ยถา จ อิมสฺมิํ, เอวํ ปุริเมสุปิ ทฺวีสุฯ สมฺมาสมฺพุทฺเธน หิ ตีสุปิ สุตฺตนฺตภาชนียาทีสุ โลกิยโลกุตฺตราเนว สจฺจานิ กถิตานิฯ เอวมยํ สจฺจวิภงฺโคปิ เตปริวฏฺฏํ นีหริตฺวาว ภาเชตฺวา ทสฺสิโตติฯ

สมฺโมหวิโนทนียา วิภงฺคฏฺฐกถาย

สจฺจวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. อินฺทฺริยวิภงฺโค

1. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา

[219] อิทานิ ตทนนฺตเร อินฺทฺริยวิภงฺเค พาวีสตีติ คณนปริจฺเฉโทฯ อินฺทฺริยานีติ ปริจฺฉินฺนธมฺมนิทสฺสนํฯ อิทานิ ตานิ สรูปโต ทสฺเสนฺโต จกฺขุนฺทฺริยนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ จกฺขุทฺวาเร อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ จกฺขุนฺทฺริยํฯ โสตฆานชิวฺหากายทฺวาเร อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ กายินฺทฺริยํฯ วิชานนลกฺขเณ อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ มนินฺทฺริยํฯ อิตฺถิภาเว อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ อิตฺถินฺทฺริยํฯ ปุริสภาเว อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ ปุริสินฺทฺริยํฯ อนุปาลนลกฺขเณ อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ ชีวิตินฺทฺริยํฯ สุขลกฺขเณ อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ สุขินฺทฺริยํฯ ทุกฺขโสมนสฺส โทมนสฺส อุเปกฺขาลกฺขเณ อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ อุเปกฺขินฺทฺริยํฯ อธิโมกฺขลกฺขเณ อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ สทฺธินฺทฺริยํฯ ปคฺคหลกฺขเณ อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ วีริยินฺทฺริยํฯ อุปฏฺฐานลกฺขเณ อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ สตินฺทฺริยํฯ อวิกฺเขปลกฺขเณ อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ สมาธินฺทฺริยํฯ ทสฺสนลกฺขเณ อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ ปญฺญินฺทฺริยํฯ อนญฺญาตญฺญสฺสามีติ ปวตฺเต ชานนลกฺขเณ อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํฯ ญาตานํเยว ธมฺมานํ ปุน อาชานเน อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ อญฺญินฺทฺริยํฯ อญฺญาตาวีภาเว อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ อญฺญาตาวินฺทฺริยํฯ

อิธ สุตฺตนฺตภาชนียํ นาม น คหิตํฯ กสฺมา? สุตฺตนฺเต อิมาย ปฏิปาฏิยา พาวีสติยา อินฺทฺริยานํ อนาคตตฺตาฯ สุตฺตนฺตสฺมิญฺหิ กตฺถจิ ทฺเว อินฺทฺริยานิ กถิตานิ, กตฺถจิ ตีณิ, กตฺถจิ ปญฺจฯ เอวํ ปน นิรนฺตรํ ทฺวาวีสติ อาคตานิ นาม นตฺถิฯ อยํ ตาเวตฺถ อฏฺฐกถานโยฯ อยํ ปน อปโร นโย – เอเตสุ หิ

อตฺถโต ลกฺขณาทีหิ, กมโต จ วิชานิยา;

เภทาเภทา ตถา กิจฺจา, ภูมิโต จ วินิจฺฉยํฯ

ตตฺถ จกฺขาทีนํ ตาว ‘‘จกฺขตีติ จกฺขู’’ติอาทินา นเยน อตฺโถ ปกาสิโตฯ ปจฺฉิเมสุ ปน ตีสุ ปฐมํ ‘ปุพฺพภาเค อนญฺญาตํ อมตํ ปทํ จตุสจฺจธมฺมํ วา ชานิสฺสามี’ติ เอวํ ปฏิปนฺนสฺส อุปฺปชฺชนโต อินฺทฺริยฏฺฐสมฺภวโต จ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยนฺติ วุตฺตํฯ ทุติยํ อาชานนโต จ อินฺทฺริยฏฺฐสมฺภวโต จ อญฺญินฺทฺริยํฯ

ตติยํ อญฺญาตาวิโน จตูสุ สจฺเจสุ นิฏฺฐิตญาณกิจฺจสฺส ขีณาสวสฺเสว อุปฺปชฺชนโต อินฺทฺริยฏฺฐสมฺภวโต จ อญฺญาตาวินฺทฺริยํฯ

โก ปเนส อินฺทฺริยฏฺโฐ นามาติ? อินฺทลิงฺคฏฺโฐ อินฺทฺริยฏฺโฐ, อินฺทเทสิตฏฺโฐ อินฺทฺริยฏฺโฐ, อินฺททิฏฺฐฏฺโฐ อินฺทฺริยฏฺโฐ, อินฺทสิฏฺฐฏฺโฐ อินฺทฺริยฏฺโฐ, อินฺทชุฏฺฐฏฺโฐ อินฺทฺริยฏฺโฐฯ โส สพฺโพปิ อิธ ยถาโยคํ ยุชฺชติฯ ภควา หิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปรมิสฺสริยภาวโต อินฺโทฯ กุสลากุสลญฺจ กมฺมํ กมฺเมสุ กสฺสจิ อิสฺสริยาภาวโตฯ เตเนเวตฺถ กมฺมสญฺชนิตานิ อินฺทฺริยานิ กุสลากุสลกมฺมํ อุลฺลิงฺเคนฺติฯ เตน จ สิฏฺฐานีติ อินฺทลิงฺคฏฺเฐน อินฺทสิฏฺฐฏฺเฐน จ อินฺทฺริยานิฯ สพฺพาเนว ปเนตานิ ภควตา ยถาภูตโต ปกาสิตานิ จ อภิสมฺพุทฺธานิ จาติ อินฺทเทสิตฏฺเฐน อินฺททิฏฺฐฏฺเฐน จ อินฺทฺริยานิฯ เตเนว ภควตา มุนินฺเทน กานิจิ โคจราเสวนาย, กานิจิ ภาวนาเสวนาย เสวิตานีติ อินฺทชุฏฺฐฏฺเฐนปิ อินฺทฺริยานิฯ อปิจ อาธิปจฺจสงฺขาเตน อิสฺสริยฏฺเฐนาปิ เอตานิ อินฺทฺริยานิฯ จกฺขุวิญฺญาณาทิปฺปวตฺติยญฺหิ จกฺขาทีนํ สิทฺธมาธิปจฺจํ; ตสฺมิํ ติกฺเข ติกฺขตฺตา มนฺเท จ มนฺทตฺตาติฯ อยํ ตาเวตฺถ ‘อตฺถโต’ วินิจฺฉโยฯ

‘ลกฺขณาทีหี’ติ ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺฐานปทฏฺฐาเนหิปิ จกฺขาทีนํ วินิจฺฉยํ วิชานิยาติ อตฺโถฯ ตานิ เนสํ ลกฺขณาทีนิ เหฏฺฐา วุตฺตนยาเนวฯ ปญฺญินฺทฺริยาทีนิ หิ จตฺตาริ อตฺถโต อโมโหเยวฯ เสสานิ ตตฺถ สรูเปเนวาคตานิฯ

‘กมโต’ติ อยมฺปิ เทสนากฺกโมวฯ ตตฺถ อชฺฌตฺตธมฺมํ ปริญฺญาย อริยภูมิปฏิลาโภ โหตีติ อตฺตภาวปริยาปนฺนานิ จกฺขุนฺทฺริยาทีนิ ปฐมํ เทสิตานิฯ โส ปนตฺตภาโว ยํ ธมฺมํ อุปาทาย อิตฺถีติ วา ปุริโสติ วา สงฺขํ คจฺฉติ, อยํ โสติ นิทสฺสนตฺถํ ตโต อิตฺถินฺทฺริยํ ปุริสินฺทฺริยญฺจ ฯ โส ทุวิโธปิ ชีวิตินฺทฺริยปฏิพทฺธวุตฺตีติ ญาปนตฺถํ ตโต ชีวิตินฺทฺริยํฯ ยาว ตสฺส ปวตฺติ ตาว เอเตสํ เวทยิตานํ อนิวตฺติฯ ยํ กิญฺจิ เวทยิตํ สพฺพํ ตํ สุขทุกฺขนฺติ ญาปนตฺถํ ตโต สุขินฺทฺริยาทีนิฯ ตํนิโรธตฺถํ ปน เอเต ธมฺมา ภาเวตพฺพาติ ปฏิปตฺติทสฺสนตฺถํ ตโต สทฺธาทีนิฯ อิมาย ปฏิปตฺติยา เอส ธมฺโม ปฐมํ อตฺตนิ ปาตุภวตีติ ปฏิปตฺติยา อโมฆภาวทสฺสนตฺถํ ตโต อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํฯ ตสฺเสว ผลตฺตา ตโต อนนฺตรํ ภาเวตพฺพตฺตา จ ตโต อญฺญินฺทฺริยํฯ

อิโต ปรํ ภาวนาย อิมสฺส อธิคโม, อธิคเต จ ปนิมสฺมิํ นตฺถิ กิญฺจิ อุตฺตริ กรณียนฺติ ญาปนตฺถํ อนฺเต ปรมสฺสาสภูตํ อญฺญาตาวินฺทฺริยํ เทสิตนฺติ อยเมตฺถ กโมฯ

‘เภทาเภทา’ติ ชีวิตินฺทฺริยสฺเสว เจตฺถ เภโทฯ ตญฺหิ รูปชีวิตินฺทฺริยํ อรูปชีวิตินฺทฺริยนฺติ ทุวิธํ โหติฯ เสสานํ อเภโทติ เอวเมตฺถ เภทาเภทโต วินิจฺฉยํ วิชานิยาฯ

‘กิจฺจา’ติ กิํ อินฺทฺริยานํ กิจฺจนฺติ เจ? จกฺขุนฺทฺริยสฺส ตาว ‘‘จกฺขายตนํ จกฺขุวิญฺญาณธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ธมฺมานํ อินฺทฺริยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ วจนโต ยํ ตํ อินฺทฺริยปจฺจยภาเวน สาเธตพฺพํ อตฺตโน ติกฺขมนฺทาทิภาเวน จกฺขุวิญฺญาณาทิธมฺมานํ ติกฺขมนฺทาทิสงฺขาตํ อตฺตาการานุวตฺตาปนํ อิทํ ‘กิจฺจํ’ฯ เอวํ โสตฆานชิวฺหากายานํฯ มนินฺทฺริยสฺส ปน สหชาตธมฺมานํ อตฺตโน วสวตฺตาปนํ, ชีวิตินฺทฺริยสฺส สหชาตธมฺมานุปาลนํ, อิตฺถินฺทฺริยปุริสินฺทฺริยานํ อิตฺถิปุริสนิมิตฺตกุตฺตากปฺปาการานุวิธานํ, สุขทุกฺขโสมนสฺสโทมนสฺสินฺทฺริยานํ สหชาตธมฺเม อภิภวิตฺวา ยถาสกํ โอฬาริกาการานุปาปนํ, อุเปกฺขินฺทฺริยสฺส สนฺตปณีตมชฺฌตฺตาการานุปาปนํ, สทฺธาทีนํ ปฏิปกฺขาภิภวนํ สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺจ ปสนฺนาการาทิภาวสมฺปาปนํ, อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยสฺส สํโยชนตฺตยปฺปหานญฺเจว สมฺปยุตฺตกานญฺจ ตปฺปหานาภิมุขภาวกรณํ, อญฺญินฺทฺริยสฺส กามราคพฺยาปาทาทิตนุกรณปหานญฺเจว สหชาตานญฺจ อตฺตโน วสานุวตฺตาปนํ, อญฺญาตาวินฺทฺริยสฺส สพฺพกิจฺเจสุ อุสฺสุกฺกปฺปหานญฺเจว อมตาภิมุขภาวปจฺจยตา จ สมฺปยุตฺตานนฺติ เอวเมตฺถ กิจฺจโต วินิจฺฉยํ วิชานิยาฯ

‘ภูมิโต’ติ จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายอิตฺถิปุริสสุขทุกฺขโทมนสฺสินฺทฺริยานิ เจตฺถ กามาวจราเนว ฯ มนินฺทฺริยชีวิตินฺทฺริยอุเปกฺขินฺทฺริยานิ, สทฺธาวีริยสติสมาธิปญฺญินฺทฺริยานิ จ จตุภูมิปริยาปนฺนานิฯ โสมนสฺสินฺทฺริยํ กามาวจร-รูปาวจร-โลกุตฺตรวเสน ภูมิตฺตยปริยาปนฺนํฯ อวสาเน ตีณิ โลกุตฺตราเนวาติ เอวํ ภูมิโต วินิจฺฉยํ วิชานิยาฯ เอวญฺหิ วิชานนฺโต –

สํเวคพหุโล ภิกฺขุ, ฐิโต อินฺทฺริยสํวเร;

อินฺทฺริยานิ ปริญฺญาย, ทุกฺขสฺสนฺตํ นิคจฺฉตีติฯ

[220] นิทฺเทสวาเร ‘‘ยํ จกฺขุ จตุนฺนํ มหาภูตาน’’นฺติอาทิ สพฺพํ ธมฺมสงฺคณิยํ ปทภาชเน (ธ. ส. อฏฺฐ. 595 อาทโย) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ วีริยินฺทฺริยสมาธินฺทฺริยนิทฺเทสาทีสุ จ สมฺมาวายาโม มิจฺฉาวายาโม สมฺมาสมาธิ มิจฺฉาสมาธีติอาทีนิ น วุตฺตานิฯ กสฺมา? สพฺพสงฺคาหกตฺตาฯ สพฺพสงฺคาหกานิ หิ อิธ อินฺทฺริยานิ กถิตานิฯ เอวํ สนฺเตเปตฺถ ทส อินฺทฺริยานิ โลกิยานิ กามาวจราเนว, ตีณิ โลกุตฺตรานิ, นว โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกานีติฯ

อภิธมฺมภาชนียวณฺณนาฯ

2. ปญฺหาปุจฺฉกวณฺณนา

[221] ปญฺหาปุจฺฉเก สพฺเพสมฺปิ อินฺทฺริยานํ กุสลาทิวิภาโค ปาฬินยานุสาเรเนว เวทิตพฺโพฯ

[223] อารมฺมณตฺติเกสุ ปน สตฺตินฺทฺริยา อนารมฺมณาติ จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายอิตฺถิปุริสินฺทฺริยานิ สนฺธาย วุตฺตํฯ ชีวิตินฺทฺริยํ ปน อรูปมิสฺสกตฺตา อิธ อนาภฏฺฐํฯ ทฺวินฺทฺริยาติ ทฺเว อินฺทฺริยา; สุขทุกฺขทฺวยํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ ตญฺหิ เอกนฺตปริตฺตารมฺมณํฯ โทมนสฺสินฺทฺริยํ สิยา ปริตฺตารมฺมณํ, สิยา มหคฺคตารมฺมณนฺติ กามาวจรธมฺเม อารพฺภ ปวตฺติกาเล ปริตฺตารมฺมณํ โหติ , รูปาวจรารูปาวจเร ปน อารพฺภ ปวตฺติกาเล มหคฺคตารมฺมณํ, ปณฺณตฺติํ อารพฺภ ปวตฺติกาเล นวตฺตพฺพารมฺมณํฯ นวินฺทฺริยา สิยา ปริตฺตารมฺมณาติ มนินฺทฺริยชีวิตินฺทฺริยโสมนสฺสินฺทฺริยอุเปกฺขินฺทฺริยานิ เจว สทฺธาทิปญฺจกญฺจ สนฺธาย อิทํ วุตฺตํฯ ชีวิตินฺทฺริยญฺหิ รูปมิสฺสกตฺตา อนารมฺมเณสุ รูปธมฺเมสุ สงฺคหิตมฺปิ อรูปโกฏฺฐาเสน สิยาปกฺเข สงฺคหิตํฯ

จตฺตาริ อินฺทฺริยานีติ สุขทุกฺขโทมนสฺสอญฺญาตาวินฺทฺริยานิฯ ตานิ หิ มคฺคารมฺมณตฺติเก น ภชนฺติฯ มคฺคเหตุกนฺติ สหชาตเหตุํ สนฺธาย วุตฺตํฯ วีริยวีมํสาเชฏฺฐกกาเล สิยา มคฺคาธิปติ, ฉนฺทจิตฺตเชฏฺฐกกาเล สิยา นวตฺตพฺพาฯ