เอวํ ยาว ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนา เทสนานิทานํ เวทิตพฺพํฯ อยเมตฺถ สงฺเขโปฯ วิตฺถาโร ปน สาฏฺฐกถานํ อริยปริเยสน(ม. นิ. 1.274) ปพฺพชฺชสุตฺตาทีนํ (สุ. นิ. 407 อาทโย) วเสน เวทิตพฺโพฯ

เอวํ อธิคมนิทานเทสนานิทานสมฺปนฺนสฺส ปนสฺส อภิธมฺมสฺส อปรานิปิ ทูเรนิทานํ, อวิทูเรนิทานํ, สนฺติเกนิทานนฺติ ตีณิ นิทานานิฯ ตตฺถ ทีปงฺกรปาทมูลโต ปฏฺฐาย ยาว ตุสิตปุรา ทูเรนิทานํ เวทิตพฺพํฯ ตุสิตปุรโต ปฏฺฐาย ยาว โพธิมณฺฑา อวิทูเรนิทานํฯ ‘เอกํ สมยํ ภควา เทเวสุ วิหรติ ตาวติํเสสุ ปาริจฺฉตฺตกมูเล ปณฺฑุกมฺพลสิลายํ, ตตฺถ โข ภควา เทวานํ ตาวติํสานํ อภิธมฺมกถํ กเถสี’ติ อิทมสฺส สนฺติเกนิทานํฯ อยํ ตาว นิทานกถาฯ

นิทานกถา นิฏฺฐิตาฯ

1. จิตฺตุปฺปาทกณฺโฑ

ติกมาติกาปทวณฺณนา

อิทานิ

อิติ เม ภาสมานสฺส, อภิธมฺมกถํ อิมํ;

อวิกฺขิตฺตา นิสาเมถ, ทุลฺลภา หิ อยํ กถาติฯ

เอวํ ปฏิญฺญาตาย อภิธมฺมกถาย กถโนกาโส สมฺปตฺโตฯ ตตฺถ ยสฺมา อภิธมฺโม นาม ธมฺมสงฺคณีอาทีนิ สตฺตปฺปกรณานิ; ธมฺมสงฺคณีปิ จิตฺตุปฺปาทกณฺฑาทีนํ วเสน จตฺตาริ กณฺฑานิ; จิตฺตุปฺปาทกณฺฑมฺปิ มาติกาปทภาชนียวเสน ทุวิธํ; ตตฺถ มาติกา อาทิ; สาปิ ติกมาติกา ทุกมาติกาติ ทุวิธา; ตตฺถ ติกมาติกา อาทิ; ติกมาติกายปิ กุสลตฺติกํ กุสลตฺติเกปิ กุสลา ธมฺมาติ อิทํ ปทํ; ตสฺมา –

อิโต ปฏฺฐาย คมฺภีรํ, อภิธมฺมกถํ อิมํ;

วุจฺจมานํ นิสาเมถ, เอกคฺคา สาธุ สาธโวติฯ

[1] ‘‘กุสลา ธมฺมา, อกุสลา ธมฺมา, อพฺยากตา ธมฺมา’’ติ อยํ ตาว อาทิปเทน ลทฺธนาโม กุสลตฺติโก นามฯ ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา ธมฺมา, ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา ธมฺมา, อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา ธมฺมา’’ติ อยํ สพฺพปเทหิ ลทฺธนาโม เวทนาตฺติโก นามฯ เอวํ อาทิปทวเสน วา สพฺพปทวเสน วา สพฺเพสมฺปิ ติกทุกานํ นามํ เวทิตพฺพํ ฯ สพฺเพว เจเต ปญฺจทสหิ ปริจฺเฉเทหิ ววตฺถิตาฯ ติกานญฺหิ เอโก ปริจฺเฉโท, ทุกานํ จตุทฺทสฯ ‘‘เหตู ธมฺมา, นเหตู ธมฺมา’’ติอาทโย หิ ฉ ทุกา คนฺถโต จ อตฺถโต จ อญฺญมญฺญสมฺพนฺเธน กณฺณิกา วิย ฆฏา วิย หุตฺวา ฐิตตฺตา ‘เหตุโคจฺฉโก’ติ วุจฺจติฯ ตโต อปเร ‘‘สปฺปจฺจยา ธมฺมา อปฺปจฺจยา ธมฺมา’’ติอาทโย สตฺต ทุกา, อญฺญมญฺญํ อสมฺพนฺธา, เกวลํ ทุกสามญฺญโต อุจฺจินิตฺวา อุจฺจินิตฺวา วิสุํ วิสุํ โคจฺฉกนฺตเร ฐปิตตฺตา อญฺเญหิ จ มหนฺตรทุเกหิ จูฬกตฺตา ‘จูฬนฺตรทุกา’ติ เวทิตพฺพาฯ

ตโต ปรํ อาสวทุกาทีนํ ฉนฺนํ วเสน ‘อาสวโคจฺฉโก’ ; ตถา สํโยชนทุกาทีนํ วเสน ‘สํโยชนโคจฺฉโก’; ตถา คนฺถโอฆโยคนีวรณทุกาทีนํ วเสน ‘คนฺถโอฆโยคนีวรณโคจฺฉกา’; ปรามาสทุกาทีนํ ปญฺจนฺนํ วเสน ‘ปรามาสโคจฺฉโก’ติฯ สพฺเพปิ สตฺต โคจฺฉกา เวทิตพฺพาฯ ตโต ปรํ ‘‘สารมฺมณา ธมฺมา’’ติอาทโย จตุทฺทส ทุกา ‘มหนฺตรทุกา’ นามฯ ตโต อุปาทานทุกาทโย ฉ ทุกา ‘อุปาทานโคจฺฉโก’ นามฯ ตโต กิเลสทุกาทโย อฏฺฐ ทุกา ‘กิเลสโคจฺฉโก’ นามฯ ตโต ปรํ ทสฺสเนนปหาตพฺพทุกาทโย อฏฺฐารส ทุกา อภิธมฺมมาติกาย ปริโยสาเน ฐปิตตฺตา ‘ปิฏฺฐิทุกา’ นามฯ ‘‘วิชฺชาภาคิโน ธมฺมา อวิชฺชาภาคิโน ธมฺมา’’ติอาทโย ปน ทฺวาจตฺตาลีส ทุกา ‘สุตฺตนฺติกทุกา’ นามฯ เอวํ สพฺเพเปเต ปญฺจทสหิ ปริจฺเฉเทหิ ววตฺถิตาติ เวทิตพฺพาฯ

เอวํ ววตฺถิตา ปเนเต สปฺปเทสนิปฺปเทสวเสน ทฺเว โกฏฺฐาสา โหนฺติฯ เตสุ หิ นว ติกา เอกสตฺตติ จ ทุกา สปฺปเทสานํ รูปารูปธมฺมานํ ปริคฺคหิตตฺตา สปฺปเทสา นามฯ อวเสสา เตรส ติกา เอกสตฺตติ จ ทุกา นิปฺปเทสา นามฯ ตตฺถ ติเกสุ ตาว เวทนาตฺติโก วิตกฺกตฺติโก ปีติตฺติโก อุปฺปนฺนตฺติโก อตีตตฺติโก จตฺตาโร อารมฺมณตฺติกาติ อิเม นว ติกา สปฺปเทสา นามฯ ทุเกสุ เหตุโคจฺฉกาทีนํ อุปาทานโคจฺฉกปริโยสานานํ นวนฺนํ โคจฺฉกานํ ปริโยสาเน ตโย ตโย ทุกา, กิเลสโคจฺฉกปริโยสาเน จตฺตาโร ทุกา, ‘‘จิตฺตสมฺปยุตฺตา ธมฺมา, จิตฺตวิปฺปยุตฺตา ธมฺมา’’‘‘จิตฺตสํสฏฺฐา ธมฺมา, จิตฺตวิสํสฏฺฐา ธมฺมา’’ติ ทฺเว มหนฺตรทุกา, สุตฺตนฺติกทุเกสุ อธิวจนทุกํ นิรุตฺติทุกํ ปญฺญตฺติทุกํ นามรูปทุกนฺติ อิเม จตฺตาโร ทุเก ฐเปตฺวา อวเสสา อฏฺฐติํส ทุกา จาติ เอเต สปฺปเทสา นามฯ วุตฺตาวเสสา ติกทุกา สพฺเพปิ นิปฺปเทสาติ เวทิตพฺพาฯ

อิทานิ กุสลา ธมฺมาติอาทีนํ มาติกาปทานํ อยมนุปุพฺพปทวณฺณนา – ‘กุสล’-สทฺโท ตาว อาโรคฺยอนวชฺชเฉกสุขวิปาเกสุ ทิสฺสติฯ อยญฺหิ ‘‘กจฺจิ นุ โภโต กุสลํ, กจฺจิ โภโต อนามย’’นฺติอาทีสุ (ชา. 1.15.146; 2.20.129) อาโรคฺเย ทิสฺสติฯ

‘‘กตโม ปน, ภนฺเต, กายสมาจาโร กุสโล? โย โข, มหาราช, กายสมาจาโร อนวชฺโช’’ติ (ม. นิ. 2.361) จ, ‘‘อปรํ ปน, ภนฺเต, เอตทานุตฺตริยํ ยถา ภควา ธมฺมํ เทเสติ กุสเลสุ ธมฺเมสู’’ติ (ที. นิ. 3.145) จ เอวมาทีสุ อนวชฺเชฯ ‘‘กุสโล ตฺวํ รถสฺส องฺคปจฺจงฺคานํ’’ (ม. นิ. 2.87), ‘‘กุสลา นจฺจคีตสฺส สิกฺขิตา จาตุริตฺถิโย’’ติอาทีสุ (ชา. 2.22.94) เฉเกฯ ‘‘กุสลานํ, ภิกฺขเว, ธมฺมานํ สมาทานเหตุ’’ (ที. นิ. 3.80), ‘‘กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. 431) สุขวิปาเกฯ สฺวายมิธ อาโรคฺเยปิ อนวชฺเชปิ สุขวิปาเกปิ วตฺตติฯ

ธมฺมสทฺโท ปนายํ ปริยตฺติเหตุคุณนิสฺสตฺตนิชฺชีวตาทีสุ ทิสฺสติฯ อยญฺหิ ‘‘ธมฺมํ ปริยาปุณาติ สุตฺตํ เคยฺย’’นฺติอาทีสุ (อ. นิ. 4.102) ปริยตฺติยํ ทิสฺสติฯ ‘‘เหตุมฺหิ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติอาทีสุ (วิภ. 720) เหตุมฺหิฯ

‘‘น หิ ธมฺโม อธมฺโม จ, อุโภ สมวิปากิโน;

อธมฺโม นิรยํ เนติ, ธมฺโม ปาเปติ สุคฺคติ’’นฺติฯ (เถรคา. 304; ชา. 1.15.386) –

อาทีสุ คุเณฯ ‘‘ตสฺมิํ โข ปน สมเย ธมฺมา โหนฺติ’’ (ธ. ส. 121), ‘‘ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรตี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.373) นิสฺสตฺตนิชฺชีวตายํฯ สฺวายมิธาปิ นิสฺสตฺตนิชฺชีวตายเมว วฏฺฏติฯ

วจนตฺโถ ปเนตฺถ – กุจฺฉิเต ปาปเก ธมฺเม สลยนฺติ จลยนฺติ กมฺเปนฺติ วิทฺธํเสนฺตีติ กุสลาฯ กุจฺฉิเตน วา อากาเรน สยนฺตีติ กุสาฯ เต อกุสลสงฺขาเต กุเส ลุนนฺติ ฉินฺทนฺตีติ กุสลาฯ กุจฺฉิตานํ วา สานโต ตนุกรณโต โอสานกรณโต ญาณํ กุสํ นามฯ เตน กุเสน ลาตพฺพาติ กุสลา; คเหตพฺพา ปวตฺเตตพฺพาติ อตฺโถฯ ยถา วา กุสา อุภยภาคคตํ หตฺถปฺปเทสํ ลุนนฺติ, เอวมิเมปิ อุปฺปนฺนานุปฺปนฺนภาเวน อุภยภาคคตํ กิเลสปกฺขํ ลุนนฺติฯ ตสฺมา กุสา วิย ลุนนฺตีติปิ กุสลาฯ อตฺตโน ปน สภาวํ ธาเรนฺตีติ ธมฺมาฯ ธาริยนฺติ วา ปจฺจเยหิ, ธารียนฺติ วา ยถาสภาวโตติ ธมฺมาฯ น กุสลา อกุสลาฯ มิตฺตปฏิปกฺขา อมิตฺตา วิย, โลภาทิปฏิปกฺขา อโลภาทโย วิย จ, กุสลปฏิปกฺขาติ อตฺโถฯ น พฺยากตาติ อพฺยากตา, กุสลากุสลภาเวน อกถิตาติ อตฺโถฯ

เตสุ ปน อนวชฺชสุขวิปากลกฺขณา กุสลา, สาวชฺชทุกฺขวิปากลกฺขณา อกุสลา, อวิปากลกฺขณา อพฺยากตาฯ

กิํ ปเนตานิ ‘กุสลา’ติ วา ‘ธมฺมา’ติ วาติอาทีนิ เอกตฺถานิ อุทาหุ นานตฺถานีติ? กิญฺเจตฺถ? ยทิ ตาว เอกตฺถานิ ‘กุสลา ธมฺมา’ติ อิทํ ‘กุสลากุสลา’ติวุตฺตสทิสํ โหติฯ อถ นานตฺถานิ ติกทุกานํ ฉกฺกจตุกฺกภาโว อาปชฺชติ ปทานญฺจ อสมฺพนฺโธฯ

ยถา หิ ‘กุสลา’ ‘รูปํ’‘จกฺขุมา’ติ วุตฺเต อตฺถวเสน อญฺญมญฺญํ อโนโลเกนฺตานํ ปทานํ น โกจิ สมฺพนฺโธ, เอวมิธาปิ ปทานํ อสมฺพนฺโธ อาปชฺชติฯ ปุพฺพาปรสมฺพนฺธรหิตานิ จ ปทานิ นิปฺปโยชนานิ นาม โหนฺติฯ ยาปิ เจสา ปรโต ‘กตเม ธมฺมา กุสลา’ติ ปุจฺฉา, ตายปิ สทฺธิํ วิโรโธ อาปชฺชติฯ เนว หิ ธมฺมา กุสลา; อถ จ ปนิทํ วุจฺจติ – กตเม ธมฺมา ‘กุสลา’ติฯ อปโร นโย – ยทิ เอตานิ เอกตฺถานิ, ติณฺณํ ‘ธมฺมานํ’ เอกตฺตา กุสลาทีนมฺปิ เอกตฺตํ อาปชฺชติฯ กุสลาทิปรานญฺหิ ติณฺณมฺปิ ‘ธมฺมานํ’ ธมฺมภาเวน เอกตฺตํฯ ตสฺมา ธมฺมตฺตเยน สทฺธิํ อตฺถโต นินฺนานตฺถานํ กุสลาทีนมฺปิ เอกตฺตํ อาปชฺชติฯ ‘ยเทว กุสลํ, ตํ อกุสลํ, ตํ อพฺยากต’นฺติฯ ‘อถาปิ ติณฺณํ ธมฺมานํ เอกตฺตํ น สมฺปฏิจฺฉถ, อญฺโญว กุสลปโร ธมฺโม, อญฺโญ อกุสลปโร ธมฺโม, อญฺโญ อพฺยากตปโร ธมฺโมติ วทถ, เอวํ สนฺเต ธมฺโม นาม ภาโว, ภาวโต จ อญฺโญ อภาโวติ กุสลปรา ภาวสงฺขาตา ธมฺมา อญฺโญ อกุสลปโร ธมฺโม อภาโว สิยา, ตถา อพฺยากตปโรฯ เตหิ จ อญฺโญ กุสลปโรปิฯ เอวํ อภาวตฺตํ อาปนฺเนหิ ธมฺเมหิ อนญฺเญ กุสลาทโยปิ อภาวาเยว สิยุ’นฺติฯ

สพฺพเมตํ อการณํฯ กสฺมา? ยถานุมติโวหารสิทฺธิโตติฯ โวหาโร หิ ยถา ยถา อตฺเถสุ อนุมโต สมฺปฏิจฺฉิโต ตถา ตเถว สิทฺโธฯ น จายํ ‘‘กุสลา ธมฺมา’’ติอาทีสุ กุสลปุพฺโพ ธมฺมาภิลาโป ธมฺมปโร จ กุสลาภิลาโป, ยถา ‘กุสลา กุสลา’ติ เอวํ, อตฺตโน อตฺถวิเสสาภาเวน ปณฺฑิเตหิ สมฺปฏิจฺฉิโต; น จ ‘กุสลา’ ‘รูปํ’จกฺขุมาสทฺทา วิย อญฺญมญฺญํ อโนโลกิตตฺถภาเวนฯ

‘กุสล’-สทฺโท ปเนตฺถ อนวชฺชสุขวิปากสงฺขาตสฺส อตฺถสฺส โชตกภาเวน สมฺปฏิจฺฉิโต, ‘อกุสล’-สทฺโท สาวชฺชทุกฺขวิปากตฺถโชตกตฺเตน, ‘อพฺยากต’-สทฺโท อวิปากตฺถโชตกตฺเตน, ‘ธมฺม’-สทฺโท สภาวธารณาทิอตฺถโชตกตฺเตนฯ โส เอเตสํ อญฺญตรานนฺตเร วุจฺจมาโน อตฺตโน อตฺถสามญฺญํ ทีเปติฯ สพฺเพว หิ เอเต สภาวธารณาทินา ลกฺขเณน ธมฺมาฯ กุสลาทิสทฺทา จาปิ ธมฺมสทฺทสฺส ปุรโต วุจฺจมานา อตฺตโน อตฺตโน อตฺถวิเสสํ ตสฺส ทีเปนฺติฯ ธมฺโม หิ กุสโล วา โหติ อกุสโล วา อพฺยากโต วาฯ เอวเมเต วิสุํ วิสุํ วุจฺจมานา อตฺตโน อตฺตโน อตฺถมตฺตทีปกตฺเตน สมฺปฏิจฺฉิตาฯ ธมฺมสทฺเทน สห วุจฺจมานา อตฺตโน อตฺตโน อตฺถสามญฺญํ อตฺถวิเสสํ วา ทีปกตฺเตน โลเก ปณฺฑิเตหิ สมฺปฏิจฺฉิตาฯ ตสฺมา ยเทตเมตฺถ เอกตฺถนานาตฺถตํ วิกปฺเปตฺวา โทสาโรปนการณํ วุตฺตํ สพฺพเมตํ อการณํฯ อยํ ตาว กุสลตฺติกสฺส อนุปุพฺพปทวณฺณนาฯ อิมินาว นเยน เสสติกทุกานมฺปิ นโย เวทิตพฺโพฯ อิโต ปรํ ปน วิเสสมตฺตเมว วกฺขามฯ

[2] สุขาย เวทนายาติอาทีสุ ‘สุข’-สทฺโท ตาว สุขเวทนาสุขมูลสุขารมฺมณสุขเหตุสุขปจฺจยฏฺฐานอพฺยาพชฺฌนิพฺพานาทีสุ ทิสฺสติฯ อยญฺหิ ‘‘สุขสฺส จ ปหานา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.232) สุขเวทนายํ ทิสฺสติฯ ‘‘สุโข พุทฺธานํ อุปฺปาโท’’ (ธ. ป. 194), ‘‘สุขา วิราคตา โลเก’’ติอาทีสุ (อุทา. 11; มหาว. 5) สุขมูเล ‘‘ยสฺมา จ โข, มหาลิ, รูปํ สุขํ สุขานุปติตํ สุขาวกฺกนฺต’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. 3.60) สุขารมฺมเณฯ ‘‘สุขสฺเสตํ, ภิกฺขเว, อธิวจนํ ยทิทํ ปุญฺญานี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 7.62) สุขเหตุมฺหิฯ ‘‘ยาวญฺจิทํ, ภิกฺขเว, น สุกรํ อกฺขาเนน ปาปุณิตุํ ยาว สุขา สคฺคา’’ (ม. นิ. 3.255), ‘‘น เต สุขํ ปชานนฺติ เย น ปสฺสนฺติ นนฺทน’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. 1.11) สุขปจฺจยฏฺฐาเนฯ ‘‘ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารา เอเต ธมฺมา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.82) อพฺยาพชฺเฌฯ ‘‘นิพฺพานํ ปรมํ สุข’’นฺติอาทิสุ (ธ. ป. 203-204) นิพฺพาเนฯ อิธ ปนายํ สุขเวทนายเมว ทฏฺฐพฺโพฯ ‘เวทนา’-สทฺโท ‘‘วิทิตา เวทนา อุปฺปชฺชนฺตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 3.208) เวทยิตสฺมิํเยว วตฺตติฯ

‘ทุกฺข’-สทฺโท ทุกฺขเวทนาทุกฺขวตฺถุทุกฺขารมฺมณทุกฺขปจฺจยทุกฺขปจฺจยฏฺฐานาทีสุ ทิสฺสติฯ อยญฺหิ ‘‘ทุกฺขสฺส จ ปหานา’’ติอาทีสุ ทุกฺขเวทนายํ ทิสฺสติฯ ‘‘ชาติปิ ทุกฺขา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.387; วิภ. 190) ทุกฺขวตฺถุสฺมิํฯ ‘‘ยสฺมา จ โข, มหาลิ, รูปํ ทุกฺขํ ทุกฺขานุปติตํ ทุกฺขาวกฺกนฺต’’นฺติอาทีสุ ทุกฺขารมฺมเณฯ ‘‘ทุกฺโข ปาปสฺส อุจฺจโย’’ติอาทีสุ (ธ. ป. 117) ทุกฺขปจฺจเยฯ ‘‘ยาวญฺจิทํ, ภิกฺขเว, น สุกรํ อกฺขาเนน ปาปุณิตุํ ยาว ทุกฺขา นิรยา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 3.250) ทุกฺขปจฺจยฏฺฐาเนฯ อิธ ปนายํ ทุกฺขเวทนายเมว ทฏฺฐพฺโพฯ

วจนตฺโถ ปเนตฺถ – สุขยตีติ สุขาฯ ทุกฺขยตีติ ทุกฺขาฯ น ทุกฺขา น สุขาติ อทุกฺขมสุขาฯ ‘ม-กาโร ปทสนฺธิวเสน วุตฺโตฯ สพฺพาปิ อารมฺมณรสํ เวทยนฺติ อนุภวนฺตีติ เวทนาฯ ตาสุ อิฏฺฐานุภวนลกฺขณา สุขา, อนิฏฺฐานุภวนลกฺขณา ทุกฺขา, อุภยวิปรีตานุภวนลกฺขณา อทุกฺขมสุขาฯ โยปนายํ ตีสุปิ ปเทสุ ‘สมฺปยุตฺต’-สทฺโท, ตสฺสตฺโถ – สมํ ปกาเรหิ ยุตฺตาติ สมฺปยุตฺตาฯ กตเรหิ ปกาเรหีติ? เอกุปฺปาทตาทีหิฯ ‘‘นตฺถิ เกจิ ธมฺมา เกหิจิ ธมฺเมหิ สมฺปยุตฺตาติ? อามนฺตา’’ติ หิ อิมสฺส ปญฺหสฺส ปฏิกฺเขเป ‘‘นนุ อตฺถิ เกจิ ธมฺมา เกหิจิ ธมฺเมหิ สหคตา สหชาตา สํสฏฺฐา เอกุปฺปาทา เอกนิโรธา เอกวตฺถุกา เอการมฺมณา’’ติ (กถา. 473) เอวํ เอกุปฺปาทตาทีนํ วเสน สมฺปโยคตฺโถ วุตฺโตฯ อิติ อิเมหิ เอกุปฺปาทตาทีหิ สมํ ปกาเรหิ ยุตฺตาติ สมฺปยุตฺตาฯ

[3] วิปากตฺติเก อญฺญมญฺญวิสิฏฺฐานํ กุสลากุสลานํ ปากาติ วิปากาฯ วิปกฺกภาวมาปนฺนานํ อรูปธมฺมานเมตํ อธิวจนํฯ วิปากธมฺมธมฺมาติ วิปากสภาวธมฺมาฯ ยถา ชาติชราสภาวา ชาติชราปกติกา สตฺตา ชาติธมฺมา ชราธมฺมาติ วุจฺจนฺติ เอวํ วิปากชนกฏฺเฐน วิปากสภาวา วิปากปกติกา ธมฺมาติ อตฺโถฯ ตติยปทํ อุภยสภาวปฏิกฺเขปวเสน วุตฺตํฯ

[4] อุปาทินฺนุปาทานิยตฺติเก อารมฺมณกรณวเสน ตณฺหาทิฏฺฐีหิ อุเปเตน กมฺมุนา อาทินฺนา, ผลภาเวน คหิตาติ อุปาทินฺนาฯ

อารมฺมณภาวํ อุปคนฺตฺวา อุปาทานสมฺพนฺเธน อุปาทานานํ หิตาติ อุปาทานิยาฯ อุปาทานสฺส อารมฺมณปจฺจยภูตานเมตํ อธิวจนํฯ อุปาทิณฺณา จ เต อุปาทานิยา จาติ อุปาทิณฺณุปาทานิยา; สาสวกมฺมนิพฺพตฺตานํ รูปารูปธมฺมานเมตํ อธิวจนํฯ อิติ อิมินา นเยน เสสปททฺวเยปิ ปฏิเสธสหิโต อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

[5] สํกิลิฏฺฐสํกิเลสิกตฺติเก สํกิเลเสตีติ สํกิเลโส, วิพาธติ, อุปตาเปติ จาติ อตฺโถฯ สํกิเลเสน สมนฺนาคตาติ สํกิลิฏฺฐาฯ อตฺตานํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตเนน สํกิเลสํ อรหนฺติ , สํกิเลเส วา นิยุตฺตา, ตสฺส อารมฺมณภาวานติกฺกมนโตติ สํกิเลสิกาฯ สํกิเลสสฺส อารมฺมณปจฺจยภูตานเมตํ อธิวจนํฯ สํกิลิฏฺฐา จ เต สํกิเลสิกา จาติ สํกิลิฏฺฐสํกิเลสิกาฯ เสสปททฺวยมฺปิ ปุริมตฺติเก วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

[6] วิตกฺกตฺติเก สมฺปโยควเสน วตฺตมาเนน สห วิตกฺเกน สวิตกฺกาฯ สห วิจาเรน สวิจาราฯ สวิตกฺกา จ เต สวิจารา จาติ สวิตกฺกสวิจาราฯ อุภยรหิตา อวิตกฺกอวิจาราฯ วิตกฺกวิจาเรสุ วิจาโรว มตฺตา, ปมาณํ, เอเตสนฺติ วิจารมตฺตาฯ วิจารโต อุตฺตริ วิตกฺเกน สทฺธิํ สมฺปโยคํ น คจฺฉนฺตีติ อตฺโถฯ อวิตกฺกา จ เต วิจารมตฺตา จาติ อวิตกฺกวิจารมตฺตาฯ

[7] ปีติตฺติเก ปีติยา สห เอกุปฺปาทาทิภาวํ คตาติ ปีติสหคตา, ปีติสมฺปยุตฺตาติ อตฺโถฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ อุเปกฺขาติ เจตฺถ อทุกฺขมสุขา เวทนา วุตฺตาฯ สา หิ สุขทุกฺขาการปฺปวตฺติํ อุเปกฺขติ, มชฺฌตฺตาการสณฺฐิตตฺตา เตนากาเรน ปวตฺตตีติ อุเปกฺขาฯ อิติ เวทนาตฺติกโต ปททฺวยเมว คเหตฺวา นิปฺปีติกสฺส สุขสฺส สปฺปีติกสุขโต วิเสสทสฺสนวเสน อยํ ติโก วุตฺโตฯ

[8] ทสฺสนตฺติเก ทสฺสเนนาติ โสตาปตฺติมคฺเคนฯ โส หิ ปฐมํ นิพฺพานํ ทสฺสนโต ทสฺสนนฺติ วุตฺโตฯ

โคตฺรภุ ปน กิญฺจาปิ ปฐมตรํ ปสฺสติ, ยถา ปน รญฺโญ สนฺติกํ เกนจิเทว กรณีเยน อาคโต ปุริโส ทูรโตว รถิกาย จรนฺตํ หตฺถิกฺขนฺธคตํ ราชานํ ทิสฺวาปิ ‘ทิฏฺโฐ เต ราชา’ติ ปุฏฺโฐ ทิสฺวาปิ กตฺตพฺพกิจฺจสฺส อกตตฺตา ‘น ปสฺสามี’ติ อาหฯ เอวเมว นิพฺพานํ ทิสฺวาปิ กตฺตพฺพสฺส กิเลสปฺปหานสฺสาภาวา น ทสฺสนนฺติ วุจฺจติฯ ตญฺหิ ญาณํ มคฺคสฺส อาวชฺชนฏฺฐาเน ติฏฺฐติฯ ภาวนายาติ เสสมคฺคตฺตเยนฯ เสสมคฺคตฺตยญฺหิ ปฐมมคฺเคน ทิฏฺฐสฺมิํเยว ธมฺเม ภาวนาวเสน อุปฺปชฺชติ, อทิฏฺฐปุพฺพํ กิญฺจิ น ปสฺสติ, ตสฺมา ภาวนาติ วุจฺจติฯ ตติยปทํ อุภยปฏิกฺเขปวเสน วุตฺตํฯ

[9] ตทนนฺตรตฺติเก ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ เหตุ เอเตสนฺติ ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกาฯ ทุติยปเทปิ เอเสว นโยฯ ตติยปเท เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺโพ เหตุ เอเตสนฺติ เอวมตฺถํ อคฺคเหตฺวา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺโพ เหตุ เอเตสํ อตฺถีติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพ ฯ อิตรถา หิ อเหตุกานํ อคฺคหณํ ภเวยฺย; เหตุเยว หิ เตสํ นตฺถิ โย ทสฺสนภาวนาหิ ปหาตพฺโพ สิยาฯ สเหตุเกสุปิ เหตุวชฺชานํ ปหานํ อาปชฺชติ, น เหตูนํ; เหตุเยว หิ เอเตสํ ‘เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺโพ’ติ วุตฺโต, น เต ธมฺมาฯ อุภยมฺปิ เจตํ อนธิปฺเปตํฯ ตสฺมา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺโพ เหตุ เอเตสํ อตฺถีติ เนวทสฺสเนน นภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกาติ อยมตฺโถ คเหตพฺโพฯ

[10] อาจยคามิตฺติเก กมฺมกิเลเสหิ อาจิยตีติ อาจโยฯ ปฏิสนฺธิจุติคติปฺปวตฺตานํ เอตํ นามํฯ ตสฺส การณํ หุตฺวา นิปฺผาทนกภาเวน ตํ อาจยํ คจฺฉนฺติ, ยสฺส วา ปวตฺตนฺติ ตํ ปุคฺคลํ ยถาวุตฺตเมว อาจยํ คเมนฺตีติปิ อาจยคามิโน; สาสวกุสลากุสลานํ เอตํ อธิวจนํฯ ตโต เอว อาจยสงฺขาตา จยา อเปตตฺตา, นิพฺพานํ อเปตํ จยาติ อปจโยฯ ตํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตนโต อปจยํ คจฺฉนฺตีติ อปจยคามิโน; อริยมคฺคานเมตํ อธิวจนํฯ อปิจ ปาการํ อิฏฺฐกวฑฺฒกี วิย ปวตฺตํ อาจินนฺตา คจฺฉนฺตีติ อาจยคามิโนฯ เตน จิตํ จิตํ อิฏฺฐกํ วิทฺธํสยมาโน ปุริโส วิย ตเทว ปวตฺตํ อปจินนฺตา คจฺฉนฺตีติ อปจยคามิโนฯ ตติยปทํ อุภยปฏิกฺเขเปน วุตฺตํฯ

[11] เสกฺขตฺติเก ตีสุ สิกฺขาสุ ชาตาติ เสกฺขาฯ สตฺตนฺนํ เสกฺขานํ เอเตติปิ เสกฺขาฯ

อปริโยสิตสิกฺขตฺตา สยเมว สิกฺขนฺตีติปิ เสกฺขา ฯ อุปริ สิกฺขิตพฺพาภาวโต น เสกฺขาติ อเสกฺขาฯ วุฑฺฒิปฺปตฺตา วา เสกฺขาติปิ อเสกฺขาฯ อรหตฺตผลธมฺมานํ เอตํ อธิวจนํฯ ตติยปทํ อุภยปฏิกฺเขเปน วุตฺตํฯ

[12] ปริตฺตตฺติเก สมนฺตโต ขณฺฑิตตฺตา อปฺปมตฺตกํ ปริตฺตนฺติ วุจฺจติ; ‘ปริตฺตํ โคมยปิณฺฑ’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. 3.96) วิยฯ อิเมปิ อปฺปานุภาวตาย ปริตฺตา วิยาติ ปริตฺตา; กามาวจรธมฺมานเมตํ อธิวจนํฯ กิเลสวิกฺขมฺภนสมตฺถตาย วิปุลผลตาย ทีฆสนฺตานตาย จ มหนฺตภาวํ คตา, มหนฺเตหิ วา อุฬารจฺฉนฺทวีริยจิตฺตปญฺเญหิ คตา ปฏิปนฺนาติปิ มหคฺคตาฯ ปมาณกรา ธมฺมา ราคาทโย ปมาณํ นามฯ อารมฺมณโต วา สมฺปโยคโต วา นตฺถิ เอเตสํ ปมาณํ, ปมาณสฺส จ ปฏิปกฺขาติ อปฺปมาณาฯ

[13] ปริตฺตารมฺมณตฺติเก ปริตฺตํ อารมฺมณํ เอเตสนฺติ ปริตฺตารมฺมณาฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ

[14] หีนตฺติเก หีนาติ ลามกา อกุสลา ธมฺมาฯ หีนปฺปณีตานํ มชฺเฌ ภวาติ มชฺฌิมาฯ อวเสสา เตภูมกา ธมฺมา อุตฺตมฏฺเฐน อตปฺปกฏฺเฐน จ ปณีตา; โลกุตฺตรา ธมฺมาฯ

[15] มิจฺฉตฺตตฺติเก ‘หิตสุขาวหา เม ภวิสฺสนฺตี’ติ เอวํ อาสีสิตาปิ ตถา อภาวโต, ‘อสุภาทีสุเยว สุภ’นฺติอาทิ วิปรีตปฺปวตฺติโต จ มิจฺฉาสภาวาติ มิจฺฉตฺตา; วิปากทาเน สติ ขนฺธเภทานนฺตรเมว วิปากทานโต นิยตา; มิจฺฉตฺตา จ เต นิยตา จาติ มิจฺฉตฺตนิยตาฯ วุตฺตวิปรีเตน อตฺเถน สมฺมาสภาวาติ สมฺมตฺตา; สมฺมตฺตา จ เต นิยตา จ อนนฺตรเมว ผลทาเนนาติ สมฺมตฺตนิยตาฯ อุภยถาปิ น นิยตาติ อนิยตาฯ

[16] มคฺคารมฺมณตฺติเก นิพฺพานํ มคฺคติ, คเวสติ, กิเลเส วา มาเรนฺโต คจฺฉตีติ มคฺโคฯ มคฺโค อารมฺมณํ เอเตสนฺติ มคฺคารมฺมณาฯ อฏฺฐงฺคิโกปิ มคฺโค ปจฺจยฏฺเฐน เอเตสํ เหตูติ มคฺคเหตุกาฯ มคฺคสมฺปยุตฺตา วา เหตู มคฺเค วา เหตูติ มคฺคเหตูฯ

เต เอเตสํ เหตูติปิ มคฺคเหตุกาฯ สมฺมาทิฏฺฐิ สยํ มคฺโค เจว เหตุ จฯ อิติ มคฺโค เหตุ เอเตสนฺติปิ มคฺคเหตุกาฯ อภิภวิตฺวา ปวตฺตนฏฺเฐน มคฺโค อธิปติ เอเตสนฺติ มคฺคาธิปติโนฯ

[17] อุปฺปนฺนตฺติเก อุปฺปาทโต ปฏฺฐาย ยาว ภงฺคา อุทฺธํ ปนฺนา คตา ปวตฺตาติ อุปฺปนฺนาฯ น อุปฺปนฺนาติ อนุปฺปนฺนาฯ ปรินิฏฺฐิตการเณกเทสตฺตา อวสฺสํ อุปฺปชฺชิสฺสนฺตีติ อุปฺปาทิโนฯ

[18] อตีตตฺติเก อตฺตโน สภาวํ อุปฺปาทาทิกฺขณํ วา ปตฺวา อติกฺกนฺตาติ อตีตาฯ ตทุภยมฺปิ น อาคตาติ อนาคตาฯ ตํ ตํ การณํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนาติ ปจฺจุปฺปนฺนาฯ

[19] อนนฺตรตฺติเก อตีตํ อารมฺมณํ เอเตสนฺติ อตีตารมฺมณาฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ

[20] อชฺฌตฺตตฺติเก ‘เอวํ ปวตฺตมานา มยํ อตฺตา’ติ คหณํ, ‘คมิสฺสามา’ติ อิมินา วิย อธิปฺปาเยน อตฺตานํ อธิการํ กตฺวา ปวตฺตาติ อชฺฌตฺตาฯ ‘อชฺฌตฺต’-สทฺโท ปนายํ โคจรชฺฌตฺเต นิยกชฺฌตฺเต อชฺฌตฺตชฺฌตฺเต วิสยชฺฌตฺเตติ จตูสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติฯ ‘‘เตนานนฺท, ภิกฺขุนา ตสฺมิํเยว ปุริมสฺมิํ สมาธินิมิตฺเต อชฺฌตฺตเมว จิตฺตํ สณฺฐเปตพฺพํ’’ (ม. นิ. 3.188), ‘‘อชฺฌตฺตรโต สมาหิโต’’ติอาทีสุ (ธ. ป. 362) หิ อยํ โคจรชฺฌตฺเต ทิสฺสติฯ ‘‘อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ’’ (ที. นิ. 1.228; ธ. ส. 161), ‘‘อชฺฌตฺตํ วา ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรตี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.373) นิยกชฺฌตฺเตฯ ‘‘ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 3.304) อชฺฌตฺตชฺฌตฺเตฯ ‘‘อยํ โข ปนานนฺท, วิหาโร ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ ยทิทํ สพฺพนิมิตฺตานํ อมนสิการา อชฺฌตฺตํ สุญฺญตํ อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 3.187) วิสยชฺฌตฺเต; อิสฺสริยฏฺฐาเนติ อตฺโถฯ ผลสมาปตฺติ หิ พุทฺธานํ อิสฺสริยฏฺฐานํ นามฯ อิธ ปน นิยกชฺฌตฺเต อธิปฺเปโตฯ ตสฺมา อตฺตโน สนฺตาเน ปวตฺตา ปาฏิปุคฺคลิกา ธมฺมา อชฺฌตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ ตโต พาหิรภูตา ปน อินฺทฺริยพทฺธา วา อนินฺทฺริยพทฺธา วา พหิทฺธา นามฯ ตติยปทํ ตทุภยวเสน วุตฺตํฯ

[21] อนนฺตรตฺติโก เตเยว ติปฺปกาเรปิ ธมฺเม อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตนวเสน วุตฺโตฯ

[22] สนิทสฺสนตฺติเก ทฏฺฐพฺพภาวสงฺขาเตน สห นิทสฺสเนนาติ สนิทสฺสนาฯ ปฏิหนนภาวสงฺขาเตน สห ปฏิเฆนาติ สปฺปฏิฆาฯ สนิทสฺสนา จ เต สปฺปฏิฆา จาติ สนิทสฺสนสปฺปฏิฆาฯ นตฺถิ เอเตสํ ทฏฺฐพฺพภาวสงฺขาตํ นิทสฺสนนฺติ อนิทสฺสนาฯ อนิทสฺสนา จ เต วุตฺตนเยเนว สปฺปฏิฆา จาติ อนิทสฺสนสปฺปฏิฆาฯ ตติยปทํ อุภยปฏิกฺเขเปน วุตฺตํฯ อยํ ตาว ติกมาติกาย อนุปุพฺพปทวณฺณนาฯ

ติกมาติกาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทุกมาติกาปทวณฺณนา

[1-6] ทุกมาติกายํ ปน ติเกสุ อนาคตปทวณฺณนํเยว กริสฺสามฯ เหตุโคจฺฉเก ตาว เหตุธมฺมาติ มูลฏฺเฐน เหตุสงฺขาตา ธมฺมาฯ เหตู ธมฺมาติปิ ปาโฐฯ น เหตูติ เตสํเยว ปฏิกฺเขปวจนํฯ สมฺปโยคโต ปวตฺเตน สห เหตุนาติ สเหตุกาฯ ตเถว ปวตฺโต นตฺถิ เอเตสํ เหตูติ อเหตุกาฯ เอกุปฺปาทาทิตาย เหตุนา สมฺปยุตฺตาติ เหตุสมฺปยุตฺตาฯ เหตุนา วิปฺปยุตฺตาติ เหตุวิปฺปยุตฺตาฯ อิเมสํ ทฺวินฺนมฺปิ ทุกานํ กิญฺจาปิ อตฺถโต นานตฺตํ นตฺถิ, เทสนาวิลาเสน ปน ตถา พุชฺฌนฺตานํ วา ปุคฺคลานํ อชฺฌาสยวเสน วุตฺตาฯ ตโต ปรํ ปฐมทุกํ ทุติยตติเยหิ สทฺธิํ โยเชตฺวา เตสํ ‘เหตู น เหตู’ติอาทีนํ ปทานํ วเสน ยถาสมฺภวโต อปเรปิ ตโย ทุกา วุตฺตาฯ ตตฺถ ยเถว ‘เหตู เจว ธมฺมา สเหตุกา จา’ติ เอตํ สมฺภวติ, ตถา ‘เหตู เจว ธมฺมา อเหตุกา จา’ติ อิทมฺปิฯ ยถา จ ‘สเหตุกา เจว ธมฺมา น จ เหตู’ติ เอตํ สมฺภวติ, ตถา ‘อเหตุกา เจว ธมฺมา น จ เหตู’ติ อิทมฺปิฯ เหตุสมฺปยุตฺตทุเกน สทฺธิํ โยชนายปิ เอเสว นโยฯ