เมนู

ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

อภิธมฺมปิฏเก

สมฺโมหวิโนทนี นาม

วิภงฺค-อฏฺฐกถา

1. ขนฺธวิภงฺโค

1. สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา

จตุสจฺจทโส นาโถ, จตุธา ธมฺมสงฺคณิํ;

ปกาสยิตฺวา สมฺพุทฺโธ, ตสฺเสว สมนนฺตรํฯ

อุเปโต พุทฺธธมฺเมหิ, อฏฺฐารสหิ นายโก;

อฏฺฐารสนฺนํ ขนฺธาทิ-วิภงฺคานํ วเสน ยํฯ

วิภงฺคํ เทสยี สตฺถา, ตสฺส สํวณฺณนากฺกโม;

อิทานิ ยสฺมา สมฺปตฺโต, ตสฺมา ตสฺสตฺถวณฺณนํฯ

กริสฺสามิ วิคาเหตฺวา, โปราณฏฺฐกถานยํ;

สทฺธมฺเม คารวํ กตฺวา, ตํ สุณาถ สมาหิตาติฯ

[1] ปญฺจกฺขนฺธา – รูปกฺขนฺโธ…เป.… วิญฺญาณกฺขนฺโธติ อิทํ วิภงฺคปฺปกรณสฺส อาทิภูเต ขนฺธวิภงฺเค สุตฺตนฺตภาชนียํ นามฯ ตตฺถ ปญฺจาติ คณนปริจฺเฉโทฯ เตน น ตโต เหฏฺฐา น อุทฺธนฺติ ทสฺเสติฯ ขนฺธาติ ปริจฺฉินฺนธมฺมนิทสฺสนํฯ ตตฺรายํ ขนฺธ-สทฺโท สมฺพหุเลสุ ฐาเนสุ ทิสฺสติ – ราสิมฺหิ, คุเณ, ปณฺณตฺติยํ, รุฬฺหิยนฺติฯ

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหาสมุทฺเท น สุกรํ อุทกสฺส ปมาณํ คเหตุํ – เอตฺตกานิ อุทกาฬฺหกานีติ วา เอตฺตกานิ อุทกาฬฺหกสตานีติ วา เอตฺตกานิ อุทกาฬฺหกสหสฺสานีติ วา เอตฺตกานิ อุทกาฬฺหกสตสหสฺสานีติ วา, อถ โข อสงฺเขฺยยฺโย อปฺปเมยฺโย มหาอุทกกฺขนฺโธตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉตี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 4.51; 6.37) หิ ราสิโต ขนฺโธ นามฯ นหิ ปริตฺตกํ อุทกํ อุทกกฺขนฺโธติ วุจฺจติ, พหุกเมว วุจฺจติฯ ตถา น ปริตฺตโก รโช รชกฺขนฺโธ, น อปฺปมตฺตกา คาโว ควกฺขนฺโธ, น อปฺปมตฺตกํ พลํ พลกฺขนฺโธ, น อปฺปมตฺตกํ ปุญฺญํ ปุญฺญกฺขนฺโธติ วุจฺจติฯ พหุกเมว หิ รโช รชกฺขนฺโธ, พหุกาว ควาทโย ควกฺขนฺโธ, พลกฺขนฺโธ, ปุญฺญกฺขนฺโธติ วุจฺจนฺติฯ ‘‘สีลกฺขนฺโธ สมาธิกฺขนฺโธ’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 3.355) ปน คุณโต ขนฺโธ นามฯ ‘‘อทฺทสา โข ภควา มหนฺตํ ทารุกฺขนฺธํ คงฺคาย นทิยา โสเตน วุยฺหมาน’’นฺติ (สํ. นิ. 4.241)ฯ เอตฺถ ปณฺณตฺติโต ขนฺโธ นามฯ ‘‘ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป.… วิญฺญาณํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ’’ติอาทีสุ (ธ. ส. 63, 65) รุฬฺหิโต ขนฺโธ นามฯ สฺวายมิธ ราสิโต อธิปฺเปโตฯ อยญฺหิ ขนฺธฏฺโฐ นาม ปิณฺฑฏฺโฐ ปูคฏฺโฐ ฆฏฏฺโฐ ราสฏฺโฐฯ ตสฺมา ‘ราสิลกฺขณา ขนฺธา’ติ เวทิตพฺพาฯ โกฏฺฐาสฏฺโฐติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ; โลกสฺมิญฺหิ อิณํ คเหตฺวา โจทิยมานา ‘ทฺวีหิ ขนฺเธหิ ทสฺสาม, ตีหิ ขนฺเธหิ ทสฺสามา’ติ วทนฺติฯ อิติ ‘โกฏฺฐาสลกฺขณา ขนฺธา’ติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ เอวเมตฺถ รูปกฺขนฺโธติ รูปราสิ รูปโกฏฺฐาโส, เวทนากฺขนฺโธติ เวทนาราสิ เวทนาโกฏฺฐาโสติ อิมินา นเยน สญฺญากฺขนฺธาทีนํ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

เอตฺตาวตา สมฺมาสมฺพุทฺโธ ยฺวายํ ‘‘จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูป’’นฺติ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนาทีสุ เอกาทสสุ โอกาเสสุ วิภตฺโต ‘ปญฺจวีสติ รูปโกฏฺฐาสา’ติ จ ‘ฉนฺนวุติ รูปโกฏฺฐาสา’ติ จ เอวํปเภโท รูปราสิ, ตํ สพฺพํ ปริปิณฺเฑตฺวา รูปกฺขนฺโธ นามาติ ทสฺเสสิฯ โย ปนายํ ‘‘สุขา เวทนา, ทุกฺขา เวทนา, อทุกฺขมสุขา เวทนา’’ติ เตสุเยว เอกาทสสุ โอกาเสสุ วิภตฺโต จตุภูมิกเวทนาราสิ, ตํ สพฺพํ ปริปิณฺเฑตฺวา เวทนากฺขนฺโธ นามาติ ทสฺเสสิฯ โย ปนายํ ‘‘จกฺขุสมฺผสฺสชา สญฺญา…เป.… มโนสมฺผสฺสชา สญฺญา’’ติ เตสุเยว เอกาทสสุ โอกาเสสุ วิภตฺโต จตุภูมิกสญฺญาราสิ , ตํ สพฺพํ ปริปิณฺเฑตฺวา สญฺญากฺขนฺโธ นามาติ ทสฺเสสิฯ โย ปนายํ ‘‘จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา…เป.… มโนสมฺผสฺสชา เจตนา’’ติ เตสุเยว เอกาทสสุ โอกาเสสุ วิภตฺโต จตุภูมิกเจตนาราสิ, ตํ สพฺพํ ปริปิณฺเฑตฺวา สงฺขารกฺขนฺโธ นามาติ ทสฺเสสิฯ