[21] อนนฺตรตฺติโก เตเยว ติปฺปกาเรปิ ธมฺเม อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตนวเสน วุตฺโตฯ

[22] สนิทสฺสนตฺติเก ทฏฺฐพฺพภาวสงฺขาเตน สห นิทสฺสเนนาติ สนิทสฺสนาฯ ปฏิหนนภาวสงฺขาเตน สห ปฏิเฆนาติ สปฺปฏิฆาฯ สนิทสฺสนา จ เต สปฺปฏิฆา จาติ สนิทสฺสนสปฺปฏิฆาฯ นตฺถิ เอเตสํ ทฏฺฐพฺพภาวสงฺขาตํ นิทสฺสนนฺติ อนิทสฺสนาฯ อนิทสฺสนา จ เต วุตฺตนเยเนว สปฺปฏิฆา จาติ อนิทสฺสนสปฺปฏิฆาฯ ตติยปทํ อุภยปฏิกฺเขเปน วุตฺตํฯ อยํ ตาว ติกมาติกาย อนุปุพฺพปทวณฺณนาฯ

ติกมาติกาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทุกมาติกาปทวณฺณนา

[1-6] ทุกมาติกายํ ปน ติเกสุ อนาคตปทวณฺณนํเยว กริสฺสามฯ เหตุโคจฺฉเก ตาว เหตุธมฺมาติ มูลฏฺเฐน เหตุสงฺขาตา ธมฺมาฯ เหตู ธมฺมาติปิ ปาโฐฯ น เหตูติ เตสํเยว ปฏิกฺเขปวจนํฯ สมฺปโยคโต ปวตฺเตน สห เหตุนาติ สเหตุกาฯ ตเถว ปวตฺโต นตฺถิ เอเตสํ เหตูติ อเหตุกาฯ เอกุปฺปาทาทิตาย เหตุนา สมฺปยุตฺตาติ เหตุสมฺปยุตฺตาฯ เหตุนา วิปฺปยุตฺตาติ เหตุวิปฺปยุตฺตาฯ อิเมสํ ทฺวินฺนมฺปิ ทุกานํ กิญฺจาปิ อตฺถโต นานตฺตํ นตฺถิ, เทสนาวิลาเสน ปน ตถา พุชฺฌนฺตานํ วา ปุคฺคลานํ อชฺฌาสยวเสน วุตฺตาฯ ตโต ปรํ ปฐมทุกํ ทุติยตติเยหิ สทฺธิํ โยเชตฺวา เตสํ ‘เหตู น เหตู’ติอาทีนํ ปทานํ วเสน ยถาสมฺภวโต อปเรปิ ตโย ทุกา วุตฺตาฯ ตตฺถ ยเถว ‘เหตู เจว ธมฺมา สเหตุกา จา’ติ เอตํ สมฺภวติ, ตถา ‘เหตู เจว ธมฺมา อเหตุกา จา’ติ อิทมฺปิฯ ยถา จ ‘สเหตุกา เจว ธมฺมา น จ เหตู’ติ เอตํ สมฺภวติ, ตถา ‘อเหตุกา เจว ธมฺมา น จ เหตู’ติ อิทมฺปิฯ เหตุสมฺปยุตฺตทุเกน สทฺธิํ โยชนายปิ เอเสว นโยฯ

ตตฺร ยเทตํ ‘น เหตู ธมฺมา สเหตุกาปิ อเหตุกาปี’ติ สิทฺเธ, ‘น เหตู โข ปน ธมฺมา’ติ อติริตฺตํ ‘โข ปนา’ติ ปทํ วุตฺตํ, ตสฺส วเสน อยํ อติเรกตฺโถ สงฺคหิโตติ เวทิตพฺโพฯ กถํ? น เกวลํ ‘น เหตุ ธมฺมา อถ โข อญฺเญปิ น จ สเหตุกาปิ อเหตุกาปิ อิจฺเจว, อถ โข อญฺญถาปีติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยเถว หิ ‘น เหตู ธมฺมา สเหตุกาปิ อเหตุกาปิ’, เอวํ ‘เหตู ธมฺมา สเหตุกาปิ อเหตุกาปิ’ฯ ยถา จ ‘น เหตู ธมฺมา สเหตุกาปิ อเหตุกาปิ’, เอวํ ‘น เหตู ธมฺมา เหตุสมฺปยุตฺตาปิ เหตุวิปฺปยุตฺตาปี’ติฯ

[7-13] จูฬนฺตรทุเกสุ อตฺตโน นิปฺผาทเกน สห ปจฺจเยนาติ สปฺปจฺจยาฯ นตฺถิ เอเตสํ อุปฺปาเท วา ฐิติยํ วา ปจฺจโยติ อปฺปจฺจยาฯ ปจฺจเยหิ สมาคนฺตฺวา กตาติ สงฺขตาฯ น สงฺขตาติ อสงฺขตาฯ อวินิพฺโภควเสน รูปํ เอเตสํ อตฺถีติ รูปิโนฯ ตถาวิธํ นตฺถิ เอเตสํ รูปนฺติ อรูปิโนฯ รุปฺปนลกฺขณํ วา รูปํ; ตํ เอเตสํ อตฺถีติ รูปิโนฯ น รูปิโน อรูปิโนฯ โลกิยา ธมฺมาติ โลโก วุจฺจติ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเฐน วฏฺฏํ; ตสฺมิํ ปริยาปนฺนภาเวน โลเก นิยุตฺตาติ โลกิยาฯ ตโต อุตฺติณฺณาติ อุตฺตรา; โลเก อปริยาปนฺนภาเวน โลกโต อุตฺตราติ โลกุตฺตราฯ เกนจิ วิญฺเญยฺยาติ จกฺขุวิญฺญาณาทีสุ เกนจิ เอเกน จกฺขุวิญฺญาเณน วา โสตวิญฺญาเณน วา วิชานิตพฺพาฯ เกนจิ น วิญฺเญยฺยาติ เตเนว จกฺขุวิญฺญาเณน วา โสตวิญฺญาเณน วา น วิชานิตพฺพาฯ เอวํ สนฺเต ทฺวินฺนมฺปิ ปทานํ อตฺถนานตฺตโต ทุโก โหติฯ

[14-19] อาสวโคจฺฉเก อาสวนฺตีติ อาสวาฯ จกฺขุโตปิ…เป.… มนโตปิ สนฺทนฺติ ปวตฺตนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ ธมฺมโต ยาว โคตฺรภุํ, โอกาสโต ยาว ภวคฺคํ สวนฺตีติ วา อาสวาฯ เอเต ธมฺเม เอตญฺจ โอกาสํ อนฺโตกริตฺวา ปวตฺตนฺตีติ อตฺโถฯ อนฺโตกรณตฺโถ หิ อยํ ‘อา’กาโรฯ จิรปาริวาสิยฏฺเฐน มทิราทโย อาสวาฯ อาสวา วิยาติปิ อาสวาฯ โลกสฺมิญฺหิ จิรปาริวาสิกา มทิราทโย อาสวาติ วุจฺจนฺติฯ ยทิ จ จิรปาริวาสิยฏฺเฐน อาสวา, เอเตเยว ภวิตุมรหนฺติฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘ปุริมา, ภิกฺขเว, โกฏิ น ปญฺญายติ อวิชฺชาย, อิโต ปุพฺเพ อวิชฺชา นาโหสี’’ติอาทิ (อ. นิ. 10.61)ฯ อายตํ วา สํสารทุกฺขํ สวนฺติ ปสวนฺตีติปิ อาสวาฯ ตโต อญฺเญ โน อาสวา นามฯ

อตฺตานํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺเตหิ สห อาสเวหีติ สาสวาฯ เอวํ ปวตฺตมานา นตฺถิ เอเตสํ อาสวาติ อนาสวาฯ เสสํ เหตุโคจฺฉเก วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํฯ อยํ ปน วิเสโส – ยถา ตตฺถ ‘น เหตู โข ปน ธมฺมา สเหตุกาปิ อเหตุกาปีติ อยํ โอสานทุโก ปฐมทุกสฺส ทุติยปทํ อาทิมฺหิ ฐเปตฺวา วุตฺโต, เอวํ อิธ ‘โน อาสวา โข ปน ธมฺมา สาสวาปิ อนาสวาปี’ติ น วุตฺโตฯ กิญฺจาปิ น วุตฺโต, อถ โข อยญฺจ อญฺโญ จ เภโท ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

[20-25] สํโยชนโคจฺฉเก ยสฺส สํวิชฺชนฺติ, ตํ ปุคฺคลํ วฏฺฏสฺมิํ สํโยเชนฺติ พนฺธนฺตีติ สํโยชนาฯ ตโต อญฺเญ โน สํโยชนา นามฯ อารมฺมณภาวํ อุปคนฺตฺวา สํโยชนสมฺพนฺธเน สํโยชนานํ หิตาติ สํโยชนิยาฯ สํโยชนสฺส อารมฺมณปจฺจยภูตานํ เอตํ อธิวจนํฯ น สํโยชนิยา อสํโยชนิยาฯ เสสํ เหตุโคจฺฉเก วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํฯ

[26-31] คนฺถโคจฺฉเก ยสฺส สํวิชฺชนฺติ ตํ จุติปฏิสนฺธิวเสน วฏฺฏสฺมิํ คนฺเถนฺติ ฆเฏนฺตีติ คนฺถาฯ ตโต อญฺเญ โน คนฺถาฯ อารมฺมณกรณวเสน คนฺเถหิ คนฺถิตพฺพาติ คนฺถนิยาฯ เสสํ เหตุโคจฺฉเก วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํฯ ยถา จ อิธ, เอวํ อิโต ปเรสุปิ วุตฺตาวเสสํ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

[32-37] โอฆโคจฺฉเก ยสฺส สํวิชฺชนฺติ ตํ วฏฺฏสฺมิํเยว โอหนนฺติ โอสีทาเปนฺตีติ โอฆาฯ อารมฺมณํ กตฺวา อติกฺกมนียโต โอเฆหิ อติกฺกมิตพฺพาติ โอฆนิยาฯ โอฆานํ อารมฺมณธมฺมา เอว เวทิตพฺพาฯ

[38-43] โยคโคจฺฉเก วฏฺฏสฺมิํ โยเชนฺตีติ โยคาฯ โยคนิยา โอฆนิยา วิย เวทิตพฺพาฯ

[44-49] นีวรณโคจฺฉเก จิตฺตํ นีวรนฺติ ปริโยนนฺธนฺตีติ นีวรณาฯ นีวรณิยา สํโยชนิยา วิย เวทิตพฺพาฯ

[50-54] ปรามาสโคจฺฉเก ธมฺมานํ ยถาภูตํ อนิจฺจาทิอาการํ อติกฺกมิตฺวา ‘นิจฺจ’นฺติ อาทิวเสน ปวตฺตมานา ปรโต อามสนฺตีติ ปรามาสาฯ ปรามาเสหิ อารมฺมณกรณวเสน ปรามฏฺฐตฺตา ปรามฏฺฐาฯ

[55-68] มหนฺตรทุเกสุ อารมฺมณํ อคฺคเหตฺวา อปฺปวตฺติโต สห อารมฺมเณนาติ สารมฺมณาฯ นตฺถิ เอเตสํ อารมฺมณนฺติ อนารมฺมณาฯ จินฺตนฏฺเฐน จิตฺตา, วิจิตฺตฏฺเฐน วา จิตฺตาฯ อวิปฺปโยควเสน เจตสิ นิยุตฺตาติ เจตสิกาฯ นิรนฺตรภาวูปคมนตาย, อุปฺปาทโต ยาว ภงฺคา, จิตฺเตน สํสฏฺฐาติ จิตฺตสํสฏฺฐาฯ เอกโต วตฺตมานาปิ นิรนฺตรภาวํ อนุปคมนตาย จิตฺเตน วิสํสฏฺฐาติ จิตฺตวิสํสฏฺฐาฯ สมุฏฺฐหนฺติ เอเตนาติ สมุฏฺฐานํฯ จิตฺตํ สมุฏฺฐานํ เอเตสนฺติ จิตฺตสมุฏฺฐานาฯ สห ภวนฺตีติ สหภุโนฯ จิตฺเตน สหภุโน จิตฺตสหภุโนฯ อนุปริวตฺตนฺตีติ อนุปริวตฺติโนฯ กิํ อนุปริวตฺตนฺติ? จิตฺตํฯ จิตฺตสฺส อนุปริวตฺติโน จิตฺตานุปริวตฺติโนฯ จิตฺตสํสฏฺฐา จ เต จิตฺตสมุฏฺฐานา จาติ จิตฺตสํสฏฺฐสมุฏฺฐานาฯ จิตฺตสํสฏฺฐา จ เต จิตฺตสมุฏฺฐานา จ จิตฺตสหภุโน เอว จาติ จิตฺตสํสฏฺฐสมุฏฺฐานสหภุโนฯ จิตฺตสํสฏฺฐา จ เต จิตฺตสมุฏฺฐานา จ จิตฺตานุปริวตฺติโน เอว จาติ จิตฺตสํสฏฺฐสมุฏฺฐานานุปริวตฺติโนฯ เสสานิ สพฺพปทานิ วุตฺตปทานํ ปฏิกฺเขปวเสน เวทิตพฺพานิฯ อชฺฌตฺตชฺฌตฺตํ สนฺธาย อชฺฌตฺตตฺติเก วุตฺตวเสน อชฺฌตฺตาว อชฺฌตฺติกาฯ ตโต พหิภูตาติ พาหิราฯ อุปาทิยนฺเตว ภูตานิ, น ภูตานิ วิย อุปาทิยนฺตีติ อุปาทาฯ น อุปาทิยนฺเตวาติ โนอุปาทาฯ

[69-74] อุปาทานโคจฺฉเก ภุสํ อาทิยนฺตีติ อุปาทานา; ทฬฺหคฺคาหํ คณฺหนฺตีติ อตฺโถฯ ตโต อญฺเญ โนอุปาทานาฯ

[75-82] กิเลสโคจฺฉเก สํกิลิฏฺฐตฺติเก วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

[83-100] ปิฏฺฐิทุเกสุ กาเม อวจรนฺตีติ กามาวจรา รูเป อวจรนฺตีติ รูปาวจราฯ อรูเป อวจรนฺตีติ อรูปาวจราฯ อยเมตฺถ สงฺเขโปฯ วิตฺถาโร ปน ปรโต อาวิ ภวิสฺสติฯ เตภูมกวฏฺเฏ ปริยาปนฺนา อนฺโตคธาติ ปริยาปนฺนาฯ ตสฺมิํ น ปริยาปนฺนาติ อปริยาปนฺนาฯ วฏฺฏมูลํ ฉินฺทนฺตา นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา วฏฺฏโต นิยฺยนฺตีติ นิยฺยานิกาฯ

อิมินา ลกฺขเณน น นิยฺยนฺตีติ อนิยฺยานิกาฯ จุติยา วา อตฺตโน วา ปวตฺติยา อนนฺตรํ ผลทาเน นิยตตฺตา นิยตาฯ ตถา อนิยตตฺตา อนิยตาฯ อญฺเญ ธมฺเม อุตฺตรนฺติ ปชหนฺตีติ อุตฺตราฯ อตฺตานํ อุตฺตริตุํ สมตฺเถหิ สห อุตฺตเรหีติ สอุตฺตราฯ นตฺถิ เอเตสํ อุตฺตราติ อนุตฺตราฯ รณนฺติ เอเตหีติ รณา; เยหิ อภิภูตา สตฺตา นานปฺปกาเรน กนฺทนฺติ ปริเทวนฺติ, เตสํ ราคาทีนํ เอตํ อธิวจนํฯ สมฺปโยควเสน ปหาเนกฏฺฐตาวเสน จ สห รเณหีติ สรณาฯ เตนากาเรน นตฺถิ เอเตสํ รณาติ อรณาฯ

สุตฺตนฺติกทุกมาติกาปทวณฺณนา

[101-108] สุตฺตนฺติกทุเกสุ สมฺปโยควเสน วิชฺชํ ภชนฺตีติ วิชฺชาภาคิโน; วิชฺชาภาเค วิชฺชาโกฏฺฐาเส วตฺตนฺตีติปิ วิชฺชาภาคิโนฯ ตตฺถ วิปสฺสนาญาณํ, มโนมยิทฺธิ, ฉ อภิญฺญาติ อฏฺฐ วิชฺชาฯ ปุริเมน อตฺเถน ตาหิ สมฺปยุตฺตธมฺมาปิ วิชฺชาภาคิโนฯ ปจฺฉิเมน อตฺเถน ตาสุ ยา กาจิ เอกา วิชฺชา วิชฺชาฯ เสสา วิชฺชาภาคิโนติฯ เอวํ วิชฺชาปิ วิชฺชาย สมฺปยุตฺตธมฺมาปิ วิชฺชาภาคิโนตฺเวว เวทิตพฺพาฯ อิธ ปน สมฺปยุตฺตธมฺมาว อธิปฺเปตาฯ สมฺปโยควเสเนว อวิชฺชํ ภชนฺตีติ อวิชฺชาภาคิโนฯ อวิชฺชาภาเค อวิชฺชาโกฏฺฐาเส วตฺตนฺตีติปิ อวิชฺชาภาคิโนฯ ตตฺถ ทุกฺขปฏิจฺฉาทกํ ตโม สมุทยาทิปฏิจฺฉาทกนฺติ จตสฺโส อวิชฺชาฯ ปุริมนเยเนว ตาหิ สมฺปยุตฺตธมฺมาปิ อวิชฺชาภาคิโนฯ ตาสุ ยา กาจิ เอกา อวิชฺชา อวิชฺชาฯ เสสา อวิชฺชาภาคิโนติฯ เอวํ อวิชฺชาปิ อวิชฺชาย สมฺปยุตฺตธมฺมาปิ อวิชฺชาภาคิโนตฺเวว เวทิตพฺพาฯ อิธ ปน สมฺปยุตฺตธมฺมาว อธิปฺเปตาฯ

ปุน อนชฺโฌตฺถรณภาเวน กิเลสนฺธการํ วิทฺธํเสตุํ อสมตฺถตาย วิชฺชุ อุปมา เอเตสนฺติ วิชฺชูปมาฯ นิสฺเสสํ วิทฺธํสนสมตฺถตาย วชิรํ อุปมา เอเตสนฺติ วชิรูปมาฯ พาเลสุ ฐิตตฺตา ยตฺถ ฐิตา ตทุปจาเรน พาลาฯ ปณฺฑิเตสุ ฐิตตฺตา ปณฺฑิตาฯ พาลกรตฺตา วา พาลา, ปณฺฑิตกรตฺตา ปณฺฑิตาฯ กณฺหาติ กาฬกา, จิตฺตสฺส อปภสฺสรภาวกรณาฯ