โส อตฺถโต เอโก ธมฺโม นาม นตฺถิฯ เกวลํ อปฺปิยสมฺปยุตฺตานํ ทุวิธสฺสาปิ ทุกฺขสฺส วตฺถุภาวโต ทุกฺโขติ วุตฺโตฯ อนิฏฺฐานิ หิ วตฺถูนิ สโมธานคตานิ วิชฺฌนเฉทนผาลนาทีหิ กายิกมฺปิ ทุกฺขํ อุปฺปาเทนฺติ, อุพฺเพคชนนโต มานสมฺปิฯ เตเนตํ วุจฺจติ –

ทิสฺวาว อปฺปิเย ทุกฺขํ, ปฐมํ โหติ เจตสิ;

ตทุปกฺกมสมฺภูต-มถ กาเย ยโต อิธฯ

ตโต ทุกฺขทฺวยสฺสาปิ, วตฺถุโต โส มเหสินา;

ทุกฺโข วุตฺโตติ วิญฺเญยฺโย, อปฺปิเยหิ สมาคโมติฯ

ปิยวิปฺปโยคนิทฺเทโส

[200] ปิยวิปฺปโยคนิทฺเทโส วุตฺตปฏิปกฺขนเยน เวทิตพฺโพฯ มาตา วาติอาทิ ปเนตฺถ อตฺถกาเม สรูเปน ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ ตตฺถ มมายตีติ มาตาฯ ปิยายตีติ ปิตาฯ ภชตีติ ภาตาฯ ตถา ภคินีฯ เมตฺตายนฺตีติ มิตฺตา, มินนฺตีติ วา มิตฺตา; สพฺพคุยฺเหสุ อนฺโต ปกฺขิปนฺตีติ อตฺโถฯ กิจฺจกรณีเยสุ สหภาวฏฺเฐน อมา โหนฺตีติ อมจฺจาฯ อยํ อมฺหากํ อชฺฌตฺติโกติ เอวํ ชานนฺติ ญายนฺตีติ วา ญาตีฯ โลหิเตน สมฺพนฺธาติ สาโลหิตาฯ เอวเมตานิ ปทานิ อตฺถโต เวทิตพฺพานิฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ ปิเยหิ วิปฺปโยโค นาม กถิยติฯ โส อิฏฺฐวตฺถุวิโยคลกฺขโณ, โสกุปฺปาทนรโส, พฺยสนปจฺจุปฏฺฐาโนฯ

โส อตฺถโต เอโก ธมฺโม นาม นตฺถิฯ เกวลํ ปิยวิปฺปยุตฺตานํ ทุวิธสฺสาปิ ทุกฺขสฺส วตฺถุภาวโต ทุกฺโขติ วุตฺโตฯ อิฏฺฐานิ หิ วตฺถูนิ วิยุชฺชมานานิ สรีรสฺส โสสนมิลาปนาทิภาเวน กายิกมฺปิ ทุกฺขํ อุปฺปาเทนฺติ, ‘ยมฺปิ โน อโหสิ, ตมฺปิ โน นตฺถี’ติ อนุโสจาปนโต มานสมฺปิฯ เตเนตํ วุจฺจติ –

ญาติธนาทิวิโยคา, โสกสรสมปฺปิตา วิตุชฺชนฺติ;

พาลา ยโต ตโต ยํ, ทุกฺโขติ มโต ปิยวิโยโคติฯ

อิจฺฉานิทฺเทโส

[201] อิจฺฉานิทฺเทเส ชาติธมฺมานนฺติ ชาติสภาวานํ ชาติปกติกานํฯ อิจฺฉา อุปฺปชฺชตีติ ตณฺหา อุปฺปชฺชติฯ อโห วตาติ ปตฺถนาฯ น โข ปเนตํ อิจฺฉาย ปตฺตพฺพนฺติ ยํ เอตํ ‘‘อโห วต มยํ น ชาติธมฺมา อสฺสาม, น จ วต โน ชาติ อาคจฺเฉยฺยา’’ติ เอวํ ปหีนสมุทเยสุ สาธูสุ วิชฺชมานํ อชาติธมฺมตฺตํ, ปรินิพฺพุเตสุ จ วิชฺชมานํ ชาติยา อนาคมนํ อิจฺฉิตํ, ตํ อิจฺฉนฺตสฺสาปิ มคฺคภาวนาย วินา อปตฺตพฺพโต อนิจฺฉนฺตสฺส จ ภาวนาย ปตฺตพฺพโต น อิจฺฉาย ปตฺตพฺพํ นาม โหติฯ อิทมฺปีติ เอตมฺปิ; อุปริ เสสานิ อุปาทาย ปิกาโรฯ ยมฺปิจฺฉนฺติ เยนปิ ธมฺเมน อลพฺภเนยฺยํ วตฺถุํ อิจฺฉนฺโต น ลภติ, ตํ อลพฺภเนยฺยวตฺถุอิจฺฉนํ ทุกฺขนฺติ เวทิตพฺพํฯ ชราธมฺมานนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอวเมตฺถ อลพฺภเนยฺยวตฺถูสุ อิจฺฉาว ‘‘ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ ตมฺปิ ทุกฺข’’นฺติ วุตฺตาฯ สา อลพฺภเนยฺยวตฺถุอิจฺฉนลกฺขณา, ตปฺปริเยสนรสา, เตสํ อปฺปตฺติปจฺจุปฏฺฐานาฯ

ทฺวินฺนํ ปน ทุกฺขานํ วตฺถุภาวโต ทุกฺขาติ วุตฺตาฯ เอกจฺโจ หิ ราชา ภวิสฺสตีติ สมฺภาวิโต โหติฯ โส ฉินฺนภินฺนคเณน ปริวาริโต ปพฺพตวิสมํ วา วนคหนํ วา ปวิสติฯ อถ ราชา ตํ ปวตฺติํ ญตฺวา พลกายํ เปเสติฯ โส ราชปุริเสหิ นิหตปริวาโร สยมฺปิ ลทฺธปฺปหาโร ปลายมาโน รุกฺขนฺตรํ วา ปาสาณนฺตรํ วา ปวิสติฯ ตสฺมิํ สมเย มหาเมโฆ อุฏฺฐหติ, ติพฺพนฺธการา กาฬวทฺทลิกา โหติฯ อถ นํ สมนฺตโต กาฬกิปิลฺลิกาทโย ปาณา ปริวาเรตฺวา คณฺหนฺติฯ เตนสฺส พลวกายทุกฺขํ อุปฺปชฺชติฯ ‘มํ เอกํ นิสฺสาย เอตฺตกา ญาตี จ โภคา จ วินฏฺฐา’ติ จินฺเตนฺตสฺส พลวโทมนสฺสํ อุปฺปชฺชติฯ อิติ อยํ อิจฺฉา อิเมสํ ทฺวินฺนมฺปิ ทุกฺขานํ วตฺถุภาเวน ทุกฺขาติ เวทิตพฺพาฯ อปิจ –

ตํ ตํ ปตฺถยมานานํ, ตสฺส ตสฺส อลาภโต;

ยํ วิฆาตมยํ ทุกฺขํ, สตฺตานํ อิธ ชายติฯ

อลพฺภเนยฺยวตฺถูนํ, ปตฺถนา ตสฺส การณํ;

ยสฺมา ตสฺมา ชิโน ทุกฺขํ, อิจฺฉิตาลาภมพฺรวีติฯ