อิมินา ลกฺขเณน น นิยฺยนฺตีติ อนิยฺยานิกาฯ จุติยา วา อตฺตโน วา ปวตฺติยา อนนฺตรํ ผลทาเน นิยตตฺตา นิยตาฯ ตถา อนิยตตฺตา อนิยตาฯ อญฺเญ ธมฺเม อุตฺตรนฺติ ปชหนฺตีติ อุตฺตราฯ อตฺตานํ อุตฺตริตุํ สมตฺเถหิ สห อุตฺตเรหีติ สอุตฺตราฯ นตฺถิ เอเตสํ อุตฺตราติ อนุตฺตราฯ รณนฺติ เอเตหีติ รณา; เยหิ อภิภูตา สตฺตา นานปฺปกาเรน กนฺทนฺติ ปริเทวนฺติ, เตสํ ราคาทีนํ เอตํ อธิวจนํฯ สมฺปโยควเสน ปหาเนกฏฺฐตาวเสน จ สห รเณหีติ สรณาฯ เตนากาเรน นตฺถิ เอเตสํ รณาติ อรณาฯ

สุตฺตนฺติกทุกมาติกาปทวณฺณนา

[101-108] สุตฺตนฺติกทุเกสุ สมฺปโยควเสน วิชฺชํ ภชนฺตีติ วิชฺชาภาคิโน; วิชฺชาภาเค วิชฺชาโกฏฺฐาเส วตฺตนฺตีติปิ วิชฺชาภาคิโนฯ ตตฺถ วิปสฺสนาญาณํ, มโนมยิทฺธิ, ฉ อภิญฺญาติ อฏฺฐ วิชฺชาฯ ปุริเมน อตฺเถน ตาหิ สมฺปยุตฺตธมฺมาปิ วิชฺชาภาคิโนฯ ปจฺฉิเมน อตฺเถน ตาสุ ยา กาจิ เอกา วิชฺชา วิชฺชาฯ เสสา วิชฺชาภาคิโนติฯ เอวํ วิชฺชาปิ วิชฺชาย สมฺปยุตฺตธมฺมาปิ วิชฺชาภาคิโนตฺเวว เวทิตพฺพาฯ อิธ ปน สมฺปยุตฺตธมฺมาว อธิปฺเปตาฯ สมฺปโยควเสเนว อวิชฺชํ ภชนฺตีติ อวิชฺชาภาคิโนฯ อวิชฺชาภาเค อวิชฺชาโกฏฺฐาเส วตฺตนฺตีติปิ อวิชฺชาภาคิโนฯ ตตฺถ ทุกฺขปฏิจฺฉาทกํ ตโม สมุทยาทิปฏิจฺฉาทกนฺติ จตสฺโส อวิชฺชาฯ ปุริมนเยเนว ตาหิ สมฺปยุตฺตธมฺมาปิ อวิชฺชาภาคิโนฯ ตาสุ ยา กาจิ เอกา อวิชฺชา อวิชฺชาฯ เสสา อวิชฺชาภาคิโนติฯ เอวํ อวิชฺชาปิ อวิชฺชาย สมฺปยุตฺตธมฺมาปิ อวิชฺชาภาคิโนตฺเวว เวทิตพฺพาฯ อิธ ปน สมฺปยุตฺตธมฺมาว อธิปฺเปตาฯ

ปุน อนชฺโฌตฺถรณภาเวน กิเลสนฺธการํ วิทฺธํเสตุํ อสมตฺถตาย วิชฺชุ อุปมา เอเตสนฺติ วิชฺชูปมาฯ นิสฺเสสํ วิทฺธํสนสมตฺถตาย วชิรํ อุปมา เอเตสนฺติ วชิรูปมาฯ พาเลสุ ฐิตตฺตา ยตฺถ ฐิตา ตทุปจาเรน พาลาฯ ปณฺฑิเตสุ ฐิตตฺตา ปณฺฑิตาฯ พาลกรตฺตา วา พาลา, ปณฺฑิตกรตฺตา ปณฺฑิตาฯ กณฺหาติ กาฬกา, จิตฺตสฺส อปภสฺสรภาวกรณาฯ

สุกฺกาติ โอทาตา , จิตฺตสฺส ปภสฺสรภาวกรณาฯ กณฺหาภิชาติเหตุโต วา กณฺหา; สุกฺกาภิชาติเหตุโต สุกฺกาฯ อิธ เจว สมฺปราเย จ ตเปนฺตีติ ตปนียาฯ น ตปนียา อตปนียาฯ

อธิวจนทุกาทโย ตโย อตฺถโต นินฺนานากรณา; พฺยญฺชนเมเวตฺถ นานํฯ สิริวฑฺฒโก ธนวฑฺฒโกติ อาทโย หิ วจนมตฺตเมว อธิการํ กตฺวา ปวตฺตา อธิวจนา นามฯ อธิวจนานํ ปถา อธิวจนปถาฯ ‘‘อภิสงฺขโรนฺตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา สงฺขารา’’ติ (สํ. นิ. 3.79) เอวํ นิทฺธาเรตฺวา สเหตุกํ กตฺวา วุจฺจมานา อภิลาปา นิรุตฺติ นามฯ นิรุตฺตีนํ ปถา นิรุตฺติปถาฯ ตกฺโก วิตกฺโก สงฺกปฺโปติ (ธ. ส. 7) เอวํ เตน เตน ปกาเรน ญาปนโต ปญฺญตฺติ นามฯ ปญฺญตฺตีนํ ปถา ปญฺญตฺติปถาฯ เอตฺถ จ เอกํ ทุกํ วตฺวาปิ อิตเรสํ วจเน ปโยชนํ เหตุโคจฺฉเก วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

[109-118] นามรูปทุเก นามกรณฏฺเฐน นมนฏฺเฐน นามนฏฺเฐน จ นามํฯ รุปฺปนฏฺเฐน รูปํฯ อยเมตฺถ สงฺเขโปฯ วิตฺถาโร ปน นิกฺเขปกณฺเฑ อาวิ ภวิสฺสติฯ อวิชฺชาติ ทุกฺขาทีสุ อญฺญาณํฯ ภวตณฺหาติ ภวปตฺถนาฯ ภวทิฏฺฐีติ ภโว วุจฺจติ สสฺสตํ; สสฺสตวเสน อุปฺปชฺชนทิฏฺฐิฯ วิภวทิฏฺฐีติ วิภโว วุจฺจติ อุจฺเฉทํ; อุจฺเฉทวเสน อุปฺปชฺชนทิฏฺฐิฯ สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จาติ ปวตฺตา ทิฏฺฐิ สสฺสตทิฏฺฐิฯ อุจฺฉิชฺชิสฺสตีติ ปวตฺตา ทิฏฺฐิ อุจฺเฉททิฏฺฐิฯ อนฺตวาติ ปวตฺตา ทิฏฺฐิ อนฺตวาทิฏฺฐิฯ อนนฺตวาติ ปวตฺตา ทิฏฺฐิ อนนฺตวาทิฏฺฐิฯ ปุพฺพนฺตํ อนุคตา ทิฏฺฐิ ปุพฺพนฺตานุทิฏฺฐิฯ อปรนฺตํ อนุคตา ทิฏฺฐิ อปรนฺตานุทิฏฺฐิฯ อหิริกนฺติ ยํ น หิริยติ หิริยิตพฺเพนาติ (ธ. ส. 387) เอวํ วิตฺถาริตา นิลฺลชฺชตาฯ อโนตฺตปฺปนฺติ ยํ น โอตฺตปฺปติ โอตฺตปฺปิตพฺเพนาติ เอวํ วิตฺถาริโต อภายนกอากาโรฯ หิริยนา หิรี, โอตฺตปฺปนา โอตฺตปฺปํฯ โทวจสฺสตาทีสุ ทุกฺขํ วโจ เอตสฺมิํ วิปฺปฏิกูลคาหิมฺหิ วิปจฺจนีกสาเต อนาทเร ปุคฺคเลติ ทุพฺพโจฯ ตสฺส กมฺมํ โทวจสฺสํฯ ตสฺส ภาโว โทวจสฺสตาฯ ปาปา อสฺสทฺธาทโย ปุคฺคลา เอตสฺส มิตฺตาติ ปาปมิตฺโต; ตสฺส ภาโว ปาปมิตฺตตาฯ โสวจสฺสตา จ กลฺยาณมิตฺตตา จ วุตฺตปฏิปกฺขนเยน เวทิตพฺพาฯ

[119-123] ‘ปญฺจปิ อาปตฺติกฺขนฺธา อาปตฺติโย, สตฺตปิ อาปตฺติกฺขนฺธา อาปตฺติโย’ติ (ธ. ส. 1336) เอวํ วุตฺตาสุ อาปตฺตีสุ กุสลภาโว อาปตฺติกุสลตาฯ ตาหิ อาปตฺตีหิ วุฏฺฐาเน กุสลภาโว อาปตฺติวุฏฺฐานกุสลตาฯ สมาปตฺตีสุ กุสลภาโว สมาปตฺติกุสลตาฯ สมาปตฺตีนํ อปฺปนาปริจฺเฉทปญฺญาเยตํ อธิวจนํฯ สมาปตฺตีหิ วุฏฺฐาเน กุสลภาโว สมาปตฺติวุฏฺฐานกุสลตาฯ อฏฺฐารสสุ ธาตูสุ กุสลภาโว ธาตุกุสลตาฯ ตาสํเยว ธาตูนํ มนสิกาเร กุสลภาโว มนสิการกุสลตาฯ จกฺขายตนาทีสุ กุสลภาโว อายตนกุสลตาฯ ทฺวาทสงฺเค ปฏิจฺจสมุปฺปาเท กุสลภาโว ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสลตาฯ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเน กุสลภาโว ฐานกุสลตาฯ ฐานนฺติ การณํ วุจฺจติฯ ตสฺมิญฺหิ ตทายตฺตวุตฺติตาย ผลํ ติฏฺฐติ นาม, ตสฺมา ฐานนฺติ วุตฺตํฯ อฏฺฐาเน กุสลภาโว อฏฺฐานกุสลตาฯ

[124-134] อุชุภาโว อชฺชโวฯ มุทุภาโว มทฺทโวฯ อธิวาสนสงฺขาโต ขมนภาโว ขนฺติฯ สุรตสฺส ภาโว โสรจฺจํฯ สมฺโมทกมุทุภาวสงฺขาโต สขิลภาโว สาขลฺยํฯ ยถา ปเรหิ สทฺธิํ อตฺตโน ฉิทฺทํ น โหติ เอวํ ธมฺมามิเสหิ ปฏิสนฺถรณํ ปฏิสนฺถาโรฯ อินฺทฺริยสํวรเภทสงฺขาโต มนจฺฉฏฺเฐสุ อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารภาโว อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารตาฯ ปฏิคฺคหณปริโภควเสน โภชเน มตฺตํ อชานนภาโว โภชเน อมตฺตญฺญุตาฯ อนนฺตรทุโก วุตฺตปฏิปกฺขนเยน เวทิตพฺโพฯ สติวิปฺปวาสสงฺขาโต มุฏฺฐสฺสติภาโว มุฏฺฐสฺสจฺจํฯ อสมฺปชานภาโว อสมฺปชญฺญํฯ สรตีติ สติฯ สมฺปชานาตีติ สมฺปชญฺญํฯ อปฺปฏิสงฺขาเน อกมฺปนฏฺเฐน ปฏิสงฺขานสงฺขาตํ พลํ ปฏิสงฺขานพลํฯ วีริยสีเสน สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวนฺตสฺส อุปฺปนฺนํ พลํ ภาวนาพลํฯ ปจฺจนีกธมฺเม สเมตีติ สมโถฯ อนิจฺจาทิวเสน วิวิเธน อากาเรน ปสฺสตีติ วิปสฺสนาฯ สมโถว ตํ อาการํ คเหตฺวา ปุน ปวตฺเตตพฺพสฺส สมถสฺส นิมิตฺตวเสน สมถนิมิตฺตํฯ ปคฺคาหนิมิตฺเตปิ เอเสว นโยฯ สมฺปยุตฺตธมฺเม ปคฺคณฺหาตีติ ปคฺคาโหฯ น วิกฺขิปตีติ อวิกฺเขโปฯ

[135-142] สีลวินาสิกา อสํวรสงฺขาตา สีลสฺส วิปตฺติ สีลวิปตฺติฯ สมฺมาทิฏฺฐิวินาสิกา มิจฺฉาทิฏฺฐิสงฺขาตา ทิฏฺฐิยา วิปตฺติ ทิฏฺฐิวิปตฺติฯ

โสรจฺจเมว สีลสฺส สมฺปาทนโต สีลปริปูรณโต สีลสฺส สมฺปทาติ สีลสมฺปทาฯ ทิฏฺฐิปาริปูริภูตํ ญาณํ ทิฏฺฐิยา สมฺปทาติ ทิฏฺฐิสมฺปทาฯ วิสุทฺธิภาวํ สมฺปตฺตา สีลสงฺขาตา สีลสฺส วิสุทฺธิ, สีลวิสุทฺธิฯ นิพฺพานสงฺขาตํ วิสุทฺธิํ ปาเปตุํ สมตฺถา, ทสฺสนสงฺขาตา, ทิฏฺฐิยา วิสุทฺธิ ทิฏฺฐิวิสุทฺธิฯ ทิฏฺฐิวิสุทฺธิ โข ปน ยถาทิฏฺฐิสฺส จ ปธานนฺติ กมฺมสฺสกตญฺญาณาทิสงฺขาตา ทิฏฺฐิวิสุทฺธิ เจว ยถาทิฏฺฐิสฺส จ อนุรูปทิฏฺฐิสฺส กลฺยาณทิฏฺฐิสฺส ตํสมฺปยุตฺตเมว ปธานํฯ สํเวโคติ ชาติอาทีนิ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนภยสงฺขาตํ สํวิชฺชนํฯ สํเวชนิยฏฺฐานนฺติ สํเวคชนกํ ชาติอาทิการณํฯ สํวิคฺคสฺส จ โยนิโสปธานนฺติ เอวํ สํเวคชาตสฺส อุปายปธานํฯ อสนฺตุฏฺฐิตา จ กุสเลสุ ธมฺเมสูติ กุสลธมฺมปูรเณ อสนฺตุฏฺฐิภาโวฯ อปฺปฏิวานิตา จ ปธานสฺมินฺติ อรหตฺตํ อปตฺวา ปธานสฺมิํ อนิวตฺตนตา อโนสกฺกนตาฯ วิชานนโต วิชฺชาฯ วิมุจฺจนโต วิมุตฺติฯ ขเย ญาณนฺติ กิเลสกฺขยกเร อริยมคฺเค ญาณํฯ อนุปฺปาเท ญาณนฺติ ปฏิสนฺธิวเสน อนุปฺปาทภูเต ตํตํมคฺควชฺฌกิเลสานํ อนุปฺปาทปริโยสาเน อุปฺปนฺเน อริยผเล ญาณํฯ อยํ มาติกาย อนุปุพฺพปทวณฺณนาฯ

ทุกมาติกาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

กามาวจรกุสลปทภาชนียํ

[1] อิทานิ ยถานิกฺขิตฺตาย มาติกาย สงฺคหิเต ธมฺเม ปเภทโต ทสฺเสตุํ กตเม ธมฺมา กุสลาติ อิทํ ปทภาชนียํ อารทฺธํฯ ตตฺถ ยเทตํ ยสฺมิํ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหตีติ ปฐมํ กามาวจรกุสลํ ทสฺสิตํ, ตสฺส ตาว นิทฺเทเส ธมฺมววตฺถานวาโร สงฺคหวาโร สุญฺญตวาโรติ ตโย มหาวารา โหนฺติฯ เตสุ ธมฺมววตฺถานวาโร อุทฺเทสนิทฺเทสวเสน ทฺวิธา ฐิโตฯ เตสุ อุทฺเทสวารสฺส ปุจฺฉา, สมยนิทฺเทโส, ธมฺมุทฺเทโส, อปฺปนาติ จตฺตาโร ปริจฺเฉทาฯ เตสุ ‘กตเม ธมฺมา กุสลา’ติ อยํ ปุจฺฉา นามฯ ‘ยสฺมิํ สมเย กามาวจรํ…เป.… ตสฺมิํ สมเย’ติ อยํ สมยนิทฺเทโส นามฯ ‘ผสฺโส โหติ…เป.… อวิกฺเขโป โหตี’ติ อยํ ธมฺมุทฺเทโส นามฯ ‘เย วา ปน ตสฺมิํ สมเย อญฺเญปิ อตฺถิ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา อรูปิโน ธมฺมา อิเม ธมฺมา กุสลา’ติ อยํ อปฺปนา นามฯ

เอวํ จตูหิ ปริจฺเฉเทหิ ฐิตสฺส อุทฺเทสวารสฺส ยฺวายํ ปฐโม ปุจฺฉาปริจฺเฉโท, ตตฺถ ‘กตเม ธมฺมา กุสลา’ติ อยํ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาฯ ปญฺจวิธาหิ ปุจฺฉา – อทิฏฺฐโชตนาปุจฺฉา, ทิฏฺฐสํสนฺทนาปุจฺฉา, วิมติจฺเฉทนาปุจฺฉา, อนุมติปุจฺฉา, กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาติฯ ตาสํ อิทํ นานตฺตํ –

กตมา อทิฏฺฐโชตนาปุจฺฉา? ปกติยา ลกฺขณํ อญฺญาตํ โหติ, อทิฏฺฐํ อตุลิตํ อตีริตํ อวิภูตํ อวิภาวิตํฯ ตสฺส ญาณาย ทสฺสนาย ตุลนาย ตีรณาย วิภูตตฺถาย วิภาวนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติฯ อยํ อทิฏฺฐโชตนาปุจฺฉา (มหานิ. 150; จูฬนิ. ปุณฺณกมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 12)ฯ

กตมา ทิฏฺฐสํสนฺทนาปุจฺฉา? ปกติยา ลกฺขณํ ญาตํ โหติ, ทิฏฺฐํ ตุลิตํ ตีริตํ วิภูตํ วิภาวิตํ, โส อญฺเญหิ ปณฺฑิเตหิ สทฺธิํ สํสนฺทนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติฯ อยํ ทิฏฺฐสํสนฺทนาปุจฺฉา (มหานิ. 150; จูฬนิ. ปุณฺณกมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 12)ฯ