ตสฺมา จตุนฺนมฺปิ เอกโต อุปฺปชฺชตีติ วจนํ ยุชฺชติ เอวฯ พฺยาปาโท ปน อสงฺขาริกจิตฺเต อุทฺธจฺจอวิชฺชานีวรเณหิ, สสงฺขาริเก ถินมิทฺธอุทฺธจฺจอวิชฺชานีวรเณหิ, อสงฺขาริเกเยว อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจอวิชฺชานีวรเณหิ, สสงฺขาริเกเยว ถินมิทฺธอุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจอวิชฺชานีวรเณหิ สทฺธินฺติ จตุธา เอกโต อุปฺปชฺชติฯ อุทฺธจฺจํ ปน อวิชฺชานีวรณมตฺเตน สทฺธิํ เอกธาว เอกโต อุปฺปชฺชติฯ วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจอวิชฺชานีวรเณหิ สทฺธิํ เอกธาว เอกโต อุปฺปชฺชติฯ

[1577] ยมฺปิทํ กิเลสโคจฺฉเก ยตฺถ ทฺเว ตโย กิเลสา เอกโต อุปฺปชฺชนฺตีติ วุตฺตํ, ตตฺถ ‘ทฺเว กิเลสา อญฺเญหิ, ตโย วา กิเลสา อญฺเญหิ กิเลเสหิ สทฺธิํ อุปฺปชฺชนฺตี’ติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ กสฺมา? ทฺวินฺนํ ติณฺณํเยว วา เอกโต อุปฺปตฺติยา อสมฺภวโตฯ

ตตฺถ ทสธา กิเลสานํ เอกโต อุปฺปตฺติ โหติฯ เอตฺถ หิ โลโภ ฉธา เอกโต อุปฺปชฺชติฯ ปฏิโฆ ทฺวิธาฯ ตถา โมโหติ เวทิตพฺโพฯ กถํ? โลโภ ตาว อสงฺขาริเก ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺเต โมหอุทฺธจฺจอหิริกาโนตฺตปฺเปหิ, สสงฺขาริเก โมหถินอุทฺธจฺจอหิริกาโนตฺตปฺเปหิ, อสงฺขาริเกเยว โมหมานุทฺธจฺจาหิริกาโนตฺตปฺเปหิ , สสงฺขาริเกเยว โมหมานถินอุทฺธจฺจอหิริกาโนตฺตปฺเปหิ, ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺเต ปน อสงฺขาริเก โมหอุทฺธจฺจทิฏฺฐิอหิริกาโนตฺตปฺเปหิ, สสงฺขาริเก โมหทิฏฺฐิถินอุทฺธจฺจอหิริกาโนตฺตปฺเปหิ สทฺธินฺติ ฉธา เอกโต อุปฺปชฺชติฯ

ปฏิโฆ ปน อสงฺขาริเก โมหอุทฺธจฺจอหิริกาโนตฺตปฺเปหิ, สสงฺขาริเก โมหถินอุทฺธจฺจอหิริกาโนตฺตปฺเปหิ สทฺธินฺติ เอวํ ทฺวิธา เอกโต อุปฺปชฺชติฯ โมโห ปน วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺเต วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจอหิริกาโนตฺตปฺเปหิ, อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺเต อุทฺธจฺจอหิริกาโนตฺตปฺเปหิ สทฺธินฺติ เอวํ ทฺวิธา เอกโต อุปฺปชฺชติฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

อฏฺฐสาลินิยา ธมฺมสงฺคหอฏฺฐกถาย

อฏฺฐกถากณฺฑวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิคมนกถา

เอตฺตาวตา จ –

จิตฺตํ รูปญฺจ นิกฺเขปํ, อตฺถุทฺธารํ มโนรมํ;

ยํ โลกนาโถ ภาเชนฺโต, เทเสสิ ธมฺมสงฺคณิํฯ

อภิธมฺมสฺส สงฺคยฺห, ธมฺเม อนวเสสโต;

ฐิตาย ตสฺสา อารทฺธา, ยา มยา อตฺถวณฺณนาฯ

อนากุลานมตฺถานํ, สมฺภวา อฏฺฐสาลินี;

อิติ นาเมน สา เอสา, สนฺนิฏฺฐานมุปาคตาฯ

เอกูนจตฺตาลีสาย, ปาฬิยา ภาณวารโต;

จิรฏฺฐิตตฺถํ ธมฺมสฺส, นิฏฺฐาเปนฺเตน ตํ มยาฯ

ยํ ปตฺตํ กุสลํ ตสฺส, อานุภาเวน ปาณิโน;

สพฺเพ สทฺธมฺมราชสฺส, ญตฺวา ธมฺมํ สุขาวหํฯ

ปาปุณนฺตุ วิสุทฺธาย, สุขาย ปฏิปตฺติยา;

อโสกมนุปายาสํ, นิพฺพานสุขมุตฺตมํฯ

จิรํ ติฏฺฐตุ สทฺธมฺโม, ธมฺเม โหนฺตุ สคารวา;

สพฺเพปิ สตฺตา กาเลน, สมฺมา เทโว ปวสฺสตุฯ

ยถา รกฺขิํสุ โปราณา, สุราชาโน ตเถวิมํ;

ราชา รกฺขตุ ธมฺเมน, อตฺตโนว ปชํ ปชนฺติฯ

ปรมวิสุทฺธสทฺธาพุทฺธิวีริยปฏิมณฺฑิเตน สีลาจารชฺชวมทฺทวาทิคุณสมุทยสมุทิเตน สกสมยสมยนฺตรคหนชฺโฌคาหณสมตฺเถน ปญฺญาเวยฺยตฺติยสมนฺนาคเตน ติปิฏกปริยตฺติปฺปเภเท สาฏฺฐกเถ สตฺถุสาสเน อปฺปฏิหตญาณปฺปภาเวน มหาเวยฺยากรเณน กรณสมฺปตฺติชนิตสุขวินิคฺคตมธุโรทารวจนลาวณฺณยุตฺเตน ยุตฺตมุตฺตวาทินา วาทีวเรน มหากวินา ปภินฺนปฏิสมฺภิทาปริวาเร ฉฬภิญฺญาทิปฺปเภทคุณปฏิมณฺฑิเต อุตฺตริมนุสฺสธมฺเม สุปฺปติฏฺฐิตพุทฺธีนํ เถรวํสปฺปทีปานํ เถรานํ มหาวิหารวาสีนํ วํสาลงฺการภูเตน วิปุลวิสุทฺธพุทฺธินา พุทฺธโฆโสติ ครูหิ คหิตนามเธยฺเยน เถเรน กตา อยํ อฏฺฐสาลินี นาม ธมฺมสงฺคหฏฺฐกถาฯ

ตาว ติฏฺฐตุ โลกสฺมิํ, โลกนิตฺถรเณสินํ;

ทสฺเสนฺตี กุลปุตฺตานํ, นยํ ปญฺญาวิสุทฺธิยาฯ

ยาว ‘พุทฺโธ’ติ นามมฺปิ, สุทฺธจิตฺตสฺส ตาทิโน;

โลกมฺหิ โลกเชฏฺฐสฺส, ปวตฺตติ มเหสิโนติฯ

อฏฺฐสาลินี นาม

ธมฺมสงฺคห-อฏฺฐกถา นิฏฺฐิตาฯ