกฺขเวทนาปิฯ สุขญฺหิ อุปฺปชฺชมานํ สกลสรีรํ โขเภนฺตํ อาลุเฬนฺตํ อภิสนฺทยมานํ มทฺทยมานํ ฉาทยมานํ สีโตทกฆเฏน อาสิญฺจยมานํ วิย อุปฺปชฺชติฯ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชมานํ ตตฺตผาลํ อนฺโต ปเวสนฺตํ วิย ติณุกฺกาย พหิ ฌาปยมานํ วิย อุปฺปชฺชติฯ อทุกฺขมสุขา ปน วุตฺตนเยเนว สุขุมาฯ

อสมาปนฺนสฺส เวทนา นานารมฺมเณ วิกฺขิตฺตภาวโต โอฬาริกา ฯ สมาปนฺนสฺส เวทนา เอกตฺตนิมิตฺเตเยว จรตีติ สุขุมาฯ สาสวา อาสวุปฺปตฺติเหตุโต โอฬาริกาฯ อาสวจาโร นาม เอกนฺตโอฬาริโกฯ อนาสวา วุตฺตวิปริยาเยน สุขุมาฯ

ตตฺถ เอโก เนว กุสลตฺติเก โกวิโท โหติ, น เวทนาตฺติเกฯ โส ‘กุสลตฺติกํ รกฺขามี’ติ เวทนาตฺติกํ ภินฺทติ; ‘เวทนาตฺติกํ รกฺขามี’ติ กุสลตฺติกํ ภินฺทติฯ เอโก ‘ติกํ รกฺขามี’ติ ภูมนฺตรํ ภินฺทติฯ เอโก น ภินฺทติฯ กถํ? ‘‘สุขทุกฺขา เวทนา โอฬาริกา, อทุกฺขมสุขา เวทนา สุขุมา’’ติ หิ เวทนาตฺติเก วุตฺตํฯ ตํ เอโก ปฏิกฺขิปติ – น สพฺพา อทุกฺขมสุขา สุขุมาฯ สา หิ กุสลาปิ อตฺถิ อกุสลาปิ อพฺยากตาปิฯ ตตฺถ กุสลากุสลา โอฬาริกา, อพฺยากตา สุขุมาฯ กสฺมา? กุสลตฺติเก ปาฬิยํ อาคตตฺตาติฯ เอวํ กุสลตฺติโก รกฺขิโต โหติ, เวทนาตฺติโก ปน ภินฺโนฯ

กุสลากุสลา เวทนา โอฬาริกา, อพฺยากตา เวทนา สุขุมา’’ติ ยํ ปน กุสลตฺติเก วุตฺตํ, ตํ เอโก ปฏิกฺขิปติ – น สพฺพา อพฺยากตา สุขุมาฯ สา หิ สุขาปิ อตฺถิ ทุกฺขาปิ อทุกฺขมสุขาปิฯ ตตฺถ สุขทุกฺขา โอฬาริกา, อทุกฺขมสุขา สุขุมาฯ กสฺมา? เวทนาตฺติเก ปาฬิยํ อาคตตฺตาติฯ เอวํ เวทนาตฺติโก รกฺขิโต โหติ, กุสลตฺติโก ปน ภินฺโนฯ กุสลตฺติกสฺส ปน อาคตฏฺฐาเน เวทนาตฺติกํ อโนโลเกตฺวา เวทนาตฺติกสฺส อาคตฏฺฐาเน กุสลตฺติกํ อโนโลเกตฺวา กุสลาทีนํ กุสลตฺติกลกฺขเณน, สุขาทีนํ เวทนาตฺติกลกฺขเณน โอฬาริกสุขุมตํ กเถนฺโต น ภินฺทติ นามฯ

ยมฺปิ ‘‘กุสลากุสลา เวทนา โอฬาริกา, อพฺยากตา เวทนา สุขุมา’’ติ กุสลตฺติเก วุตฺตํ, ตตฺเถโก ‘กุสลา โลกุตฺตรเวทนาปิ สมานา โอฬาริกา นาม, วิปากา อนฺตมโส ทฺวิปญฺจวิญฺญาณสหชาตาปิ สมานา สุขุมา นาม โหตี’ติ วทติฯ โส เอวรูปํ สนฺตํ ปณีตํ โลกุตฺตรเวทนํ โอฬาริกํ นาม กโรนฺโต, ทฺวิปญฺจวิญฺญาณสมฺปยุตฺตํ อเหตุกํ หีนํ ชฬํ เวทนํ สุขุมํ นาม กโรนฺโต ‘ติกํ รกฺขิสฺสามี’ติ ภูมนฺตรํ ภินฺทติ นามฯ ตตฺถ ตตฺถ ภูมิยํ กุสลํ ปน ตํตํภูมิวิปาเกเนว สทฺธิํ โยเชตฺวา กเถนฺโต น ภินฺทติ นามฯ ตตฺรายํ นโย – กามาวจรกุสลา หิ โอฬาริกา; กามาวจรวิปากา สุขุมา ฯ

รูปาวจรารูปาวจรโลกุตฺตรกุสลา โอฬาริกา; รูปาวจรารูปาวจรโลกุตฺตรวิปากา สุขุมาติฯ อิมินา นีหาเรน กเถนฺโต น ภินฺทติ นามฯ

ติปิฏกจูฬนาคตฺเถโร ปนาห – ‘‘อกุสเล โอฬาริกสุขุมตา นาม น อุทฺธริตพฺพาฯ ตญฺหิ เอกนฺตโอฬาริกเมวฯ โลกุตฺตเรปิ โอฬาริกสุขุมตา น อุทฺธริตพฺพาฯ ตญฺหิ เอกนฺตสุขุม’’นฺติ ฯ อิมํ กถํ อาหริตฺวา ติปิฏกจูฬาภยตฺเถรสฺส กถยิํสุ – เอวํ เถเรน กถิตนฺติฯ ติปิฏกจูฬาภยตฺเถโร อาห – ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺเธน อภิธมฺมํ ปตฺวา เอกปทสฺสาปิ ทฺวินฺนมฺปิ ปทานํ อาคตฏฺฐาเน นยํ ทาตุํ ยุตฺตฏฺฐาเน นโย อทินฺโน นาม นตฺถิ, นยํ กาตุํ ยุตฺตฏฺฐาเน นโย อกโต นาม นตฺถิฯ อิธ ปเนกจฺโจ ‘อาจริโย อสฺมี’ติ วิจรนฺโต อกุสเล โอฬาริกสุขุมตํ อุทฺธรมาโน กุกฺกุจฺจายติฯ สมฺมาสมฺพุทฺเธน ปน โลกุตฺตเรปิ โอฬาริกสุขุมตา อุทฺธริตา’’ติฯ เอวญฺจ ปน วตฺวา อิทํ สุตฺตํ อาหริ – ‘‘ตตฺร, ภนฺเต, ยายํ ปฏิปทา ทุกฺขา ทนฺธาภิญฺญา, อยํ, ภนฺเต, ปฏิปทา อุภเยเนว หีนา อกฺขายติ – ทุกฺขตฺตา ทนฺธตฺตา จา’’ติ (ที. นิ. 3.152)ฯ เอตฺถ หิ จตสฺโส ปฏิปทา โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา กถิตาฯ

ตํ ตํ วา ปนาติ เอตฺถ น เหฏฺฐิมนโย โอโลเกตพฺโพฯ ตํตํวาปนวเสเนว กเถตพฺพํฯ ทุวิธา หิ อกุสลา – โลภสหคตา โทสสหคตา จฯ ตตฺถ โทสสหคตา โอฬาริกา, โลภสหคตา สุขุมาฯ โทสสหคตาปิ ทุวิธา – นิยตา อนิยตา จฯ ตตฺถ นิยตา โอฬาริกา, อนิยตา สุขุมาฯ นิยตาปิ กปฺปฏฺฐิติกา โอฬาริกา, โนกปฺปฏฺฐิติกา สุขุมาฯ กปฺปฏฺฐิติกาปิ อสงฺขาริกา โอฬาริกา, สสงฺขาริกา สุขุมาฯ โลภสหคตาปิ ทฺวิธา – ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตา ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺตา จฯ ตตฺถ ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตา โอฬาริกา, ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺตา สุขุมาฯ ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตาปิ นิยตา โอฬาริกา, อนิยตา สุขุมาฯ สาปิ อสงฺขาริกา โอฬาริกา, สสงฺขาริกา สุขุมาฯ

สงฺเขปโต อกุสลํ ปตฺวา ยา วิปากํ พหุํ เทติ สา โอฬาริกา, ยา อปฺปํ สา สุขุมาฯ

กุสลํ ปตฺวา ปน อปฺปวิปากา โอฬาริกา, พหุวิปากา สุขุมาฯ จตุพฺพิเธ กุสเล กามาวจรกุสลา โอฬาริกา, รูปาวจรกุสลา สุขุมาฯ สาปิ โอฬาริกา, อรูปาวจรกุสลา สุขุมา ฯ สาปิ โอฬาริกา, โลกุตฺตรกุสลา สุขุมาฯ อยํ ตาว ภูมีสุ อเภทโต นโยฯ

เภทโต ปน กามาวจรา ทานสีลภาวนามยวเสน ติวิธาฯ ตตฺถ ทานมยา โอฬาริกา, สีลมยา สุขุมาฯ สาปิ โอฬาริกา, ภาวนามยา สุขุมาฯ สาปิ ทุเหตุกา ติเหตุกาติ ทุวิธาฯ ตตฺถ ทุเหตุกา โอฬาริกา, ติเหตุกา สุขุมาฯ ติเหตุกาปิ สสงฺขาริกอสงฺขาริกเภทโต ทุวิธาฯ ตตฺถ สสงฺขาริกา โอฬาริกา, อสงฺขาริกา สุขุมาฯ รูปาวจเร ปฐมชฺฌานกุสลเวทนา โอฬาริกา, ทุติยชฺฌานกุสลเวทนา สุขุมา…เป.… จตุตฺถชฺฌานกุสลเวทนา สุขุมาฯ สาปิ โอฬาริกา, อากาสานญฺจายตนกุสลเวทนา สุขุมา อากาสานญฺจายตนกุสลเวทนา โอฬาริกา…เป.…ฯ เนวสญฺญานาสญฺญายตนกุสลเวทนา สุขุมาฯ สาปิ โอฬาริกา, วิปสฺสนาสหชาตา สุขุมาฯ สาปิ โอฬาริกา, โสตาปตฺติมคฺคสหชาตา สุขุมาฯ สาปิ โอฬาริกา…เป.… อรหตฺตมคฺคสหชาตา สุขุมาฯ

จตุพฺพิเธ วิปาเก กามาวจรวิปากเวทนา โอฬาริกา, รูปาวจรวิปากเวทนา สุขุมาฯ สาปิ โอฬาริกา…เป.… โลกุตฺตรวิปากเวทนา สุขุมาฯ เอวํ ตาว อเภทโตฯ

เภทโต ปน กามาวจรวิปากา อตฺถิ อเหตุกา, อตฺถิ สเหตุกาฯ สเหตุกาปิ อตฺถิ ทุเหตุกา, อตฺถิ ติเหตุกาฯ ตตฺถ อเหตุกา โอฬาริกา, สเหตุกา สุขุมาฯ สาปิ ทุเหตุกา โอฬาริกา, ติเหตุกา สุขุมาฯ ตตฺถาปิ สสงฺขาริกา โอฬาริกา, อสงฺขาริกา สุขุมาฯ ปฐมชฺฌานวิปากา โอฬาริกา, ทุติยชฺฌานวิปากา สุขุมา…เป.… จตุตฺถชฺฌานวิปากา สุขุมาฯ สาปิ โอฬาริกา, อากาสานญฺจายตนวิปากา สุขุมาฯ สาปิ โอฬาริกา…เป.… เนวสญฺญานาสญฺญายตนวิปากา สุขุมาฯ สาปิ โอฬาริกา, โสตาปตฺติผลเวทนา สุขุมาฯ สาปิ โอฬาริกา, สกทาคามิ…เป.… อรหตฺตผลเวทนา สุขุมาฯ

ตีสุ กิริยาสุ กามาวจรกิริยเวทนา โอฬาริกา, รูปาวจรกิริยเวทนา สุขุมาฯ สาปิ โอฬาริกา, อรูปาวจรกิริยเวทนา สุขุมาฯ เอวํ ตาว อเภทโตฯ เภทโต ปน อเหตุกาทิวเสน ภินฺนาย กามาวจรกิริยาย อเหตุกกิริยเวทนา โอฬาริกา, สเหตุกา สุขุมาฯ สาปิ ทุเหตุกา โอฬาริกา, ติเหตุกา สุขุมาฯ ตตฺถาปิ สสงฺขาริกา โอฬาริกา, อสงฺขาริกา สุขุมาฯ ปฐมชฺฌาเน กิริยเวทนา โอฬาริกา, ทุติยชฺฌาเน สุขุมาฯ สาปิ โอฬาริกา, ตติเย…เป.… จตุตฺเถ สุขุมาฯ สาปิ โอฬาริกา, อากาสานญฺจายตนกิริยเวทนา สุขุมาฯ สาปิ โอฬาริกา, วิญฺญาณญฺจา…เป.… เนวสญฺญานาสญฺญายตนกิริยเวทนา สุขุมาฯ ยา โอฬาริกา สา หีนาฯ ยา สุขุมา สา ปณีตาฯ

[13] ทูรทุกนิทฺเทเส อกุสลเวทนา วิสภาคฏฺเฐน วิสํสฏฺเฐน จ กุสลาพฺยากตาหิ ทูเรฯ อิมินา นเยน สพฺพปเทสุ ทูรตา เวทิตพฺพาฯ สเจปิ หิ อกุสลาทิเวทนาสมงฺคิโน ทุกฺขาทิเวทนาสมงฺคิโน จ ตโย ตโย ชนา เอกมญฺเจ นิสินฺนา โหนฺติ, เตสมฺปิ ตา เวทนา วิสภาคฏฺเฐน วิสํสฏฺเฐน จ ทูเรเยว นามฯ สมาปนฺนเวทนาทิสมงฺคีสุปิ เอเสว นโยฯ อกุสลา ปน อกุสลาย สภาคฏฺเฐน สริกฺขฏฺเฐน จ สนฺติเก นามฯ อิมินา นเยน สพฺพปเทสุ สนฺติกตา เวทิตพฺพาฯ สเจปิ หิ อกุสลาทิเวทนาสมงฺคีสุ ตีสุ ชเนสุ เอโก กามภเว, เอโก รูปภเว, เอโก อรูปภเว, เตสมฺปิ ตา เวทนา สภาคฏฺเฐน สริกฺขฏฺเฐน จ สนฺติเกเยว นามฯ กุสลาทิเวทนาสมงฺคีสุปิ เอเสว นโยฯ

ตํ ตํ วา ปนาติ เอตฺถ เหฏฺฐิมนยํ อโนโลเกตฺวา ตํ ตํ วาปนวเสเนว กเถตพฺพํฯ กเถนฺเตน จ น ทูรโต สนฺติกํ อุทฺธริตพฺพํ, สนฺติกโต ปน ทูรํ อุทฺธริตพฺพํฯ ทุวิธา หิ อกุสลา – โลภสหคตา โทสสหคตา จฯ ตตฺถ โลภสหคตา โลภสหคตาย สนฺติเก นาม, โทสสหคตาย ทูเร นามฯ โทสสหคตา โทสสหคตาย สนฺติเก นาม, โลภสหคตาย ทูเร นามฯ โทสสหคตาปิ นิยตา นิยตาย สนฺติเก นามาติฯ เอวํ อนิยตาฯ

กปฺปฏฺฐิติกอสงฺขาริกสสงฺขาริกเภทํ โลภสหคตาทีสุ จ ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตาทิเภทํ สพฺพํ โอฬาริกทุกนิทฺเทเส วิตฺถาริตวเสน อนุคนฺตฺวา เอเกกโกฏฺฐาสเวทนา ตํตํโกฏฺฐาสเวทนาย เอว สนฺติเก, อิตรา อิตราย ทูเรติ เวทิตพฺพาติฯ

อยํ เวทนากฺขนฺธนิทฺเทโสฯ

3. สญฺญากฺขนฺธนิทฺเทโส

[14] สญฺญากฺขนฺธนิทฺเทเส ยา กาจิ สญฺญาติ จตุภูมิกสญฺญํ ปริยาทิยติฯ จกฺขุสมฺผสฺสชา สญฺญาติอาทีนิ อตีตาทิวเสน นิทฺทิฏฺฐสญฺญํ สภาวโต ทสฺเสตุํ วุตฺตานิฯ ตตฺถ จกฺขุสมฺผสฺสโต จกฺขุสมฺผสฺสสฺมิํ วา ชาตา จกฺขุสมฺผสฺสชา นามฯ เสสาสุปิ เอเสว นโย ฯ เอตฺถ จ ปุริมา ปญฺจ จกฺขุปสาทาทิวตฺถุกาวฯ มโนสมฺผสฺสชา หทยวตฺถุกาปิ อวตฺถุกาปิฯ สพฺพา จตุภูมิกสญฺญาฯ

[17] โอฬาริกทุกนิทฺเทเส ปฏิฆสมฺผสฺสชาติ สปฺปฏิเฆ จกฺขุปสาทาทโย วตฺถุํ กตฺวา สปฺปฏิเฆ รูปาทโย อารพฺภ อุปฺปนฺโน ผสฺโส ปฏิฆสมฺผสฺโส นามฯ ตโต ตสฺมิํ วา ชาตา ปฏิฆสมฺผสฺสชา นามฯ จกฺขุสมฺผสฺสชา สญฺญา…เป.… กายสมฺผสฺสชา สญฺญาติปิ ตสฺสาเยว วตฺถุโต นามํฯ รูปสญฺญา…เป.… โผฏฺฐพฺพสญฺญาติปิ ตสฺสาเยว อารมฺมณโต นามํฯ อิทํ ปน วตฺถารมฺมณโต นามํฯ สปฺปฏิฆานิ หิ วตฺถูนิ นิสฺสาย, สปฺปฏิฆานิ จ อารมฺมณานิ อารพฺภ อุปฺปตฺติโต เอสา ปฏิฆสมฺผสฺสชา สญฺญาติ วุตฺตาฯ มโนสมฺผสฺสชาติปิ ปริยาเยน เอติสฺสา นามํ โหติเยวฯ จกฺขุวิญฺญาณญฺหิ มโน นามฯ เตน สหชาโต ผสฺโส มโนสมฺผสฺโส นามฯ ตสฺมิํ มโนสมฺผสฺเส, ตสฺมา วา มโนสมฺผสฺสา ชาตาติ มโนสมฺผสฺสชาฯ ตถา โสตฆานชิวฺหากายวิญฺญาณํ มโน นามฯ เตน สหชาโต ผสฺโส มโนสมฺผสฺโส นามฯ ตสฺมิํ มโนสมฺผสฺเส, ตสฺมา วา มโนสมฺผสฺสา ชาตาติ มโนสมฺผสฺสชาฯ

อธิวจนสมฺผสฺสชา สญฺญาติปิ ปริยาเยน เอติสฺสา นามํ โหติเยวฯ ตโย หิ อรูปิโน ขนฺธา สยํ ปิฏฺฐิวฏฺฏกา หุตฺวา อตฺตนา สหชาตาย สญฺญาย อธิวจนสมฺผสฺสชา สญฺญาติปิ นามํ กโรนฺติฯ นิปฺปริยาเยน ปน ปฏิฆสมฺผสฺสชา สญฺญา นาม ปญฺจทฺวาริกสญฺญา , อธิวจนสมฺผสฺสชา สญฺญา นาม มโนทฺวาริกสญฺญาฯ