[1289] รูปาวจรนิทฺเทเส พฺรหฺมโลกนฺติ ปฐมชฺฌานภูมิสงฺขาตํ พฺรหฺมฏฺฐานํฯ เสสเมตฺถ กามาวจรนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ สมาปนฺนสฺส วาติอาทีสุ ปฐมปเทน กุสลชฺฌานํ วุตฺตํ, ทุติเยน วิปากชฺฌานํ, วุตฺตํ ตติเยน กิริยชฺฌานํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

[1291] อรูปาวจรนิทฺเทเส อากาสานญฺจายตนูปเคติ อากาสานญฺจายตนสงฺขาตํ ภวํ อุปคเตฯ ทุติยปเทปิ เอเสว นโยฯ เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

[1301] สรณทุกนิทฺเทเส ยฺวายํ ตีสุ อกุสลมูเลสุ โมโห, โส โลภสมฺปยุตฺโต จ โลเภน สรโณ, โทสสมฺปยุตฺโต จ โทเสน สรโณฯ วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสมฺปยุตฺโต ปน โมโห ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺเตน เจว รูปราคอรูปราคสงฺขาเตน จ ราครเณน ปหาเนกฏฺฐภาวโต สรโณ สรโชติ เวทิตพฺโพฯ

สุตฺตนฺติกทุกนิกฺเขปกถา

[1303] สุตฺตนฺติกทุเกสุ มาติกากถายํ อตฺถโต วิเวจิตตฺตา ยานิ จ เนสํ นิทฺเทสปทานิ เตสมฺปิ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว สุวิญฺเญยฺยตฺตา เยภุยฺเยน อุตฺตานตฺถานิ เอวฯ อิทํ ปเนตฺถ วิเสสมตฺตํ – วิชฺชูปมทุเก ตาว จกฺขุมา กิร ปุริโส เมฆนฺธกาเร รตฺติํ มคฺคํ ปฏิปชฺชิฯ ตสฺส อนฺธการตาย มคฺโค น ปญฺญายิฯ วิชฺชุ นิจฺฉริตฺวา อนฺธการํ วิทฺธํเสสิฯ อถสฺส อนฺธการวิคมา มคฺโค ปากโฏ อโหสิฯ โส ทุติยมฺปิ คมนํ อภินีหริฯ ทุติยมฺปิ อนฺธกาโร โอตฺถริฯ มคฺโค น ปญฺญายิฯ วิชฺชุ นิจฺฉริตฺวา ตํ วิทฺธํเสสิฯ วิคเต อนฺธกาเร มคฺโค ปากโฏ อโหสิฯ ตติยมฺปิ คมนํ อภินีหริฯ อนฺธกาโร โอตฺถริฯ มคฺโค น ปญฺญายิฯ วิชฺชุ นิจฺฉริตฺวา อนฺธการํ วิทฺธํเสสิฯ

ตตฺถ จกฺขุมโต ปุริสสฺส อนฺธกาเร มคฺคปฏิปชฺชนํ วิย อริยสาวกสฺส โสตาปตฺติมคฺคตฺถาย วิปสฺสนารมฺโภฯ อนฺธกาเร มคฺคสฺส อปญฺญายนกาโล วิย สจฺจจฺฉาทกตมํฯ

วิชฺชุยา นิจฺฉริตฺวา อนฺธการสฺส วิทฺธํสิตกาโล วิย โสตาปตฺติมคฺโคภาเสน อุปฺปชฺชิตฺวา สจฺจจฺฉาทกตมสฺส วิโนทิตกาโลฯ วิคเต อนฺธกาเร มคฺคสฺส ปากฏกาโล วิย โสตาปตฺติมคฺคสฺส จตุนฺนํ สจฺจานํ ปากฏกาโลฯ มคฺคสฺส ปากฏํ ปน มคฺคสมงฺคิปุคฺคลสฺส ปากฏเมวฯ ทุติยคมนาภินีหาโร วิย สกทาคามิมคฺคตฺถาย วิปสฺสนารมฺโภฯ อนฺธกาเร มคฺคสฺส อปญฺญายนกาโล วิย สจฺจจฺฉาทกตมํฯ ทุติยํ วิชฺชุยา นิจฺฉริตฺวา อนฺธการสฺส วิทฺธํสิตกาโล วิย สกทาคามิมคฺโคภาเสน อุปฺปชฺชิตฺวา สจฺจจฺฉาทกตมสฺส วิโนทิตกาโลฯ วิคเต อนฺธกาเร มคฺคสฺส ปากฏกาโล วิย สกทาคามิมคฺคสฺส จตุนฺนํ สจฺจานํ ปากฏกาโลฯ มคฺคสฺส ปากฏํ ปน มคฺคสมงฺคิปุคฺคลสฺส ปากฏเมวฯ ตติยคมนาภินีหาโร วิย อนาคามิมคฺคตฺถาย วิปสฺสนารมฺโภฯ อนฺธกาเร มคฺคสฺส อปญฺญายนกาโล วิย สจฺจจฺฉาทกตมํฯ ตติยํ วิชฺชุยา นิจฺฉริตฺวา อนฺธการสฺส วิทฺธํสิตกาโล วิย อนาคามิมคฺโคภาเสน อุปฺปชฺชิตฺวา สจฺจจฺฉาทกตมสฺส วิโนทิตกาโลฯ วิคเต อนฺธกาเร มคฺคสฺส ปากฏกาโล วิย อนาคามิมคฺคสฺส จตุนฺนํ สจฺจานํ ปากฏกาโลฯ มคฺคสฺส ปากฏํ ปน มคฺคสมงฺคิปุคฺคลสฺส ปากฏเมวฯ

วชิรสฺส ปน ปาสาโณ วา มณิ วา อเภชฺโช นาม นตฺถิฯ ยตฺถ ปตติ ตํ วินิวิทฺธเมว โหติฯ วชิรํ เขเปนฺตํ อเสเสตฺวา เขเปติฯ วชิเรน คตมคฺโค นาม ปุน ปากติโก น โหติฯ เอวเมว อรหตฺตมคฺคสฺส อวชฺฌกิเลโส นาม นตฺถิฯ สพฺพกิเลเส วินิวิชฺฌติ วชิรํ วิยฯ อรหตฺตมคฺโคปิ กิเลเส เขเปนฺโต อเสเสตฺวา เขเปติฯ วชิเรน คตมคฺคสฺส ปุน ปากติกตฺตาภาโว วิย อรหตฺตมคฺเคน ปหีนกิเลสานํ ปุน ปจฺจุทาวตฺตนํ นาม นตฺถีติฯ

[1307] พาลทุกนิทฺเทเส พาเลสุ อหิริกาโนตฺตปฺปานิ ปากฏานิ, มูลานิ จ เสสานํ พาลธมฺมานํฯ อหิริโก หิ อโนตฺตปฺปี จ น กิญฺจิ อกุสลํ น กโรติ นามาติฯ เอตานิ ทฺเว ปฐมํเยว วิสุํ วุตฺตานิฯ สุกฺกปกฺเขปิ อยเมว นโยฯ ตถา กณฺหทุเกฯ

[1311] ตปนียทุกนิทฺเทเส กตตฺตา จ อกตตฺตา จ ตปนํ เวทิตพฺพํฯ กายทุจฺจริตาทีนิ หิ กตตฺตา ตปนฺติ, กายสุจริตาทีนิ อกตตฺตาฯ ตถา หิ ปุคฺคโล ‘กตํ เม กายทุจฺจริต’นฺติ ตปฺปติ, ‘อกตํ เม กายสุจริต’นฺติ ตปฺปติฯ

‘กตํ เม วจีทุจฺจริต’นฺติ ตปฺปติ…เป.… ‘อกตํ เม มโนสุจริต’นฺติ ตปฺปติฯ อตปนีเยปิ เอเสว นโยฯ กลฺยาณการี หิ ปุคฺคโล ‘กตํ เม กายสุจริต’นฺติ น ตปฺปติ, ‘อกตํ เม กายทุจฺจริต’นฺติ น ตปฺปติ…เป.… ‘อกตํ เม มโนทุจฺจริต’นฺติ น ตปฺปตีติ (อ. นิ. 2.3)ฯ

[1313] อธิวจนทุกนิทฺเทเส ยา เตสํ เตสํ ธมฺมานนฺติ สพฺพธมฺมคฺคหณํฯ สงฺขายตีติ สงฺขา, สํกถิยตีติ อตฺโถฯ กินฺติ สํกถิยติ? อหนฺติ มมนฺติ ปโรติ ปรสฺสาติ สตฺโตติ ภาโวติ โปโสติ ปุคฺคโลติ นโรติ มาณโวติ ติสฺโสติ ทตฺโตติ, ‘มญฺโจ ปีฐํ ภิสิ พิมฺโพหนํ’ ‘วิหาโร ปริเวณํ ทฺวารํ วาตปาน’นฺติ เอวํ อเนเกหิ อากาเรหิ สํกถิยตีติ ‘สงฺขา’ฯ สมญฺญายตีติ สมญฺญาฯ กินฺติ สมญฺญายติ? ‘อหนฺติ…เป.… วาตปาน’นฺติ สมญฺญายตีติ ‘สมญฺญา’ฯ ปญฺญาปิยตีติ ปญฺญตฺติฯ โวหริยตีติ โวหาโรฯ กินฺติ โวหริยติ? ‘อห’นฺติ…เป.… ‘วาตปาน’นฺติ โวหริยตีติ โวหาโรฯ

นามนฺติ จตุพฺพิธํ นามํ – สามญฺญนามํ คุณนามํ กิตฺติมนามํ โอปปาติกนามนฺติฯ ตตฺถ ปฐมกปฺปิเกสุ มหาชเนน สมฺมนฺนิตฺวา ฐปิตตฺตา มหาสมฺมโตติ รญฺโญ นามํ ‘สามญฺญนามํ’ นามฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘มหาชนสมฺมโตติ โข, วาเสฏฺฐ, มหาสมฺมโต ตฺเวว ปฐมํ อกฺขรํ อุปนิพฺพตฺต’’นฺติ (ที. นิ. 3.131)ฯ ธมฺมกถิโก ปํสุกูลิโก วินยธโร เตปิฏโก สทฺโธ ปสนฺโนติ เอวรูปํ คุณโต อาคตนามํ ‘คุณนามํ’ นามฯ ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธติอาทีนิปิ ตถาคตสฺส อเนกานิ นามสตานิ คุณนามาเนวฯ เตน วุตฺตํ –

‘‘อสงฺเขฺยยฺยานิ นามานิ, สคุเณน มเหสิโน;

คุเณน นามมุทฺเธยฺยํ, อปิ นามสหสฺสโต’’ติฯ

ยํ ปน ชาตสฺส กุมารกสฺส นามคฺคหณทิวเส ทกฺขิเณยฺยานํ สกฺการํ กตฺวา สมีเป ฐิตา ญาตกา กปฺเปตฺวา ปกปฺเปตฺวา ‘อยํ อสุโกนามา’ติ นามํ กโรนฺติ, อิทํ ‘กิตฺติมนาม’ นามฯ ยา ปน ปุริมปญฺญตฺติ ปจฺฉิมปญฺญตฺติยํ ปตติ, ปุริมโวหาโร ปจฺฉิมโวหาเร ปตติ, เสยฺยถิทํ – ปุริมกปฺเปปิ จนฺโท จนฺโทเยว นาม, เอตรหิปิ จนฺโทวฯ

อตีเต สูริโย… สมุทฺโท… ปถวี… ปพฺพโต ปพฺพโตเยว, นาม, เอตรหิปิ ปพฺพโตเยวาติ อิทํ ‘โอปปาติกนามํ’ นามฯ อิทํ จตุพฺพิธมฺปิ นามํ เอตฺถ นามเมว โหติฯ

นามกมฺมนฺติ นามกรณํฯ นามเธยฺยนฺติ นามฏฺฐปนํฯ นิรุตฺตีติ นามนิรุตฺติฯ พฺยญฺชนนฺติ นามพฺยญฺชนํฯ ยสฺมา ปเนตํ อตฺถํ พฺยญฺเชติ ตสฺมา เอวํ วุตฺตํฯ อภิลาโปติ นามาภิลาโปวฯ สพฺเพว ธมฺมา อธิวจนปถาติ อธิวจนสฺส โนปถธมฺโม นาม นตฺถิฯ เอกธมฺโม สพฺพธมฺเมสุ นิปตติ, สพฺพธมฺมา เอกธมฺมสฺมิํ นิปตนฺติฯ กถํ? อยญฺหิ นามปญฺญตฺติ เอกธมฺโม, โส สพฺเพสุ จตุภูมกธมฺเมสุ นิปตติฯ สตฺโตปิ สงฺขาโรปิ นามโต มุตฺตโก นาม นตฺถิฯ

อฏวีปพฺพตาทีสุ รุกฺโขปิ ชานปทานํ ภาโรฯ เต หิ ‘อยํ กิํ รุกฺโข นามา’ติ ปุฏฺฐา ‘ขทิโร’ ‘ปลาโส’ติ อตฺตนา ชานนกนามํ กเถนฺติฯ ยสฺส นามํ น ชานนฺติ ตมฺปิ ‘อนามโก’ นามาติ วทนฺติฯ ตมฺปิ ตสฺส นามเธยฺยเมว หุตฺวา ติฏฺฐติฯ สมุทฺเท มจฺฉกจฺฉปาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อิตเร ทฺเว ทุกา อิมินา สมานตฺถา เอวฯ

[1316] นามรูปทุเก นามกรณฏฺเฐน จ นมนฏฺเฐน จ นามนฏฺเฐน จ นามํฯ ตตฺถ จตฺตาโร ขนฺธา ตาว นามกรณฏฺเฐน ‘นามํ’ฯ ยถา หิ มหาชนสมฺมตตฺตา มหาสมฺมตสฺส มหาสมฺมโตติ นามํ อโหสิ, ยถา วา มาตาปิตโร ‘อยํ ติสฺโส นาม โหตุ, ผุสฺโส นาม โหตู’ติ เอวํ ปุตฺตสฺส กิตฺติมนามํ กโรนฺติ, ยถา วา ‘ธมฺมกถิโก’ ‘วินยธโร’ติ คุณโต นามํ อาคจฺฉติ, น เอวํ เวทนาทีนํฯ เวทนาทโย หิ มหาปถวีอาทโย วิย อตฺตโน นามํ กโรนฺตาว อุปฺปชฺชนฺติฯ เตสุ อุปฺปนฺเนสุ เตสํ นามํ อุปฺปนฺนเมว โหติฯ น หิ เวทนํ อุปฺปนฺนํ ‘ตฺวํ เวทนา นาม โหหี’ติ โกจิ ภณติฯ น จ ตสฺสา นามคฺคหณกิจฺจํ อตฺถิฯ ยถา ปถวิยา อุปฺปนฺนาย ‘ตฺวํ ปถวี นาม โหหี’ติ นามคฺคหณกิจฺจํ นตฺถิ, จกฺกวาฬสิเนรุจนฺทิมสูริยนกฺขตฺเตสุ อุปฺปนฺเนสุ ‘ตฺวํ จกฺกวาฬํ นาม โหหิ ตฺวํ นกฺขตฺตํ นาม โหหี’ติ นามคฺคหณกิจฺจํ นตฺถิ, นามํ อุปฺปนฺนเมว โหติ, โอปปาติกปญฺญตฺติยํ นิปตติ, เอวํ เวทนาย อุปฺปนฺนาย ‘ตฺวํ เวทนา นาม โหหี’ติ นามคฺคหณกิจฺจํ นตฺถิฯ

ตาย อุปฺปนฺนาย เวทนาติ นามํ อุปฺปนฺนเมว โหติฯ โอปปาติกปญฺญตฺติยํ นิปตติฯ สญฺญาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อตีเตปิ หิ เวทนา เวทนาเยว, สญฺญา… สงฺขารา… วิญฺญาณํ วิญฺญาณเมวฯ อนาคเตปิ, ปจฺจุปฺปนฺเนปิฯ นิพฺพานํ ปน สทาปิ นิพฺพานเมวาติฯ ‘นามกรณฏฺเฐน’ นามํฯ

‘นมนฏฺเฐนา’ปิ เจตฺถ จตฺตาโร ขนฺธา นามํฯ เต หิ อารมฺมณาภิมุขา นมนฺติฯ ‘นามนฏฺเฐน’ สพฺพมฺปิ นามํฯ จตฺตาโร หิ ขนฺธา อารมฺมเณ อญฺญมญฺญํ นาเมนฺติฯ นิพฺพานํ อารมฺมณาธิปติปจฺจยตาย อตฺตนิ อนวชฺชธมฺเม นาเมติฯ

[1318] อวิชฺชาภวตณฺหา วฏฺฏมูลสมุทาจารทสฺสนตฺถํ คหิตาฯ

[1320] ภวิสฺสติ อตฺตา จ โลโก จาติ ขนฺธปญฺจกํ อตฺตา จ โลโก จาติ คเหตฺวา ‘ตํ ภวิสฺสตี’ติ คหณากาเรน นิวิฏฺฐา สสฺสตทิฏฺฐิฯ ทุติยา ‘น ภวิสฺสตี’ติ อากาเรน นิวิฏฺฐา อุจฺเฉททิฏฺฐิฯ

[1326] ปุพฺพนฺตํ อารพฺภาติ อตีตโกฏฺฐาสํ อารมฺมณํ กริตฺวาฯ อิมินา พฺรหฺมชาเล อาคตา อฏฺฐารส ปุพฺพนฺตานุทิฏฺฐิโย คหิตาฯ อปรนฺตํ อารพฺภาติ อนาคตโกฏฺฐาสํ อารมฺมณํ กริตฺวาฯ อิมินา ตตฺเถว อาคตา จตุจตฺตาลีส อปรนฺตานุทิฏฺฐิโย คหิตาฯ

[1332] โทวจสฺสตานิทฺเทเส สหธมฺมิเก วุจฺจมาเนติ สหธมฺมิกํ นาม ยํ ภควตา ปญฺญตฺตํ สิกฺขาปทํ, ตสฺมิํ วตฺถุํ ทสฺเสตฺวา อาปตฺติํ อาโรเปตฺวา ‘อิทํ นาม ตฺวํ อาปตฺติํ อาปนฺโน, อิงฺฆ เทเสหิ วุฏฺฐาหิ ปฏิกโรหี’ติ วุจฺจมาเนฯ โทวจสฺสายนฺติอาทีสุ เอวํ โจทิยมานสฺส ปฏิโจทนาย วา อปฺปทกฺขิณคาหิตาย วา ทุพฺพจสฺส กมฺมํ โทวจสฺสายํฯ ตเทว โทวจสฺสนฺติปิ วุจฺจติฯ ตสฺส ภาโว โทวจสฺสิยํฯ อิตรํ ตสฺเสว เววจนํฯ วิปฺปฏิกูลคาหิตาติ วิโลมคาหิตาฯ วิโลมคหณสงฺขาเตน วิปจฺจนีเกน สาตํ อสฺสาติ วิปจฺจนีกสาโตฯ ‘ปฏาณิกคหณํ คเหตฺวา เอกปเทเนว ตํ นิสฺสทฺทมกาสิ’นฺติ สุขํ ปฏิลภนฺตสฺเสตํ อธิวจนํฯ ตสฺส ภาโว วิปจฺจนีกสาตตาฯ โอวาทํ อนาทิยนวเสน อนาทรสฺส ภาโว อนาทริยํฯ อิตรํ ตสฺเสว เววจนํฯ อนาทิยนากาโร วา อนาทรตาฯ ครุวาสํ อวสนวเสน อุปฺปนฺโน อคารวภาโว อคารวตาฯ สเชฏฺฐกวาสํ อวสนวเสน อุปฺปนฺโน อปฺปฏิสฺสวภาโว อปฺปฏิสฺสวตาฯ

อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูปา โทวจสฺสตา นาม วุจฺจติฯ อตฺถโต ปเนสา เตนากาเรน ปวตฺตา จตฺตาโร ขนฺธา, สงฺขารกฺขนฺโธเยว วาติฯ ปาปมิตฺตตาทีสุปิ เอเสว นโยฯ โทวจสฺสตา ปาปมิตฺตตาทโย หิ วิสุํ เจตสิกธมฺมา นาม นตฺถิฯ

[1333] นตฺถิ เอเตสํ สทฺธาติ อสฺสทฺธา; พุทฺธาทีนิ วตฺถูนิ น สทฺทหนฺตีติ อตฺโถฯ ทุสฺสีลาติ สีลสฺส ทุนฺนามํ นตฺถิ, นิสฺสีลาติ อตฺโถฯ อปฺปสฺสุตาติ สุตรหิตาฯ ปญฺจ มจฺฉริยานิ เอเตสํ อตฺถีติ มจฺฉริโนฯ ทุปฺปญฺญาติ นิปฺปญฺญาฯ เสวนกวเสน เสวนาฯ พลวเสวนา นิเสวนาฯ สพฺพโตภาเคน เสวนา สํเสวนาฯ อุปสคฺควเสน วา ปทํ วฑฺฒิตํฯ ตีหิปิ เสวนาว กถิตาฯ ภชนาติ อุปสงฺกมนาฯ สมฺภชนาติ สพฺพโตภาเคน ภชนาฯ อุปสคฺควเสน วา ปทํ วฑฺฒิตํฯ ภตฺตีติ ทฬฺหภตฺติฯ สมฺภตฺตีติ สพฺพโตภาเคน ภตฺติฯ อุปสคฺควเสน วา ปทํ วฑฺฒิตํฯ ทฺวีหิปิ ทฬฺหภตฺติ เอว กถิตาฯ ตํสมฺปวงฺกตาติ เตสุ ปุคฺคเลสุ กาเยน เจว จิตฺเตน จ สมฺปวงฺกภาโว; ตนฺนินฺนตา ตปฺโปณตา ตปฺปพฺภารตาติ อตฺโถฯ

[1334] โสวจสฺสตาทุกนิทฺเทโสปิ วุตฺตปฏิปกฺขนเยน เวทิตพฺโพฯ

[1336] ปญฺจปิ อาปตฺติกฺขนฺธาติ มาติกานิทฺเทเสน ‘ปาราชิกํ สงฺฆาทิเสสํ ปาจิตฺติยํ ปาฏิเทสนียํ ทุกฺกฏ’นฺติ อิมา ปญฺจ อาปตฺติโยฯ สตฺตปิ อาปตฺติกฺขนฺธาติ วินยนิทฺเทเสน ‘ปาราชิกํ สงฺฆาทิเสสํ ถุลฺลจฺจยํ ปาจิตฺติยํ ปาฏิเทสนียํ ทุกฺกฏํ ทุพฺภาสิต’นฺติ อิมา สตฺต อาปตฺติโยฯ ตตฺถ สห วตฺถุนา ตาสํ อาปตฺตีนํ ปริจฺเฉทชานนกปญฺญา อาปตฺติกุสลตา นามฯ สห กมฺมวาจาย อาปตฺติวุฏฺฐานปริจฺเฉทชานนกปญฺญา ปน อาปตฺติวุฏฺฐานกุสลตา นามฯ

[1338] สมาปชฺชิตพฺพโต สมาปตฺติฯ สห ปริกมฺเมน อปฺปนาปริจฺเฉทชานนกปญฺญา ปน สมาปตฺติกุสลตา นามฯ ‘จนฺเท วา สูริเย วา นกฺขตฺเต วา เอตฺตกํ ฐานํ คเต วุฏฺฐหิสฺสามี’ติ อวิรชฺฌิตฺวา ตสฺมิํเยว สมเย วุฏฺฐานกปญฺญาย อตฺถิตาย สมาปตฺติวุฏฺฐานกุสลตา นามฯ

[1340] อฏฺฐารสนฺนํ ธาตูนํ อุคฺคหมนสิการสวนธารณปริจฺเฉทชานนกปญฺญา ธาตุกุสลตา นามฯ ตาสํเยว อุคฺคหมนสิการชานนกปญฺญา มนสิการกุสลตา นามฯ

[1342] ทฺวาทสนฺนํ อายตนานํ อุคฺคหมนสิการสวนธารณปริจฺเฉทชานนกปญฺญา ลตา นามฯ ตีสุปิ วา เอตาสุ กุสลตาสุ อุคฺคโห มนสิกาโร สวนํ สมฺมสนํ ปฏิเวโธ ปจฺจเวกฺขณาติ สพฺพํ วฏฺฏติฯ ตตฺถ สวนอุคฺคหปจฺจเวกฺขณา โลกิยา, ปฏิเวโธ โลกุตฺตโรฯ สมฺมสนมนสิการา โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกาฯ ‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’ติอาทีนิ (วิภ. อฏฺฐ. 225) ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิภงฺเค อาวิภวิสฺสนฺติฯ ‘อิมินา ปน ปจฺจเยน อิทํ โหตี’ติ ชานนกปญฺญา ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสลตา นามฯ

[1344] ฐานาฏฺฐานกุสลตาทุกนิทฺเทเส เหตู ปจฺจยาติ อุภยมฺเปตํ อญฺญมญฺญเววจนํฯ จกฺขุปสาโท หิ รูปํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชนกสฺส จกฺขุวิญฺญาณสฺส เหตุ เจว ปจฺจโย จฯ ตถา โสตปสาทาทโย โสตวิญฺญาณาทีนํ, อมฺพพีชาทีนิ จ อมฺพผลาทีนํฯ ทุติยนเย เย เย ธมฺมาติ วิสภาคปจฺจยธมฺมานํ นิทสฺสนํฯ เยสํ เยสนฺติ วิสภาคปจฺจยสมุปฺปนฺนธมฺมนิทสฺสนํฯ น เหตู น ปจฺจยาติ จกฺขุปสาโท สทฺทํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชนกสฺส โสตวิญฺญาณสฺส น เหตุ น ปจฺจโยฯ ตถา โสตปสาทาทโย อวเสสวิญฺญาณาทีนํฯ อมฺพาทโย จ ตาลาทีนํ อุปฺปตฺติยาติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

[1346] อชฺชวมทฺทวนิทฺเทเส นีจจิตฺตตาติ ปทมตฺตเมว วิเสโสฯ ตสฺสตฺโถ – มานาภาเวน นีจํ จิตฺตํ อสฺสาติ นีจจิตฺโตฯ นีจจิตฺตสฺส ภาโว นีจจิตฺตตาฯ เสสํ จิตฺตุชุกตาจิตฺตมุทุตานํ ปทภาชนีเย อาคตเมวฯ

[1348] ขนฺตินิทฺเทเส ขมนกวเสน ขนฺติฯ ขมนากาโร ขมนตาฯ อธิวาเสนฺติ เอตาย, อตฺตโน อุปริ อาโรเปตฺวา วาเสนฺติ, น ปฏิพาหนฺติ, น ปจฺจนีกตาย ติฏฺฐนฺตีติ อธิวาสนตา ฯ อจณฺฑิกสฺส ภาโว อจณฺฑิกฺกํฯ อนสุโรโปติ อสุโรโป วุจฺจติ น สมฺมาโรปิตตฺตา ทุรุตฺตวจนํฯ ตปฺปฏิปกฺขโต อนสุโรโป สุรุตฺตวาจาติ อตฺโถฯ

เอวเมตฺถ ผลูปจาเรน การณํ นิทฺทิฏฺฐํฯ อตฺตมนตา จิตฺตสฺสาติ โสมนสฺสวเสน จิตฺตสฺส สกมนตา, อตฺตโน จิตฺตสภาโวเยว, น พฺยาปนฺนจิตฺตตาติ อตฺโถฯ

[1349] โสรจฺจนิทฺเทเส กายิโก อวีติกฺกโมติ ติวิธํ กายสุจริตํฯ วาจสิโก อวีติกฺกโมติ จตุพฺพิธํ วจีสุจริตํฯ กายิกวาจสิโกติ อิมินา กายวจีทฺวารสมุฏฺฐิตํ อาชีวฏฺฐมกสีลํ ปริยาทิยติฯ อิทํ วุจฺจติ โสรจฺจนฺติ อิทํ ปาปโต สุฏฺฐุ โอรตตฺตา โสรจฺจํ นาม วุจฺจติฯ สพฺโพปิ สีลสํวโรติ อิทํ ยสฺมา น เกวลํ กายวาจาเหว อนาจารํ อาจรติ มนสาปิ อาจรติ เอว, ตสฺมา มานสิกสีลํ ปริยาทาย ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ

[1350] สาขลฺยนิทฺเทเส อณฺฑกาติ ยถา สโทเส รุกฺเข อณฺฑกานิ อุฏฺฐหนฺติ, เอวํ สโทสตาย ขุํสนวมฺภนาทิวจเนหิ อณฺฑกา ชาตาฯ กกฺกสาติ ปูติกา สา ยถา นาม ปูติรุกฺโข กกฺกโส โหติ ปคฺฆริตจุณฺโณ เอวํ กกฺกสา โหติฯ โสตํ ฆํสยมานา วิย ปวิสติฯ เตน วุตฺตํ ‘กกฺกสา’ติฯ ปรกฏุกาติ ปเรสํ กฏุกา อมนาปา โทสชนนีฯ ปราภิสชฺชนีติ กุฏิลกณฺฏกสาขา วิย จมฺเมสุ วิชฺฌิตฺวา ปเรสํ อภิสชฺชนี, คนฺตุกามานมฺปิ คนฺตุํ อทตฺวา ลคฺคนการีฯ โกธสามนฺตาติ โกธสฺส อาสนฺนาฯ อสมาธิสํวตฺตนิกาติ อปฺปนาสมาธิสฺส วา อุปจารสมาธิสฺส วา อสํวตฺตนิกาฯ อิติ สพฺพาเนเวตานิ สโทสวาจาย เววจนานิฯ ตถารูปิํ วาจํ ปหายาติ อิทํ ผรุสวาจํ อปฺปชหิตฺวา ฐิตสฺส อนฺตรนฺตเร ปวตฺตาปิ สณฺหวาจา อสณฺหวาจา เอว นามาติ ทีปนตฺถํ วุตฺตํฯ

เนฬาติ เอฬํ วุจฺจติ โทโสฯ นาสฺสา เอฬนฺติ เนฬา; นิทฺโทสาติ อตฺโถฯ ‘‘เนฬงฺโค เสตปจฺฉาโท’’ติ (อุทา. 65; สํ. นิ. 4.347; เปฏโก. 25) เอตฺถ วุตฺตเนฬํ วิยฯ กณฺณสุขาติ พฺยญฺชนมธุรตาย กณฺณานํ สุขา, สูจิวิชฺฌนํ วิย กณฺณสูลํ น ชเนติฯ อตฺถมธุรตาย สรีเร โกปํ อชเนตฺวา เปมํ ชเนตีติ เปมนียาฯ หทยํ คจฺฉติ, อปฺปฏิหญฺญมานา สุเขน จิตฺตํ ปวิสตีติ หทยงฺคมาฯ คุณปริปุณฺณตาย ปุเร ภวาติ โปรีฯ ปุเร สํวฑฺฒนารี วิย สุกุมาราติปิ โปรีฯ ปุรสฺส เอสาติปิ โปรี; นครวาสีนํ กถาติ อตฺโถฯ

นครวาสิโน หิ ยุตฺตกถา โหนฺติฯ ปิติมตฺตํ ปิตาติ ภาติมตฺตํ ภาตาติ วทนฺติฯ เอวรูปี กถา พหุโน ชนสฺส กนฺตา โหตีติ พหุชนกนฺตาฯ กนฺตภาเวเนว พหุโน ชนสฺส มนาปา จิตฺตวุฑฺฒิกราติ พหุชนมนาปาฯ ยา ตตฺถาติ ยา ตสฺมิํ ปุคฺคเลฯ สณฺหวาจตาติ มฏฺฐวาจตาฯ สขิลวาจตาติ มุทุวาจตาฯ อผรุสวาจตาติ อกกฺขฬวาจตาฯ

[1351] ปฏิสนฺถารนิทฺเทเส อามิสปฏิสนฺถาโรติ อามิสอลาเภน อตฺตนา สห ปเรสํ ฉิทฺทํ ยถา ปิหิตํ โหติ ปฏิจฺฉนฺนํ เอวํ อามิเสน ปฏิสนฺถรณํฯ ธมฺมปฏิสนฺถาโรติ ธมฺมสฺส อปฺปฏิลาเภน อตฺตนา สห ปเรสํ ฉิทฺทํ ยถา ปิหิตํ โหติ ปฏิจฺฉนฺนํ, เอวํ ธมฺเมน ปฏิสนฺถรณํฯ ปฏิสนฺถารโก โหตีติ ทฺเวเยว หิ โลกสนฺนิวาสสฺส ฉิทฺทานิ, เตสํ ปฏิสนฺถารโก โหติฯ อามิสปฏิสนฺถาเรน วา ธมฺมปฏิสนฺถาเรน วาติ อิมินา ทุวิเธน ปฏิสนฺถาเรน ปฏิสนฺถารโก โหติ, ปฏิสนฺถรติ, นิรนฺตรํ กโรติฯ

ตตฺรายํ อาทิโต ปฏฺฐาย กถา – ปฏิสนฺถารเกน หิ ภิกฺขุนา อาคนฺตุกํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวาว ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ปตฺตจีวรํ คเหตพฺพํ, อาสนํ ทาตพฺพํ, ตาลวณฺเฏน พีชิตพฺพํ, ปาทา โธวิตฺวา มกฺเขตพฺพา, สปฺปิผาณิเต สติ เภสชฺชํ ทาตพฺพํ, ปานีเยน ปุจฺฉิตพฺโพ, อาวาโส ปฏิชคฺคิตพฺโพฯ เอวํ เอกเทเสน อามิสปฏิสนฺถาโร กโต นาม โหติฯ

สายํ ปน นวกตเรปิ อตฺตโน อุปฏฺฐานํ อนาคเตเยว, ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา นิสีทิตฺวา อวิสเย อปุจฺฉิตฺวา ตสฺส วิสเย ปญฺโห ปุจฺฉิตพฺโพฯ ‘ตุมฺเห กตรภาณกา’ติ อปุจฺฉิตฺวา ตุมฺหากํ ‘อาจริยุปชฺฌายา กตรํ คนฺถํ วฬญฺเชนฺตี’ติ ปุจฺฉิตฺวา ปโหนกฏฺฐาเน ปญฺโห ปุจฺฉิตพฺโพฯ สเจ กเถตุํ สกฺโกติ อิจฺเจตํ กุสลํฯ โน เจ สกฺโกติ สยํ กเถตฺวา ทาตพฺพํฯ เอวํ เอกเทเสน ธมฺมปฏิสนฺถาโร กโต นาม โหติฯ

สเจ อตฺตโน สนฺติเก วสติ ตํ อาทาย นิพทฺธํ ปิณฺฑาย จริตพฺพํฯ สเจ คนฺตุกาโม โหติ ปุนทิวเส คมนสภาเคน ตํ อาทาย เอกสฺมิํ คาเม ปิณฺฑาย จริตฺวา อุยฺโยเชตพฺโพฯ สเจ อญฺญสฺมิํ ทิสาภาเค ภิกฺขู นิมนฺติตา โหนฺติ ตํ ภิกฺขุํ อิจฺฉมานํ อาทาย คนฺตพฺพํฯ

‘น มยฺหํ เอสา ทิสา สภาคา’ติ คนฺตุํ อนิจฺฉนฺเต เสสภิกฺขู เปเสตฺวา ตํ อาทาย ปิณฺฑาย จริตพฺพํฯ อตฺตนา ลทฺธามิสํ ตสฺส ทาตพฺพํฯ เอวํ ‘อามิสปฏิสนฺถาโร’ กโต นาม โหติฯ

อามิสปฏิสนฺถารเกน ปน อตฺตนา ลทฺธํ กสฺส ทาตพฺพนฺติ? อาคนฺตุกสฺส ตาว ทาตพฺพํฯ สเจ คิลาโน วา อวสฺสิโก วา อตฺถิ, เตสมฺปิ ทาตพฺพํฯ อาจริยุปชฺฌายานํ ทาตพฺพํฯ ภณฺฑคาหกสฺส ทาตพฺพํฯ สาราณียธมฺมปูรเกน ปน สตวารมฺปิ สหสฺสวารมฺปิ อาคตาคตานํ เถราสนโต ปฏฺฐาย ทาตพฺพํฯ ปฏิสนฺถารเกน ปน เยน เยน น ลทฺธํ, ตสฺส ตสฺส ทาตพฺพํฯ พหิคามํ นิกฺขมิตฺวา ชิณฺณกํ วา อนาถํ ภิกฺขุํ วา ภิกฺขุนิํ วา ทิสฺวา เตสมฺปิ ทาตพฺพํฯ

ตตฺริทํ วตฺถุ – โจเรหิ กิร คุตฺตสาลคาเม ปหเต ตงฺขณญฺเญว เอกา นิโรธโต วุฏฺฐิตา ขีณาสวตฺเถรี ทหรภิกฺขุนิยา ภณฺฑกํ คาหาเปตฺวา มหาชเนน สทฺธิํ มคฺคํ ปฏิปชฺชิตฺวา ฐิตมชฺฌนฺหิเก นกุลนครคามทฺวารํ ปตฺวา รุกฺขมูเล นิสีทิฯ ตสฺมิํ สมเย กาฬวลฺลิมณฺฑปวาสี มหานาคตฺเถโร นกุลนครคาเม ปิณฺฑาย จริตฺวา นิกฺขนฺโต เถริํ ทิสฺวา ภตฺเตน อาปุจฺฉิฯ สา ‘ปตฺโต เม นตฺถี’ติ อาหฯ เถโร ‘อิมินาว ภุญฺชถา’ติ สห ปตฺเตน อทาสิฯ เถรี ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา ปตฺตํ โธวิตฺวา เถรสฺส ทตฺวา อาห – ‘อชฺช ตาว ภิกฺขาจาเรน กิลมิสฺสถ, อิโต ปฏฺฐาย ปน โว ภิกฺขาจารปริตฺตาโส นาม น ภวิสฺสติ, ตาตา’ติฯ ตโต ปฏฺฐาย เถรสฺส อูนกหาปณคฺฆนโก ปิณฺฑปาโต นาม น อุปฺปนฺนปุพฺโพฯ อยํ ‘อามิสปฏิสนฺถาโร’ นามฯ

อิมํ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ภิกฺขุนา สงฺคหปกฺเข ฐตฺวา ตสฺส ภิกฺขุโน กมฺมฏฺฐานํ กเถตพฺพํ, ธมฺโม วาเจตพฺโพ, กุกฺกุจฺจํ วิโนเทตพฺพํ, อุปฺปนฺนํ กิจฺจํ กรณียํ กาตพฺพํ, อพฺภานวุฏฺฐานมานตฺตปริวาสา ทาตพฺพาฯ ปพฺพชฺชารโห ปพฺพาเชตพฺโพ อุปสมฺปทารโห อุปสมฺปาเทตพฺโพฯ ภิกฺขุนิยาปิ อตฺตโน สนฺติเก อุปสมฺปทํ อากงฺขมานาย กมฺมวาจํ กาตุํ วฏฺฏติฯ อยํ ‘ธมฺมปฏิสนฺถาโร’ นามฯ

อิเมหิ ทฺวีหิ ปฏิสนฺถาเรหิ ปฏิสนฺถารโก ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนํ ลาภํ อุปฺปาเทติ, อุปฺปนฺนํ ถาวรํ กโรติ, สภยฏฺฐาเน อตฺตโน ชีวิตํ รกฺขติ โจรนาครญฺโญ ปตฺตคฺคหณหตฺเถเนว อคฺคํ คเหตฺวา ปตฺเตเนว ภตฺตํ อากิรนฺโต เถโร วิยฯ อลทฺธลาภุปฺปาทเน ปน อิโต ปลายิตฺวา ปรตีรํ คเตน มหานาครญฺญา เอกสฺส เถรสฺส สนฺติเก สงฺคหํ ลภิตฺวา ปุน อาคนฺตฺวา รชฺเช ปติฏฺฐิเตน เสตมฺพงฺคเณ ยาวชีวํ ปวตฺติตํ มหาเภสชฺชทานวตฺถุ กเถตพฺพํฯ อุปฺปนฺนลาภถาวรกรเณ ทีฆภาณกอภยตฺเถรสฺส หตฺถโต ปฏิสนฺถารํ ลภิตฺวา เจติยปพฺพเต โจเรหิ ภณฺฑกสฺส อวิลุตฺตภาเว วตฺถุ กเถตพฺพํฯ

[1352] อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารตานิทฺเทเส จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวาติ การณวเสน จกฺขูติ ลทฺธโวหาเรน รูปทสฺสนสมตฺเถน จกฺขุวิญฺญาเณน รูปํ ทิสฺวาฯ โปราณา ปนาหุ – ‘‘จกฺขุ รูปํ น ปสฺสติ, อจิตฺตกตฺตา; จิตฺตํ น ปสฺสติ, อจกฺขุกตฺตา; ทฺวารารมฺมณสงฺฆฏฺฏเนน ปน ปสาทวตฺถุเกน จิตฺเตน ปสฺสติฯ อีทิสี ปเนสา ‘ธนุนา วิชฺชตี’ติอาทีสุ วิย สสมฺภารกถา นาม โหติฯ ตสฺมา จกฺขุวิญฺญาเณน รูปํ ทิสฺวา’’ติ อยเมเวตฺถ อตฺโถติฯ นิมิตฺตคฺคาหีติ อิตฺถิปุริสนิมิตฺตํ วา สุภนิมิตฺตาทิกํ วา กิเลสวตฺถุภูตํ นิมิตฺตํ ฉนฺทราควเสน คณฺหาติ, ทิฏฺฐมตฺเตเยว น สณฺฐาติฯ อนุพฺยญฺชนคฺคาหีติ กิเลสานํ อนุพฺยญฺชนโต ปากฏภาวกรณโต อนุพฺยญฺชนนฺติ ลทฺธโวหารํ หตฺถปาทสิตหสิตกถิตอาโลกิตวิโลกิตาทิเภทํ อาการํ คณฺหาติฯ ยตฺวาธิกรณเมนนฺติอาทิมฺหิ ยํการณา ยสฺส จกฺขุนฺทฺริยาสํวรสฺส เหตุ, เอตํ ปุคฺคลํ สติกวาเฏน จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ อปิหิตจกฺขุทฺวารํ หุตฺวา วิหรนฺตํ เอเต อภิชฺฌาทโย ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ อนุพนฺเธยฺยุํ อชฺโฌตฺถเรยฺยุํฯ ตสฺส สํวราย น ปฏิปชฺชตีติ ตสฺส จกฺขุนฺทฺริยสฺส สติกวาเฏน ปิทหนตฺถาย น ปฏิปชฺชติฯ เอวํภูโตเยว จ น รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, น จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชตีติ วุจฺจติฯ

ตตฺถ กิญฺจาปิ จกฺขุนฺทฺริเย สํวโร วา อสํวโร วา นตฺถิ, น หิ จกฺขุปสาทํ นิสฺสาย สติ วา มุฏฺฐสฺสจฺจํ วา อุปฺปชฺชติฯ

อปิจ ยทา รูปารมฺมณํ จกฺขุสฺส อาปาถมาคจฺฉติ ตทา ภวงฺเค ทฺวิกฺขตฺตุํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺเธ กิริยมโนธาตุ อาวชฺชนกิจฺจํ สาธยมานา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติฯ ตโต จกฺขุวิญฺญาณํ ทสฺสนกิจฺจํ, ตโต วิปากมโนธาตุ สมฺปฏิจฺฉนกิจฺจํ, ตโต วิปากาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุ สนฺตีรณกิจฺจํ, ตโต กิริยาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุ โวฏฺฐพฺพนกิจฺจํ สาธยมานา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติฯ ตทนนฺตรํ ชวนํ ชวติฯ ตตฺราปิ เนว ภวงฺคสมเย น อาวชฺชนาทีนํ อญฺญตรสมเย สํวโร วา อสํวโร วา อตฺถิฯ ชวนกฺขเณ ปน ทุสฺสีลฺยํ วา มุฏฺฐสฺสจฺจํ วา อญฺญาณํ วา อกฺขนฺติ วา โกสชฺชํ วา อุปฺปชฺชติ, อสํวโร โหติฯ

เอวํ โหนฺโต ปน โส ‘จกฺขุนฺทฺริเย อสํวโร’ติ วุจฺจติฯ กสฺมา? ยสฺมา ตสฺมิํ อสํวเร สติ ทฺวารมฺปิ อคุตฺตํ โหติ, ภวงฺคมฺปิ, อาวชฺชนาทีนิปิ วีถิจิตฺตานิฯ ยถา กิํ? ยถา นคเร จตูสุ ทฺวาเรสุ อสํวุเตสุ กิญฺจาปิ อนฺโตฆรทฺวารโกฏฺฐกคพฺภาทโย สุสํวุตา, ตถาปิ อนฺโตนคเร สพฺพํ ภณฺฑํ อรกฺขิตํ อโคปิตเมว โหติฯ นครทฺวาเรน หิ ปวิสิตฺวา โจรา ยทิจฺฉกํ กเรยฺยุํฯ เอวเมว ชวเน ทุสฺสีลฺยาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ ตสฺมิํ อสํวเร สติ ทฺวารมฺปิ อคุตฺตํ โหติ, ภวงฺคมฺปิ, อาวชฺชนาทีนิปิ วีถิจิตฺตานีติฯ

โสเตน สทฺทํ สุตฺวาติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ยา อิเมสนฺติ เอวํ สํวรํ อนาปชฺชนฺตสฺส อิเมสํ ฉนฺนํ อินฺทฺริยานํ ยา อคุตฺติ ยา อโคปนา โย อนารกฺโข โย อสํวโร, อถกนํ, อปิทหนนฺติ อตฺโถฯ

[1353] โภชเน อมตฺตญฺญุตานิทฺเทเส อิเธกจฺโจติ อิมสฺมิํ สตฺตโลเก เอกจฺโจฯ อปฺปฏิสงฺขาติ ปฏิสงฺขานปญฺญาย อชานิตฺวา อนุปธาเรตฺวาฯ อโยนิโสติ อนุปาเยนฯ อาหารนฺติ อสิตปีตาทิอชฺโฌหรณียํฯ อาหาเรตีติ ปริภุญฺชติ อชฺโฌหรติฯ ทวายาติอาทิ อนุปายทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ อนุปาเยน หิ อาหาเรนฺโต ทวตฺถาย มทตฺถาย มณฺฑนตฺถาย วิภูสนตฺถาย วา อาหาเรติ, โน อิทมตฺถิตํ ปฏิจฺจฯ ยา ตตฺถ อสนฺตุฏฺฐิตาติ ยา ตสฺมิํ อโยนิโส อาหารปริโภเค อสนฺตุสฺสนา อสนฺตุฏฺฐิภาโวฯ อมตฺตญฺญุตาติ อมตฺตญฺญุภาโว, ปมาณสงฺขาตาย มตฺตาย อชานนํฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ อปจฺจเวกฺขิตปริโภควเสน ปวตฺตา โภชเน อมตฺตญฺญุตา นาม วุจฺจติฯ

[1354] อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตานิทฺเทเส จกฺขุนาติอาทิ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ น นิมิตฺตคฺคาหี โหตีติ ฉนฺทราควเสน วุตฺตปฺปการํ นิมิตฺตํ น คณฺหาติฯ เอวํ เสสปทานิปิ วุตฺตปฏิปกฺขนเยเนว เวทิตพฺพานิฯ ยถา จ เหฏฺฐา ‘ชวเน ทุสฺสีลฺยาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ ตสฺมิํ อสํวเร สติ, ทฺวารมฺปิ อคุตฺตํ โหติ, ภวงฺคมฺปิ, อาวชฺชนาทีนิปิ วีถิจิตฺตานี’ติ วุตฺตํ, เอวมิธ ตสฺมิํ สีลาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ ทฺวารมฺปิ คุตฺตํ โหติ, ภวงฺคมฺปิ, อาวชฺชนาทีนิปิ วีถิจิตฺตานิฯ ยถา กิํ? ยถา นครทฺวาเรสุ สุสํวุเตสุ, กิญฺจาปิ อนฺโตฆราทโย อสํวุตา โหนฺติ, ตถาปิ อนฺโตนคเร สพฺพํ ภณฺฑํ สุรกฺขิตํ สุโคปิตเมว โหติ – นครทฺวาเรสุ ปิหิเตสุ โจรานํ ปเวโส นตฺถิ – เอวเมว ชวเน สีลาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ ทฺวารมฺปิ คุตฺตํ โหติ, ภวงฺคมฺปิ, อาวชฺชนาทีนิปิ วีถิจิตฺตานิฯ ตสฺมา ชวนกฺขเณ อุปฺปชฺชมาโนปิ ‘จกฺขุนฺทฺริเย สํวโร’ติ วุตฺโตฯ โสเตน สทฺทํ สุตฺวาติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

[1355] โภชเน มตฺตญฺญุตานิทฺเทเส ปฏิสงฺขา โยนิโส อาหารํ อาหาเรตีติ ปฏิสงฺขานปญฺญาย ชานิตฺวา อุปาเยน อาหารํ ปริภุญฺชติฯ อิทานิ ตํ อุปายํ ทสฺเสตุํ เนว ทวายาติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ ‘เนว ทวายา’ติ ทวตฺถาย น อาหาเรติฯ ตตฺถ นฏลงฺฆกาทโย ทวตฺถาย อาหาเรนฺติ นามฯ ยญฺหิ โภชนํ ภุตฺตสฺส นจฺจคีตกพฺยสิโลกสงฺขาโต ทโว อติเรกตเรน ปฏิภาติ, ตํ โภชนํ อธมฺเมน วิสเมน ปริเยสิตฺวา เต อาหาเรนฺติฯ อยํ ปน ภิกฺขุ เอวํ น อาหาเรติฯ

น มทายาติ มานมทปุริสมทานํ วฑฺฒนตฺถาย น อาหาเรติฯ ตตฺถ ราชราชมหามตฺตา มทตฺถาย อาหาเรนฺติ นามฯ เต หิ อตฺตโน มานมทปุริสมทานํ วฑฺฒนตฺถาย ปิณฺฑรสโภชนาทีนิ ปณีตโภชนานิ ภุญฺชนฺติฯ อยํ ปน ภิกฺขุ เอวํ น อาหาเรติฯ

น มณฺฑนายาติ สรีรมณฺฑนตฺถาย น อาหาเรติฯ

ตตฺถ รูปูปชีวินิโย มาตุคามา อนฺเตปุริกาทโย จ สปฺปิผาณิตํ นาม ปิวนฺติ, เต หิ สินิทฺธํ มุทุํ มนฺทํ โภชนํ อาหาเรนฺติ ‘เอวํ โน องฺคลฏฺฐิ สุสณฺฐิตา ภวิสฺสติ, สรีเร ฉวิวณฺโณ ปสนฺโน ภวิสฺสตี’ติฯ อยํ ปน ภิกฺขุ เอวํ น อาหาเรติฯ

น วิภูสนายาติ สรีเร มํสวิภูสนตฺถาย น อาหาเรติฯ ตตฺถ นิพฺพุทฺธมลฺลมุฏฺฐิกมลฺลาทโย สุสินิทฺเธหิ มจฺฉมํสาทีหิ สรีรมํสํ ปีเณนฺติ ‘เอวํ โน มํสํ อุสฺสทํ ภวิสฺสติ ปหารสหนตฺถายา’ติฯ อยํ ปน ภิกฺขุ เอวํ สรีเร มํสวิภูสนตฺถาย น อาหาเรติฯ

ยาวเทวาติ อาหาราหรเณ ปโยชนสฺส ปริจฺเฉทนิยมทสฺสนํฯ อิมสฺส กายสฺส ฐิติยาติ อิมสฺส จตุมหาภูติกกรชกายสฺส ฐปนตฺถาย อาหาเรติฯ อิทมสฺส อาหาราหรเณ ปโยชนนฺติ อตฺโถฯ ยาปนายาติ ชีวิตินฺทฺริยยาปนตฺถาย อาหาเรติฯ วิหิํสูปรติยาติ วิหิํสา นาม อภุตฺตปจฺจยา อุปฺปชฺชนกา ขุทฺทาฯ ตสฺสา อุปรติยา วูปสมนตฺถาย อาหาเรติฯ พฺรหฺมจริยานุคฺคหายาติ พฺรหฺมจริยํ นาม ติสฺโส สิกฺขา, สกลํ สาสนํ, ตสฺส อนุคฺคณฺหนตฺถาย อาหาเรติฯ

อิตีติ อุปายนิทสฺสนํ; อิมินา อุปาเยนาติ อตฺโถฯ ปุราณญฺจ เวทนํ ปฏิหงฺขามีติ ปุราณเวทนา นาม อภุตฺตปฺปจฺจยา อุปฺปชฺชนกเวทนาฯ ตํ ปฏิหนิสฺสามีติ อาหาเรติฯ นวญฺจ เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามีติ นวเวทนา นาม อติภุตฺตปฺปจฺจเยน อุปฺปชฺชนกเวทนาฯ ตํ น อุปฺปาเทสฺสามีติ อาหาเรติฯ อถ วา, ‘นวเวทนา’ นาม ภุตฺตปฺปจฺจยา นอุปฺปชฺชนกเวทนาฯ ตสฺสา อนุปฺปนฺนาย อนุปฺปชฺชนตฺถเมว อาหาเรติฯ ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสตีติ ยาปนา จ เม ภวิสฺสติฯ อนวชฺชตา จาติ เอตฺถ อตฺถิ สาวชฺชํ อตฺถิ อนวชฺชํฯ ตตฺถ อธมฺมิกปริเยสนา อธมฺมิกปฏิคฺคหณํ อธมฺเมน ปริโภโคติ อิทํ ‘สาวชฺชํ’ นามฯ ธมฺเมน ปริเยสิตฺวา ธมฺเมน ปฏิคฺคเหตฺวา ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภุญฺชนํ ‘อนวชฺชํ’ นามฯ เอกจฺโจ อนวชฺเชเยว สาวชฺชํ กโรติ, ‘ลทฺธํ เม’ติ กตฺวา ปมาณาติกฺกนฺตํ ภุญฺชติฯ ตํ ชีราเปตุํ อสกฺโกนฺโต อุทฺธํวิเรจนอโธวิเรจนาทีหิ กิลมติฯ สกลวิหาเร ภิกฺขู ตสฺส สรีรปฏิชคฺคนเภสชฺชปริเยสนาทีสุ อุสฺสุกฺกํ อาปชฺชนฺติฯ

‘กิํ อิท’นฺติ วุตฺเต ‘อสุกสฺส นาม อุทรํ อุทฺธุมาต’นฺติอาทีนิ วทนฺติฯ ‘เอส นิจฺจกาลมฺปิ เอวํปกติโกเยว, อตฺตโน กุจฺฉิปมาณํ นาม น ชานาตี’ติ นินฺทนฺติ ครหนฺติฯ อยํ อนวชฺเชเยว สาวชฺชํ กโรติ นามฯ เอวํ อกตฺวา ‘อนวชฺชตา จ ภวิสฺสตี’ติ อาหาเรติฯ

ผาสุวิหาโร จาติ เอตฺถาปิ อตฺถิ ผาสุวิหาโร อตฺถิ น ผาสุวิหาโรฯ ตตฺถ ‘อาหรหตฺถโก อลํสาฏโก ตตฺถวฏฺฏโก กากมาสโก ภุตฺตวมิตโก’ติ อิเมสํ ปญฺจนฺนํ พฺราหฺมณานํ โภชนํ น ผาสุวิหาโร นามฯ เอเตสุ หิ ‘อาหรหตฺถโก’ นาม พหุํ ภุญฺชิตฺวา อตฺตโน ธมฺมตาย อุฏฺฐาตุํ อสกฺโกนฺโต ‘อาหร หตฺถ’นฺติ วทติฯ ‘อลํสาฏโก’ นาม อจฺจุทฺธุมาตกุจฺฉิตาย อุฏฺฐิโตปิ สาฏกํ นิวาเสตุํ น สกฺโกติฯ ‘ตตฺถวฏฺฏโก’ นาม อุฏฺฐาตุํ อสกฺโกนฺโต ตตฺเถว ปริวฏฺฏติฯ ‘กากมาสโก’ นาม ยถา กาเกหิ อามสิตุํ สกฺกา โหติ, เอวํ ยาว มุขทฺวารา อาหาเรติฯ ‘ภุตฺตวมิตโก’ นาม มุเขน สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺโต ตตฺเถว วมติฯ เอวํ อกตฺวา ‘ผาสุวิหาโร จ เม ภวิสฺสตี’ติ อาหาเรติฯ ผาสุวิหาโร นาม จตูหิ ปญฺจหิ อาโลเปหิ อูนูทรตาฯ เอตฺตกญฺหิ ภุญฺชิตฺวา ปานียํ ปิวโต จตฺตาโร อิริยาปถา สุเขน ปวตฺตนฺติฯ ตสฺมา ธมฺมเสนาปติ เอวมาห –

‘‘จตฺตาโร ปญฺจ อาโลเป, อภุตฺวา อุทกํ ปิเว;

อลํ ผาสุวิหาราย, ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโน’’ติฯ (เถรคา. 983);

อิมสฺมิํ ปน ฐาเน องฺคานิ สโมธาเนตพฺพานิฯ ‘เนว ทวายา’ติหิ เอกํ องฺคํ, ‘น มทายา’ติ เอกํ, ‘น มณฺฑนายา’ติ เอกํ, ‘น วิภูสนายา’ติ เอกํ, ‘ยาวเทว อิมสฺส กายสฺส ฐิติยา ยาปนายา’ติ เอกํ, ‘วิหิํสูปรติยา พฺรหฺมจริยานุคฺคหายา’ติ เอกํ, ‘อิติ ปุราณญฺจ เวทนํ ปฏิหงฺขามิ นวญฺจ เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามี’ติ เอกํ, ‘ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสตี’ติ เอกํ องฺคํฯ อนวชฺชตา จ ผาสุวิหาโร จาติ อยเมตฺถ โภชนานิสํโสฯ มหาสีวตฺเถโร ปนาห – เหฏฺฐา จตฺตาริ องฺคานิ ปฏิกฺเขโป นามฯ

อุปริ ปน อฏฺฐงฺคานิ สโมธาเนตพฺพานีติ – ตตฺถ ‘ยาวเทว อิมสฺส กายสฺส ฐิติยา’ติ เอกํ องฺคํ, ‘ยาปนายา’ติ เอกํ, ‘วิหิํสูปรติยาติ’ เอกํ, ‘พฺรหฺมจริยานุคฺคหายา’ติ เอกํ, ‘อิติ ปุราณญฺจ เวทนํ ปฏิหงฺขามี’ติ เอกํ, ‘นวญฺจ เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามี’ติ เอกํ, ‘ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสตี’ติ เอกํ, ‘อนวชฺชตา’ จาติ เอกํฯ ผาสุวิหาโร ปน โภชนานิสํโสติฯ เอวํ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตํ อาหารํ อาหาเรนฺโต โภชเน มตฺตญฺญู นาม โหติฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ ปริเยสนปฏิคฺคหณปริโภเคสุ ยุตฺตปฺปมาณชานนวเสน ปวตฺโต ปจฺจเวกฺขิตปริโภโค โภชเน มตฺตญฺญุตา นาม วุจฺจติฯ

[1356] มุฏฺฐสฺสจฺจนิทฺเทเส อสตีติ สติวิรหิตา จตฺตาโร ขนฺธาฯ อนนุสฺสติ อปฺปฏิสฺสตีติ อุปสคฺควเสน ปทํ วฑฺฒิตํฯ อสรณตาติ อสรณากาโรฯ อธารณตาติ ธาเรตุํ อสมตฺถตาฯ ตาย หิ สมนฺนาคโต ปุคฺคโล อาธานปฺปตฺโต นิธานกฺขโม น โหติฯ อุทเก อลาพุกฏาหํ วิย อารมฺมเณ ปิลวตีติ ปิลาปนตาฯ สํมุสนตาติ นฏฺฐมุฏฺฐสฺสติตาฯ ตาย หิ สมนฺนาคโต ปุคฺคโล นิกฺขิตฺตภตฺโต วิย กาโก, นิกฺขิตฺตมํโส วิย จ สิงฺคาโล โหติฯ

[1361] ภาวนาพลนิทฺเทเส กุสลานํ ธมฺมานนฺติ โพธิปกฺขิยธมฺมานํ อาเสวนาติ อาทิเสวนาฯ ภาวนาติ วฑฺฒนาฯ พหุลีกมฺมนฺติ ปุนปฺปุนํ กรณํฯ

[1368] สีลวิปตฺตินิทฺเทโส สีลสมฺปทานิทฺเทสปฏิปกฺขโต เวทิตพฺโพฯ ทิฏฺฐิวิปตฺตินิทฺเทโส จ ทิฏฺฐิสมฺปทานิทฺเทสปฏิปกฺขโต ทิฏฺฐิสมฺปทานิทฺเทโส จ ทิฏฺฐุปาทานนิทฺเทสปฏิปกฺขโตฯ สีลวิสุทฺธินิทฺเทโส กิญฺจาปิ สีลสมฺปทานิทฺเทเสน สมาโน, ตตฺถ ปน วิสุทฺธิสมฺปาปกํ ปาติโมกฺขสํวรสีลํ กถิตํ, อิธ วิสุทฺธิปฺปตฺตํ สีลํฯ สติ จ สมฺปชญฺญญฺจ, ปฏิสงฺขานพลญฺจ ภาวนาพลญฺจ, สมโถ จ วิปสฺสนา จ, สมถนิมิตฺตญฺจ ปคฺคหนิมิตฺตญฺจ, ปคฺคาโห จ อวิกฺเขโป จ, สีลสมฺปทา จ ทิฏฺฐิสมฺปทา จาติ อิเมหิ ปน ฉหิ ทุเกหิ จตุภูมกาปิ โลกิยโลกุตฺตรธมฺมาว กถิตาฯ

[1373] ทิฏฺฐิวิสุทฺธินิทฺเทเส กมฺมสฺสกตญฺญาณนฺติ ‘อิทํ กมฺมํ สกํ, อิทํ โน สก’นฺติ ชานนปญฺญาฯ ตตฺถ อตฺตนา วา กตํ โหตุ ปเรน วา สพฺพมฺปิ อกุสลกมฺมํ โน สกํฯ กสฺมา? อตฺถภญฺชนโต อนตฺถชนนโต จฯ กุสลกมฺมํ ปน อนตฺถภญฺชนโต อตฺถชนนโต จ ‘สกํ’ นามฯ

ตตฺถ ยถา นาม สธโน สโภโค ปุริโส อทฺธานมคฺคํ ปฏิปชฺชิตฺวา อนฺตรามคฺเค คามนิคมาทีสุ นกฺขตฺเต สงฺฆุฏฺเฐ ‘อหํ อาคนฺตุโก, กํ นุ โข นิสฺสาย นกฺขตฺตํ กีเฬยฺย’นฺติ อจินฺเตตฺวา ยถา ยถา อิจฺฉติ เตน เตน นีหาเรน นกฺขตฺตํ กีฬนฺโต สุเขน กนฺตารํ อติกฺกมติ, เอวเมว อิมสฺมิํ กมฺมสฺสกตญฺญาเณ ฐตฺวา อิเม สตฺตา พหุํ วฏฺฏคามิกมฺมํ อายูหิตฺวา สุเขน สุขํ อนุภวนฺตา อรหตฺตํ ปตฺตา คณนปถํ วีติวตฺตาฯ สจฺจานุโลมิกญาณนฺติ จตุนฺนํ สจฺจานํ อนุโลมํ วิปสฺสนาญาณํฯ มคฺคสมงฺคิสฺส ญาณํ ผลสมงฺคิสฺส ญาณนฺติ มคฺคญาณผลญาณานิเยวฯ

[1374] ‘ทิฏฺฐิวิสุทฺธิ โข ปนา’ติปทสฺส นิทฺเทเส ยา ปญฺญา ปชานนาติอาทีหิ ปเทหิ เหฏฺฐา วุตฺตานิ กมฺมสฺสกตญฺญาณาทีเนว จตฺตาริ ญาณานิ วิภตฺตานิฯ

[1375] ‘ยถาทิฏฺฐิสฺส จ ปธาน’นฺติ ปทสฺส นิทฺเทเส โย เจตสิโก วีริยารมฺโภติอาทีหิ ปเทหิ นิทฺทิฏฺฐํ วีริยํ ปญฺญาคติกเมว; ปญฺญาย หิ โลกิยฏฺฐาเน โลกิยํ โลกุตฺตรฏฺฐาเน โลกุตฺตรนฺติ เวทิตพฺพํฯ

[1376] สํเวคทุกนิทฺเทเส ชาติภยนฺติ ชาติํ ภยโต ทิสฺวา ฐิตญาณํฯ ชรามรณภยาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

[1377] อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานนฺติอาทีหิ ชาติอาทีนิ ภยโต ทิสฺวา ชาติชราพฺยาธิมรเณหิ มุจฺจิตุกามสฺส อุปายปธานํ กถิตํฯ ปทภาชนียสฺส ปนตฺโถ วิภงฺคฏฺฐกถายํ (วิภ. อฏฺฐ. 367 โพชฺฌงฺคปพฺพวณฺณนา) อาวิ ภวิสฺสติฯ

[1378] ‘อสนฺตุฏฺฐิตา จ กุสเลสุ ธมฺเมสู’ติ ปทนิทฺเทเส ภิยฺโยกมฺยตาติ วิเสสกามตาฯ อิเธกจฺโจ หิ อาทิโตว ปกฺขิกภตฺตํ วา สลากภตฺตํ วา อุโปสถิกํ วา ปาฏิปทิกํ วา เทติ, โส เตน อสนฺตุฏฺโฐ หุตฺวา ปุน ธุรภตฺตํ สงฺฆภตฺตํ วสฺสาวาสิกํ เทติ, อาวาสํ กาเรติ, จตฺตาโรปิ ปจฺจเย เทติฯ ตตฺราปิ อสนฺตุฏฺโฐ หุตฺวา สรณานิ คณฺหาติ, ปญฺจ สีลานิ สมาทิยติฯ ตตฺราปิ อสนฺตุฏฺโฐ หุตฺวา ปพฺพชติฯ

ปพฺพชิตฺวา เอกํ นิกายํ ทฺเว นิกาเยติ เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ คณฺหาติ, อฏฺฐ สมาปตฺติโย ภาเวติ, วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ คณฺหาติ ฯ อรหตฺตปฺปตฺติโต ปฏฺฐาย มหาสนฺตุฏฺโฐ นาม โหติฯ เอวํ ยาว อรหตฺตา วิเสสกามตา ‘ภิยฺโยกมฺยตา’ นามฯ

[1379] ‘อปฺปฏิวานิตา จ ปธานสฺมิ’นฺติ ปทสฺส นิทฺเทเส ยสฺมา ปนฺตเสนาสเนสุ อธิกุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนาย อุกฺกณฺฐมาโน ปธานํ ปฏิวาเสติ นาม , อนุกฺกณฺฐมาโน โน ปฏิวาเสติ นาม, ตสฺมา ตํ นยํ ทสฺเสตุํ ยา กุสลานํ ธมฺมานนฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สกฺกจฺจกิริยตาติ กุสลานํ กรเณ สกฺกจฺจการิตาฯ สาตจฺจกิริยตาติ สตตเมว กรณํฯ อฏฺฐิตกิริยตาติ ขณฺฑํ อกตฺวา อฏฺฐเปตฺวา กรณํฯ อโนลีนวุตฺติตาติ อลีนชีวิตา, อลีนปวตฺติตา วาฯ อนิกฺขิตฺตฉนฺทตาติ กุสลจฺฉนฺทสฺส อนิกฺขิปนํฯ อนิกฺขิตฺตธุรตาติ กุสลกรเณ วีริยธุรสฺส อนิกฺขิปนํฯ

[1380] ‘ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณํ วิชฺชา’ติ เอตฺถ ปุพฺเพนิวาโสติ ปุพฺเพ นิวุตฺถกฺขนฺธา จ ขนฺธปฏิพทฺธญฺจฯ ปุพฺเพนิวาสสฺส อนุสฺสติ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติฯ ตาย สมฺปยุตฺตํ ญาณํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณํฯ ตยิทํ ปุพฺเพ นิวุตฺถกฺขนฺธปฏิจฺฉาทกํ ตมํ วิชฺฌตีติ วิชฺชาฯ ตํ ตมํ วิชฺฌิตฺวา เต ขนฺเธ วิทิเต ปากเฏ กโรตีติ วิทิตกรณฏฺเฐนาปิ วิชฺชาฯ

จุตูปปาเต ญาณนฺติ จุติยญฺจ อุปปาเต จ ญาณํฯ อิทมฺปิ สตฺตานํ จุติปฏิสนฺธิจฺฉาทกํ ตมํ วิชฺฌตีติ วิชฺชาฯ ตํ ตมํ วิชฺฌิตฺวา สตฺตานํ จุติปฏิสนฺธิโย วิทิตา ปากฏา กโรตีติ วิทิตกรณฏฺเฐนาปิ วิชฺชาฯ อาสวานํ ขเย ญาณนฺติ สพฺพกิเลสานํ ขยสมเย ญาณํฯ ตยิทํ จตุสจฺจจฺฉาทกตมํ วิชฺฌตีติ วิชฺชาฯ ตํ ตมํ วิชฺฌิตฺวา จตฺตาริ สจฺจานิ วิทิตานิ ปากฏานิ กโรตีติ วิทิตกรณฏฺเฐนาปิ วิชฺชาฯ

[1381] ‘จิตฺตสฺส จ อธิมุตฺติ นิพฺพานญฺจา’ติ เอตฺถ อารมฺมเณ อธิมุจฺจนฏฺเฐน, ปจฺจนีกธมฺเมหิ จ สุฏฺฐุมุตฺตฏฺเฐน อฏฺฐ สมาปตฺติโย จิตฺตสฺส อธิมุตฺติ นามฯ อิตรํ ปน ‘นตฺถิ เอตฺถ ตณฺหาสงฺขาตํ วานํ’, ‘นิคฺคตํ วา ตสฺมา วานา’ติ นิพฺพานํฯ ตตฺถ อฏฺฐ สมาปตฺติโย สยํ วิกฺขมฺภิตกิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตา วิมุตฺตีติ วุตฺตา, นิพฺพานํ ปน สพฺพกิเลเสหิ อจฺจนฺตํ วิมุตฺตตฺตา วิมุตฺตีติฯ

[1382] มคฺคสมงฺคิสฺส ญาณนฺติ จตฺตาริ มคฺคญาณานิฯ ผลสมงฺคิสฺส ญาณนฺติ จตฺตาริ ผลญาณานิฯ ตตฺถ ปฐมมคฺคญาณํ ปญฺจ กิเลเส เขเปนฺตํ นิโรเธนฺตํ วูปสเมนฺตํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภนฺตํ อุปฺปชฺชตีติ ขเย ญาณํ นาม ชาตํฯ ทุติยมคฺคญาณํ จตฺตาโร กิเลเสฯ ตถา ตติยมคฺคญาณํฯ จตุตฺถมคฺคญาณํ ปน อฏฺฐ กิเลเส เขเปนฺตํ นิโรเธนฺตํ วูปสเมนฺตํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภนฺตํ อุปฺปชฺชตีติ ‘ขเย ญาณํ’ นาม ชาตํฯ ตํ ตํ มคฺคผลญาณํ ปน เตสํ เตสํ กิเลสานํ ขีณนฺเต นิรุทฺธนฺเต วูปสมนฺเต ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺเต อนุปฺปาทนฺเต อปฺปวตฺตนฺเต อุปฺปนฺนนฺติ อนุปฺปาเท ญาณํ นาม ชาตนฺติฯ

อฏฺฐสาลินิยา ธมฺมสงฺคหอฏฺฐกถาย

นิกฺเขปกณฺฑวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. อฏฺฐกถากณฺโฑ

ติกอตฺถุทฺธารวณฺณนา