เมนู

[1044] อตีตตฺติกนิทฺเทเส อตีตาติ ขณตฺตยํ อติกฺกนฺตาฯ นิรุทฺธาติ นิโรธปฺปตฺตาฯ วิคตาติ วิภวํ คตา, วิคจฺฉิตา วาฯ วิปริณตาติ ปกติวิชหเนน วิปริณามํ คตาฯ นิโรธสงฺขาตํ อตฺถํ คตาติ อตฺถงฺคตาฯ อพฺภตฺถงฺคตาติ อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺฒิตํฯ อุปฺปชฺชิตฺวา วิคตาติ นิพฺพตฺติตฺวา วิคจฺฉิตาฯ ปุน อตีตวจเน การณํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ ปรโต อนาคตาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อตีตํเสน สงฺคหิตาติ อตีตโกฏฺฐาเสน คณนํ คตาฯ กตเม เตติ? รูปํ เวทนา สญฺญา สงฺขารา วิญฺญาณํฯ ปรโต อนาคตาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

[1047] อตีตารมฺมณตฺติกนิทฺเทเส อตีเต ธมฺเม อารพฺภาติอาทีสุ ปริตฺตมหคฺคตาว ธมฺมา เวทิตพฺพาฯ เต หิ อตีตาทีนิ อารพฺภ อุปฺปชฺชนฺติฯ

[1050] อชฺฌตฺตตฺติกนิทฺเทเส เตสํ เตสนฺติ ปททฺวเยน สพฺพสตฺเต ปริยาทิยติฯ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตนฺติ อุภยํ นิยกชฺฌตฺตาธิวจนํฯ นิยตาติ อตฺตนิ ชาตาฯ ปาฏิปุคฺคลิกาติ ปาฏิเยกฺกสฺส ปาฏิเยกฺกสฺส ปุคฺคลสฺส สนฺตกาฯ อุปาทิณฺณาติ สรีรฏฺฐกาฯ เต หิ กมฺมนิพฺพตฺตา วา โหนฺตุ มา วา, อาทินฺนคหิตปรามฏฺฐวเสน ปน อิธ อุปาทิณฺณาติ วุตฺตาฯ

[1051] ปรสตฺตานนฺติ อตฺตานํ ฐเปตฺวา อวเสสสตฺตานํฯ ปรปุคฺคลานนฺติ ตสฺเสว เววจนํฯ เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตสทิสเมวฯ ตทุภยนฺติ ตํ อุภยํฯ

[1053] อชฺฌตฺตารมฺมณตฺติกสฺส ปฐมปเท ปริตฺตมหคฺคตา ธมฺมา เวทิตพฺพาฯ ทุติเย อปฺปมาณาปิฯ ตติเย ปริตฺตมหคฺคตาวฯ อปฺปมาณา ปน กาเลน พหิทฺธา กาเลน อชฺฌตฺตํ อารมฺมณํ น กโรนฺติฯ สนิทสฺสนตฺติกนิทฺเทโส อุตฺตาโนเยวาติฯ

ทุกนิกฺเขปกถา

[1062] ทุเกสุ อโทสนิทฺเทเส เมตฺตายนวเสน เมตฺติฯ เมตฺตากาโร เมตฺตายนา

เมตฺตาย อยิตสฺส เมตฺตาสมงฺคิโน จิตฺตสฺส ภาโว เมตฺตายิตตฺตํฯ อนุทยตีติ อนุทฺทา, รกฺขตีติ อตฺโถฯ อนุทฺทากาโร อนุทฺทายนาฯ อนุทฺทายิตสฺส ภาโว อนุทฺทายิตตฺตํฯ หิตสฺส เอสนวเสน หิเตสิตาฯ อนุกมฺปนวเสน อนุกมฺปาฯ สพฺเพหิปิ อิเมหิ ปเทหิ อุปจารปฺปนาปฺปตฺตา เมตฺตาว วุตฺตาฯ เสสปเทหิ โลกิยโลกุตฺตโร อโทโส กถิโตฯ

[1063] อโมหนิทฺเทเส ทุกฺเข ญาณนฺติ ทุกฺขสจฺเจ ปญฺญาฯ ทุกฺขสมุทเยติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถ จ ทุกฺเข ญาณํ สวนสมฺมสนปฏิเวธปจฺจเวกฺขณาสุ วตฺตติฯ ตถา ทุกฺขสมุทเยฯ นิโรเธ ปน สวนปฏิเวธปจฺจเวกฺขณาสุ เอวฯ ตถา ปฏิปทายฯ ปุพฺพนฺเตติ อตีตโกฏฺฐาเสฯ อปรนฺเตติ อนาคตโกฏฺฐาเสฯ ปุพฺพนฺตาปรนฺเตติ ตทุภเยฯ อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ ญาณนฺติ อยํ ปจฺจโย, อิทํ ปจฺจยุปฺปนฺนํ, อิทํ ปฏิจฺจ อิทํ นิพฺพตฺตนฺติ, เอวํ ปจฺจเยสุ จ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺเมสุ จ ญาณํฯ

[1065] โลภนิทฺเทเสปิ เหฏฺฐา อนาคตานํ ปทานํ อยมตฺโถ – รญฺชนวเสน ราโคฯ พลวรญฺชนฏฺเฐน สาราโคฯ วิสเยสุ สตฺตานํ อนุนยนโต อนุนโยฯ อนุรุชฺฌตีติ อนุโรโธ, กาเมตีติ อตฺโถฯ ยตฺถ กตฺถจิ ภเว สตฺตา เอตาย นนฺทนฺติ, สยํ วา นนฺทตีติ นนฺทีฯ นนฺที จ สา รญฺชนฏฺเฐน ราโค จาติ นนฺทีราโคฯ ตตฺถ เอกสฺมิํ อารมฺมเณ สกิํ อุปฺปนฺนา ตณฺหา ‘นนฺที’ฯ ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชมานา ‘นนฺทีราโค’ติ วุจฺจติฯ จิตฺตสฺส สาราโคติ โย เหฏฺฐา พลวรญฺชนฏฺเฐน สาราโคติ วุตฺโต, โส น สตฺตสฺส, จิตฺตสฺเสว สาราโคติ อตฺโถฯ

อิจฺฉนฺติ เอตาย อารมฺมณานีติ อิจฺฉาฯ พหลกิเลสภาเวน มุจฺฉนฺติ เอตาย ปาณิโนติ มุจฺฉาฯ คิลิตฺวา ปรินิฏฺฐเปตฺวา คหณวเสน อชฺโฌสานํฯ อิมินา สตฺตา คิชฺฌนฺติ, เคธํ อาปชฺชนฺตีติ เคโธ; พหลฏฺเฐน วา เคโธฯ ‘‘เคธํ วา ปวนสณฺฑ’’นฺติ หิ พหลฏฺเฐเนว วุตฺตํฯ อนนฺตรปทํ อุปสคฺควเสน วฑฺฒิตํฯ สพฺพโตภาเคน วา เคโธติ ปลิเคโธฯ สญฺชนฺติ เอเตนาติ สงฺโค; ลคฺคนฏฺเฐน วา สงฺโคฯ โอสีทนฏฺเฐน ปงฺโกฯ อากฑฺฒนวเสน เอชาฯ ‘‘เอชา อิมํ ปุริสํ ปริกฑฺฒติ ตสฺส ตสฺเสว ภวสฺส อภินิพฺพตฺติยา’’ติ หิ วุตฺตํฯ วญฺจนฏฺเฐน มายา

วฏฺฏสฺมิํ สตฺตานํ ชนนฏฺเฐน ชนิกาฯ ‘‘ตณฺหา ชเนติ ปุริสํ จิตฺตมสฺส วิธาวตี’’ติ (สํ. นิ. 1.55-57) หิ วุตฺตํฯ วฏฺฏสฺมิํ สตฺเต ทุกฺเขน สํโยชยมานา ชเนตีติ สญฺชนนีฯ ฆฏนฏฺเฐน สิพฺพินีฯ อยญฺหิ วฏฺฏสฺมิํ สตฺเต จุติปฏิสนฺธิวเสน สิพฺพติ ฆเฏติ, ตุนฺนกาโร วิย ปิโลติกาย ปิโลติกํ; ตสฺมา ฆฏนฏฺเฐน สิพฺพินีติ วุตฺตาฯ อเนกปฺปการํ วิสยชาลํ ตณฺหาวิปฺผนฺทิตนิเวสสงฺขาตํ วา ชาลมสฺสา อตฺถีติ ชาลินี

อากฑฺฒนฏฺเฐน สีฆโสตา สริตา วิยาติ สริตาฯ อลฺลฏฺเฐน วา สริตาฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘สริตานิ สิเนหิตานิ จ โสมนสฺสานิ ภวนฺติ ชนฺตุโน’’ติ (ธ. ป. 341)ฯ อลฺลานิ เจว สินิทฺธานิ จาติ อยญฺเหตฺถ อตฺโถฯ วิสตาติ วิสตฺติกาฯ วิสฏาติ วิสตฺติกาฯ วิสาลาติ วิสตฺติกาฯ วิสกฺกตีติ วิสตฺติกาฯ วิสํวาทิกาติ วิสตฺติกาฯ วิสํหรตีติ วิสตฺติกาฯ วิสมูลาติ วิสตฺติกาฯ วิสผลาติ วิสตฺติกาฯ วิสปริโภคาติ วิสตฺติกาฯ วิสตา วา ปน สา ตณฺหา รูเป สทฺเท คนฺเธ รเส โผฏฺฐพฺเพ ธมฺเม กุเล คเณ วิตฺถตาติ วิสตฺติกา (มหานิ. 3)ฯ อนยพฺยสนปาปนฏฺเฐน กุมฺมานุพนฺธสุตฺตกํ วิยาติ สุตฺตํฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘สุตฺตกนฺติ โข, ภิกฺขเว, นนฺทีราคสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ (สํ. นิ. 2.159)ฯ รูปาทีสุ วิตฺถตฏฺเฐน วิสฏาฯ ตสฺส ตสฺส ปฏิลาภตฺถาย สตฺเต อายูหาเปตีติ อายูหินีฯ อุกฺกณฺฐิตุํ อปฺปทานโต สหายฏฺเฐน ทุติยาฯ อยญฺหิ สตฺตานํ วฏฺฏสฺมิํ อุกฺกณฺฐิตุํ น เทติ, คตคตฏฺฐาเน ปิยสหาโย วิย อภิรมาเปติฯ เตน วุตฺตํ –

‘‘ตณฺหาทุติโย ปุริโส, ทีฆมทฺธาน สํสรํ;

อิตฺถภาวญฺญถาภาวํ, สํสารํ นาติวตฺตตี’’ติฯ (อ. นิ. 4.9; อิติวุ. 15; มหานิ. 191; จูฬนิ. ปารายนานุคีติคาถานิทฺเทส 107);

ปณิธานกวเสน ปณิธิฯ ภวเนตฺตีติ ภวรชฺชุฯ เอตาย หิ สตฺตา, รชฺชุยา คีวาย พทฺธา โคณา วิย, อิจฺฉิติจฺฉิตฏฺฐานํ นิยฺยนฺติฯ ตํ ตํ อารมฺมณํ วนติ ภชติ อลฺลียตีติ วนํฯ วนติ ยาจตีติ วา วนํฯ วนโถติ พฺยญฺชเนน ปทํ วฑฺฒิตํฯ

อนตฺถทุกฺขานํ วา สมุฏฺฐาปนฏฺเฐน คหนฏฺเฐน จ วนํ วิยาติ ‘วนํ’; พลวตณฺหาเยตํ นามํฯ คหนตรฏฺเฐน ปน ตโต พลวตโร ‘วนโถ’ นามฯ เตน วุตฺตํ –

‘‘วนํ ฉินฺทถ มา รุกฺขํ, วนโต ชายเต ภยํ;

เฉตฺวา วนญฺจ วนถญฺจ, นิพฺพนา โหถ ภิกฺขโว’’ติฯ (ธ. ป. 283);

สนฺถวนวเสน สนฺถโว; สํสคฺโคติ อตฺโถฯ โส ทุวิโธ – ตณฺหาสนฺถโว มิตฺตสนฺถโว จฯ เตสุ อิธ ตณฺหาสนฺถโว อธิปฺเปโตฯ สิเนหวเสน สิเนโหฯ อาลยกรณวเสน อเปกฺขตีติ อเปกฺขาฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ – ‘‘อิมานิ เต เทว จตุราสีตินครสหสฺสานิ กุสาวตีราชธานีปมุขานิฯ เอตฺถ เทว ฉนฺทํ ชเนหิ, ชีวิเต อเปกฺขํ กโรหี’’ติ (ที. นิ. 2.266)ฯ อาลยํ กโรหีติ อยญฺเหตฺถ อตฺโถฯ ปาฏิเยกฺเก ปาฏิเยกฺเก อารมฺมเณ พนฺธตีติ ปฏิพนฺธุฯ ญาตกฏฺเฐน วา ปาฏิเยกฺโก พนฺธูติปิ ปฏิพนฺธุฯ นิจฺจสนฺนิสฺสิตฏฺเฐน หิ สตฺตานํ ตณฺหาสโม พนฺธุ นาม นตฺถิฯ

อารมฺมณานํ อสนโต อาสาฯ อชฺโฌตฺถรณโต เจว ติตฺติํ อนุปคนฺตฺวาว ปริภุญฺชนโต จาติ อตฺโถฯ อาสิสนวเสน อาสิสนาฯ อาสิสิตสฺส ภาโว อาสิสิตตฺตํฯ อิทานิ ตสฺสา ปวตฺติฏฺฐานํ ทสฺเสตุํ รูปาสาติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อาสิสนวเสน อาสาติ อาสาย อตฺถํ คเหตฺวา รูเป อาสา รูปาสาติ เอวํ นวปิ ปทานิ เวทิตพฺพานิฯ เอตฺถ จ ปุริมานิ ปญฺจ ปญฺจกามคุณวเสน วุตฺตานิฯ ปริกฺขารโลภวเสน ฉฏฺฐํฯ ตํ วิเสสโต ปพฺพชิตานํฯ ตโต ปรานิ ตีณิ อติตฺติยวตฺถุวเสน คหฏฺฐานํฯ น หิ เตสํ ธนปุตฺตชีวิเตหิ อญฺญํ ปิยตรํ อตฺถิฯ ‘เอตํ มยฺหํ เอตํ มยฺห’นฺติ วา ‘อสุเกน เม อิทํ ทินฺนํ อิทํ ทินฺน’นฺติ วา เอวํ สตฺเต ชปฺปาเปตีติ ชปฺปาฯ ปรโต ทฺเว ปทานิ อุปสคฺเคน วฑฺฒิตานิฯ ตโต ปรํ อญฺเญนากาเรน วิภชิตุํ อารทฺธตฺตา ปุน ชปฺปาติ วุตฺตํฯ ชปฺปนากาโร ชปฺปนาฯ ชปฺปิตสฺส ภาโว ชปฺปิตตฺตํฯ ปุนปฺปุนํ วิสเย ลุมฺปติ อากฑฺฒตีติ โลลุโปฯ โลลุปสฺส ภาโว โลลุปฺปํฯ โลลุปฺปากาโร โลลุปฺปายนาฯ โลลุปฺปสมงฺคิโน ภาโว โลลุปฺปายิตตฺตํ

ปุจฺฉญฺชิกตาติ ยาย ตณฺหาย ลาภฏฺฐาเนสุ, ปุจฺฉํ จาลยมานา สุนขา วิย, กมฺปมานา วิจรนฺติ, ตํ ตสฺสา กมฺปนตณฺหาย นามํฯ สาธุ มนาปมนาเป วิสเย กาเมตีติ สาธุกาโมฯ ตสฺส ภาโว สาธุกมฺยตาฯ มาตา มาตุจฺฉาติอาทิเก อยุตฺตฏฺฐาเน ราโคติ อธมฺมราโคฯ ยุตฺตฏฺฐาเนปิ พลวา หุตฺวา อุปฺปนฺนโลโภ วิสมโลโภฯ ‘‘ราโค วิสม’’นฺติอาทิวจนโต (วิภ. 924) วา ยุตฺตฏฺฐาเน วา อยุตฺตฏฺฐาเน วา อุปฺปนฺโน ฉนฺทราโค อธมฺมฏฺเฐน ‘อธมฺมราโค’, วิสมฏฺเฐน ‘วิสมโลโภ’ติ เวทิตพฺโพฯ

อารมฺมณานํ นิกามนวเสน นิกนฺติฯ นิกามนากาโร นิกามนาฯ ปตฺถนาวเสน ปตฺถนาฯ ปิหายนวเสน ปิหนาฯ สุฏฺฐุ ปตฺถนา สมฺปตฺถนาฯ ปญฺจสุ กามคุเณสุ ตณฺหา กามตณฺหาฯ รูปารูปภเว ตณฺหา ภวตณฺหาฯ อุจฺเฉทสงฺขาเต วิภเว ตณฺหา วิภวตณฺหาฯ สุทฺเธ รูปภวสฺมิํเยว ตณฺหา รูปตณฺหาฯ อรูปภเว ตณฺหา อรูปตณฺหาฯ อุจฺเฉททิฏฺฐิสหคโต ราโค ทิฏฺฐิราโคฯ นิโรเธ ตณฺหา นิโรธตณฺหาฯ รูเป ตณฺหา รูปตณฺหาฯ สทฺเท ตณฺหา สทฺทตณฺหาฯ คนฺธตณฺหาทีสุปิ เอเสว นโยฯ โอฆาทโย วุตฺตตฺถาวฯ

กุสลธมฺเม อาวรตีติ อาวรณํฯ ฉาทนวเสน ฉาทนํฯ สตฺเต วฏฺฏสฺมิํ พนฺธตีติ พนฺธนํฯ จิตฺตํ อุปคนฺตฺวา กิลิสฺสติ สํกิลิฏฺฐํ กโรตีติ อุปกฺกิเลโสฯ ถามคตฏฺเฐน อนุเสตีติ อนุสโยฯ อุปฺปชฺชมานา จิตฺตํ ปริยุฏฺฐาตีติ ปริยุฏฺฐานํ; อุปฺปชฺชิตุํ อปฺปทาเนน กุสลจารํ คณฺหาตีติ อตฺโถฯ ‘‘โจรา มคฺเค ปริยุฏฺฐิํสุ ธุตฺตา มคฺเค ปริยุฏฺฐิํสู’’ติอาทีสุ (จูฬว. 430) หิ มคฺคํ คณฺหิํสูติ อตฺโถฯ เอวมิธาปิ คหณฏฺเฐน ปริยุฏฺฐานํ เวทิตพฺพํฯ ปลิเวฐนฏฺเฐน ลตา วิยาติ ลตาฯ ‘‘ลตา อุพฺภิชฺช ติฏฺฐตี’’ติ (ธ. ป. 340) อาคตฏฺฐาเนปิ อยํ ตณฺหา ลตาติ วุตฺตาฯ วิวิธานิ วตฺถูนิ อิจฺฉตีติ เววิจฺฉํฯ วฏฺฏทุกฺขสฺส มูลนฺติ ทุกฺขมูลํฯ ตสฺเสว ทุกฺขสฺส นิทานนฺติ ทุกฺขนิทานํฯ ตํ ทุกฺขํ อิโต ปภวตีติ ทุกฺขปฺปภโวฯ พนฺธนฏฺเฐน ปาโส วิยาติ ปาโสฯ มารสฺส ปาโส มารปาโสฯ ทุรุคฺคิลนฏฺเฐน พฬิสํ วิยาติ พฬิสํฯ

มารสฺส พฬิสํ มารพฬิสํฯ ตณฺหาภิภูตา มารสฺส วิสยํ นาติกฺกมนฺติ, เตสํ อุปริ มาโร วสํ วตฺเตตีติ อิมินา ปริยาเยน มารสฺส วิสโยติ มารวิสโย ฯ สนฺทนฏฺเฐน ตณฺหาว นที ตณฺหานทีฯ อชฺโฌตฺถรณฏฺเฐน ตณฺหาว ชาลํ ตณฺหาชาลํฯ ยถา สุนขา คทฺทุลพทฺธา ยทิจฺฉกํ นียนฺติ, เอวํ ตณฺหาพทฺธา สตฺตาปีติ ทฬฺหพนฺธนฏฺเฐน คทฺทุลํ วิยาติ คทฺทุลํฯ ตณฺหาว คทฺทุลํ ตณฺหาคทฺทุลํฯ ทุปฺปูรณฏฺเฐน ตณฺหาว สมุทฺโท ตณฺหาสมุทฺโท

[1066] โทสนิทฺเทเส อนตฺถํ เม อจรีติ อวุฑฺฒิํ เม อกาสิฯ อิมินา อุปาเยน สพฺพปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อฏฺฐาเน วา ปน อาฆาโตติ อการเณ โกโป – เอกจฺโจ หิ ‘เทโว อติวสฺสตี’ติ กุปฺปติ, ‘น วสฺสตี’ติ กุปฺปติ, ‘สูริโย ตปฺปตี’ติ กุปฺปติ, ‘น ตปฺปตี’ติ กุปฺปติ, วาเต วายนฺเตปิ กุปฺปติ, อวายนฺเตปิ กุปฺปติ, สมฺมชฺชิตุํ อสกฺโกนฺโต โพธิปณฺณานํ กุปฺปติ, จีวรํ ปารุปิตุํ อสกฺโกนฺโต วาตสฺส กุปฺปติ, อุปกฺขลิตฺวา ขาณุกสฺส กุปฺปติ อิทํ สนฺธาย วุตฺตํ – อฏฺฐาเน วา ปน อาฆาโต ชายตีติฯ ตตฺถ เหฏฺฐา นวสุ ฐาเนสุ สตฺเต อารพฺภ อุปฺปนฺนตฺตา กมฺมปถเภโท โหติฯ อฏฺฐานาฆาโต ปน สงฺขาเรสุ อุปฺปนฺโน กมฺมปถเภทํ น กโรติฯ จิตฺตํ อาฆาเตนฺโต อุปฺปนฺโนติ จิตฺตสฺส อาฆาโตฯ ตโต พลวตโร ปฏิฆาโตฯ ปฏิหญฺญนวเสน ปฏิฆํฯ ปฏิวิรุชฺฌตีติ ปฏิวิโรโธฯ กุปฺปนวเสน โกโปฯ ปโกโป สมฺปโกโปติ อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺฒิตํฯ ทุสฺสนวเสน โทโสฯ ปโทโส สมฺปโทโสติ อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺฒิตํฯ จิตฺตสฺส พฺยาปตฺตีติ จิตฺตสฺส วิปนฺนตา, วิปริวตฺตนากาโรฯ มนํ ปทูสยมาโน อุปฺปชฺชตีติ มโนปโทโสฯ กุชฺฌนวเสน โกโธฯ กุชฺฌนากาโร กุชฺฌนาฯ กุชฺฌิตสฺส ภาโว กุชฺฌิตตฺตํ

อิทานิ อกุสลนิทฺเทเส วุตฺตนยํ ทสฺเสตุํ โทโส ทุสฺสนาติอาทิ วุตฺตํฯ ตสฺมา ‘‘โย เอวรูโป จิตฺตสฺส อาฆาโต…เป.… กุชฺฌิตตฺต’’นฺติ จ อิธ วุตฺโต, ‘‘โทโส ทุสฺสนา’’ติอาทินา นเยน เหฏฺฐา วุตฺโต, อยํ วุจฺจติ โทโสติฯ เอวเมตฺถ โยชนา กาตพฺพาฯ เอวญฺหิ สติ ปุนรุตฺติโทโส ปฏิเสธิโต โหติฯ

โมหนิทฺเทโส อโมหนิทฺเทเส วุตฺตปฏิปกฺขนเยน เวทิตพฺโพฯ สพฺพากาเรน ปเนส วิภงฺคฏฺฐกถายํ อาวิ ภวิสฺสติฯ

[1079] เตหิ ธมฺเมหิ เย ธมฺมา สเหตุกาติ เตหิ เหตุธมฺเมหิ เย อญฺเญ เหตุธมฺมา วา นเหตุธมฺมา วา เต สเหตุกาฯ อเหตุกปเทปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถ จ เหตุ เหตุเยว จ โหติ, ติณฺณํ วา ทฺวินฺนํ วา เอกโต อุปฺปตฺติยํ สเหตุโก จฯ วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสหคโต ปน โมโห เหตุ อเหตุโกฯ เหตุสมฺปยุตฺตทุกนิทฺเทเสปิ เอเสว นโยฯ

[1091] สงฺขตทุกนิทฺเทเส ปุริมทุเก วุตฺตํ อสงฺขตธาตุํ สนฺธาย โย เอว โส ธมฺโมติ เอกวจนนิทฺเทโส กโตฯ ปุริมทุเก ปน พหุวจนวเสน ปุจฺฉาย อุทฺธฏตฺตา อิเม ธมฺมา อปฺปจฺจยาติ ปุจฺฉานุสนฺธินเยน พหุวจนํ กตํฯ อิเม ธมฺมา สนิทสฺสนาติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

[1101] เกนจิ วิญฺเญยฺยทุกนิทฺเทเส จกฺขุวิญฺเญยฺยาติ จกฺขุวิญฺญาเณน วิชานิตพฺพาฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถ จ เกนจิ วิญฺเญยฺยาติ จกฺขุวิญฺญาณาทีสุ เกนจิ เอเกน จกฺขุวิญฺญาเณน วา โสตวิญฺญาเณน วา วิชานิตพฺพาฯ เกนจิ น วิญฺเญยฺยาติ เตเนว จกฺขุวิญฺญาเณน วา โสตวิญฺญาเณน วา น วิชานิตพฺพาฯ ‘เอวํ สนฺเต ทฺวินฺนมฺปิ ปทานํ อตฺถนานตฺตโต ทุโก โหตี’ติ เหฏฺฐา วุตฺตตฺตา ‘เย เต ธมฺมา จกฺขุวิญฺเญยฺยา น เต ธมฺมา โสตวิญฺเญยฺยา’ติ อยํ ทุโก น โหติฯ รูปํ ปน จกฺขุวิญฺเญยฺยํ สทฺโท น จกฺขุวิญฺเญยฺโยติ อิมมตฺถํ คเหตฺวา ‘เย เต ธมฺมา จกฺขุวิญฺเญยฺยา น เต ธมฺมา โสตวิญฺเญยฺยา, เย วา ปน เต ธมฺมา โสตวิญฺเญยฺยา น เต ธมฺมา จกฺขุวิญฺเญยฺยา’ติ อยเมโก ทุโกติ เวทิตพฺโพฯ เอวํ เอเกกอินฺทฺริยมูลเก จตฺตาโร จตฺตาโร กตฺวา วีสติ ทุกา วิภตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ

กิํ ปน ‘มโนวิญฺญาเณน เกนจิ วิญฺเญยฺยา เกนจิ น วิญฺเญยฺยา’ นตฺถิ? เตเนตฺถ ทุกา น วุตฺตาติ? โน นตฺถิ, ววตฺถานาภาวโต ปน น วุตฺตาฯ น หิ, ยถา จกฺขุวิญฺญาเณน อวิญฺเญยฺยา เอวาติ ววตฺถานํ อตฺถิ, เอวํ มโนวิญฺญาเณนาปีติ ววตฺถานาภาวโต เอตฺถ ทุกา น วุตฺตาฯ

มโนวิญฺญาเณน ปน เกนจิ วิญฺเญยฺยา เจว อวิญฺเญยฺยา จาติ อยมตฺโถ อตฺถิฯ ตสฺมา โส อวุตฺโตปิ ยถาลาภวเสน เวทิตพฺโพฯ มโนวิญฺญาณนฺติ หิ สงฺขฺยํ คเตหิ กามาวจรธมฺเมหิ กามาวจรธมฺมา เอว ตาว เกหิจิ วิญฺเญยฺยา เกหิจิ อวิญฺเญยฺยาฯ เตหิเยว รูปาวจราทิธมฺมาปิ เกหิจิ วิญฺเญยฺยา เกหิจิ อวิญฺเญยฺยาฯ รูปาวจเรหิปิ กามาวจรา เกหิจิ วิญฺเญยฺยา เกหิจิ อวิญฺเญยฺยาฯ เตเหว รูปาวจราทโยปิ เกหิจิ วิญฺเญยฺยา เกหิจิ อวิญฺเญยฺยาฯ อรูปาวจเรหิ ปน กามาวจรา รูปาวจรา อปริยาปนฺนา จ เนว วิญฺเญยฺยาฯ อรูปาวจรา ปน เกหิจิ วิญฺเญยฺยา เกหิจิ อวิญฺเญยฺยาฯ เตปิ จ เกจิเทว วิญฺเญยฺยา เกจิ อวิญฺเญยฺยาฯ อปริยาปนฺเนหิ กามาวจราทโย เนว วิญฺเญยฺยาฯ อปริยาปนฺนา ปน นิพฺพาเนน อวิญฺเญยฺยตฺตา เกหิจิ วิญฺเญยฺยา เกหิจิ อวิญฺเญยฺยาฯ เตปิ จ มคฺคผลานํ อวิญฺเญยฺยตฺตา เกจิเทว วิญฺเญยฺยา เกจิ อวิญฺเญยฺยาติฯ

[1102] อาสวนิทฺเทเส ปญฺจกามคุณิโก ราโค กามาสโว นามฯ รูปารูปภเวสุ ฉนฺทราโค ฌานนิกนฺติ สสฺสตทิฏฺฐิสหชาโต ราโค ภววเสน ปตฺถนา ภวาสโว นามฯ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิโย ทิฏฺฐาสโว นามฯ อฏฺฐสุ ฐาเนสุ อญฺญาณํ อวิชฺชาสโว นามฯ ตตฺถ ตตฺถ อาคเตสุ ปน อาสเวสุ อสมฺโมหตฺถํ เอกวิธาทิเภโท เวทิตพฺโพฯ อตฺถโต เหเต จิรปาริวาสิยฏฺเฐน อาสวาติ เอวํ เอกวิธาว โหนฺติฯ วินเย ปน ‘‘ทิฏฺฐธมฺมิกานํ อาสวานํ สํวราย สมฺปรายิกานํ อาสวานํ ปฏิฆาตายา’’ติ (ปารา. 39) ทุวิเธน อาคตาฯ สุตฺตนฺเต สฬายตเน ตาว ‘‘ตโยเม, อาวุโส, อาสวา – กามาสโว ภวาสโว อวิชฺชาสโว’’ติ (สํ. นิ. 4.321) ติวิเธน อาคตาฯ นิพฺเพธิกปริยาเย ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อาสวา นิรยคมนียา , อตฺถิ อาสวา ติรจฺฉานโยนิคมนียา, อตฺถิ อาสวา เปตฺติวิสยคมนียา, อตฺถิ อาสวา มนุสฺสโลกคมนียา, อตฺถิ อาสวา เทวโลกคมนียา’’ติ (อ. นิ. 6.63) ปญฺจวิเธน อาคตาฯ

ฉกฺกนิปาเต อาหุเนยฺยสุตฺเต – ‘‘อตฺถิ อาสวา สํวรา ปหาตพฺพา, อตฺถิ อาสวา ปฏิเสวนา ปหาตพฺพา, อตฺถิ อาสวา อธิวาสนา ปหาตพฺพา, อตฺถิ อาสวา ปริวชฺชนา ปหาตพฺพา, อตฺถิ อาสวา วิโนทนา ปหาตพฺพา, อตฺถิ อาสวา ภาวนา ปหาตพฺพา’’ติ (อ. นิ. 6.58) ฉพฺพิเธน อาคตาฯ สพฺพาสวปริยาเย (ม. นิ. 1.14 อาทโย) ‘ทสฺสนปหาตพฺเพหิ’ สทฺธิํ สตฺตวิเธน อาคตาฯ อิธ ปเนเต กามาสวาทิเภทโต จตุพฺพิเธน อาคตาฯ ตตฺรายํ วจนตฺโถ – ปญฺจกามคุณสงฺขาเต กาเม อาสโว ‘กามาสโว’ฯ รูปารูปสงฺขาเต กมฺมโต จ อุปปตฺติโต จ ทุวิเธปิ ภเว อาสโว ‘ภวาสโว’ฯ ทิฏฺฐิ เอว อาสโว ‘ทิฏฺฐาสโว’ฯ อวิชฺชาว อาสโว ‘อวิชฺชาสโว’

[1103] กาเมสูติ ปญฺจสุ กามคุเณสุฯ กามจฺฉนฺโทติ กามสงฺขาโต ฉนฺโท, น กตฺตุกมฺยตาฉนฺโท, น ธมฺมจฺฉนฺโทฯ กามนวเสน รชฺชนวเสน จ กาโมเยว ราโค กามราโคฯ กามนวเสน นนฺทนวเสน จ กาโมว นนฺทีติ กามนนฺทีฯ เอวํ สพฺพตฺถ กามตฺถํ วิทิตฺวา ตณฺหายนฏฺเฐน กามตณฺหา, สิเนหนฏฺเฐน กามสิเนโห, ปริฑยฺหนฏฺเฐน กามปริฬาโห, มุจฺฉนฏฺเฐน กามมุจฺฉา, คิลิตฺวา ปรินิฏฺฐาปนฏฺเฐน กามชฺโฌสานนฺติ เวทิตพฺพํฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ อฏฺฐหิ ปเทหิ วิภตฺโต กามาสโว นาม วุจฺจติฯ

[1104] ภเวสุ ภวฉนฺโทติ รูปารูปภเวสุ ภวปตฺถนาวเสเนว ปวตฺโต ฉนฺโท ‘ภวฉนฺโท’ฯ เสสปทานิปิ อิมินาว นเยน เวทิตพฺพานิฯ

[1105] สสฺสโต โลโกติ วาติอาทีหิ ทสหากาเรหิ ทิฏฺฐิปฺปเภโทว วุตฺโตฯ ตตฺถ สสฺสโต โลโกติ เอตฺถ ขนฺธปญฺจกํ โลโกติ คเหตฺวา ‘อยํ โลโก นิจฺโจ ธุโว สพฺพกาลิโก’ติ คณฺหนฺตสฺส ‘สสฺสต’นฺติ คหณาการปฺปวตฺตา ทิฏฺฐิฯ อสสฺสโตติ ตเมว โลกํ ‘อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสตี’ติ คณฺหนฺตสฺส อุจฺเฉทคหณาการปฺปวตฺตา ทิฏฺฐิฯ อนฺตวาติ ปริตฺตกสิณลาภิโน ‘สุปฺปมตฺเต วา สราวมตฺเต วา’ กสิเณ สมาปนฺนสฺส อนฺโตสมาปตฺติยํ ปวตฺติตรูปารูปธมฺเม โลโกติ จ กสิณปริจฺเฉทนฺเตน จ ‘อนฺตวา’ติ คณฺหนฺตสฺส ‘อนฺตวา โลโก’ติ คหณาการปฺปวตฺตา ทิฏฺฐิฯ สา สสฺสตทิฏฺฐิปิ โหติ อุจฺเฉททิฏฺฐิปิฯ

วิปุลกสิณลาภิโน ปน ตสฺมิํ กสิเณ สมาปนฺนสฺส อนฺโตสมาปตฺติยํ ปวตฺติตรูปารูปธมฺเม โลโกติ จ กสิณปริจฺเฉทนฺเตน จ ‘อนนฺโต’ติ คณฺหนฺตสฺส ‘อนนฺตวา โลโก’ติ คหณาการปฺปวตฺตา ทิฏฺฐิฯ สา สสฺสตทิฏฺฐิปิ โหติ, อุจฺเฉททิฏฺฐิปิฯ

ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ เภทนธมฺมสฺส สรีรสฺเสว ‘ชีว’นฺติ คหิตตฺตา สรีเร อุจฺฉิชฺชมาเน ‘ชีวมฺปิ อุจฺฉิชฺชตี’ติ อุจฺเฉทคหณาการปฺปวตฺตา ทิฏฺฐิฯ ทุติยปเท สรีรโต อญฺญสฺส ชีวสฺส คหิตตฺตา สรีเร อุจฺฉิชฺชมาเนปิ ‘ชีวํ น อุจฺฉิชฺชตี’ติ สสฺสตคหณาการปฺปวตฺตา ทิฏฺฐิฯ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติอาทีสุ สตฺโต ตถาคโต นามฯ โส ปรํ มรณา โหตีติ คณฺหโต ปฐมา สสฺสตทิฏฺฐิฯ น โหตีติ คณฺหโต ทุติยา อุจฺเฉททิฏฺฐิฯ โหติ จ น จ โหตีติ คณฺหโต ตติยา เอกจฺจสสฺสตทิฏฺฐิฯ เนว โหติ น นโหตีติ คณฺหโต จตุตฺถา อมราวิกฺเขปทิฏฺฐิฯ อิเม ธมฺมา อาสวาติ อิเม กามาสวญฺจ ภวาสวญฺจ ราควเสน เอกโต กตฺวา, สงฺเขปโต ตโย, วิตฺถารโต จตฺตาโร ธมฺมา อาสวา นามฯ

โย ปน พฺรหฺมานํ วิมานกปฺปรุกฺขอาภรเณสุ ฉนฺทราโค อุปฺปชฺชติ, โส กามาสโว โหติ น โหตีติ? น โหติฯ กสฺมา? ปญฺจกามคุณิกสฺส ราคสฺส อิเธว ปหีนตฺตาฯ เหตุโคจฺฉกํ ปน ปตฺวา โลโภ เหตุ นาม โหติฯ คนฺถโคจฺฉกํ ปตฺวา อภิชฺฌากายคนฺโถ นามฯ กิเลสโคจฺฉกํ ปตฺวา โลโภ กิเลโส นาม โหติฯ ทิฏฺฐิสหชาโต ปน ราโค กามาสโว โหติ น โหตีติ? น โหติ; ทิฏฺฐิราโค นาม โหติฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘ทิฏฺฐิราครตฺเต ปุริสปุคฺคเล ทินฺนทานํ น มหปฺผลํ โหติ, น มหานิสํส’’นฺติ (ปฏิ. ม. 1.129)ฯ

อิเม ปน อาสเว กิเลสปฏิปาฏิยาปิ อาหริตุํ วฏฺฏติ, มคฺคปฏิปาฏิยาปิฯ กิเลสปฏิปาฏิยา กามาสโว อนาคามิมคฺเคน ปหียติ, ภวาสโว อรหตฺตมคฺเคน, ทิฏฺฐาสโว โสตาปตฺติมคฺเคน, อวิชฺชาสโว อรหตฺตมคฺเคนฯ มคฺคปฏิปาฏิยา โสตาปตฺติมคฺเคน ทิฏฺฐาสโว ปหียติ, อนาคามิมคฺเคน กามาสโว, อรหตฺตมคฺเคน ภวาสโว อวิชฺชาสโว จาติฯ

[1121] สํโยชเนสุ มานนิทฺเทเส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโนติ อุตฺตมฏฺเฐน ‘อหํ เสยฺโย’ติ เอวํ อุปฺปนฺนมาโนฯ

สทิโสหมสฺมีติ มาโนติ สมสมฏฺเฐน ‘อหํ สทิโส’ติ เอวํ อุปฺปนฺนมาโนฯ หีโนหมสฺมีติ มาโนติ ลามกฏฺเฐน ‘อหํ หีโน’ติ เอวํ อุปฺปนฺนมาโนฯ เอวํ เสยฺยมาโน สทิสมาโน หีนมาโนติ อิเม ตโย มานา ติณฺณํ ชนานํ อุปฺปชฺชนฺติฯ เสยฺยสฺสาปิ หิ ‘อหํ เสยฺโย สทิโส หีโน’ติ ตโย มานา อุปฺปชฺชนฺติฯ สทิสสฺสาปิ, หีนสฺสาปิฯ ตตฺถ เสยฺยสฺส เสยฺยมาโนว ยาถาวมาโน, อิตเร ทฺเว อยาถาวมานาฯ สทิสสฺส สทิสมาโนว…เป.… หีนสฺส หีนมาโนว ยาถาวมาโน, อิตเร ทฺเว อยาถาวมานาฯ อิมินา กิํ กถิตํ? เอกสฺส ตโย มานา อุปฺปชฺชนฺตีติ กถิตํฯ ขุทฺทกวตฺถุเก ปน ปฐมกมานภาชนีเย เอโก มาโน ติณฺณํ ชนานํ อุปฺปชฺชตีติ กถิโตฯ

มานกรณวเสน มาโนฯ มญฺญนา มญฺญิตตฺตนฺติ อาการภาวนิทฺเทสาฯ อุสฺสิตฏฺเฐน อุนฺนติฯ ยสฺสุปฺปชฺชติ ตํ ปุคฺคลํ อุนฺนาเมติ, อุกฺขิปิตฺวา ฐเปตีติ อุนฺนโมฯ สมุสฺสิตฏฺเฐน ธโชฯ อุกฺขิปนฏฺเฐน จิตฺตํ สมฺปคฺคณฺหาตีติ สมฺปคฺคาโหฯ เกตุ วุจฺจติ พหูสุ ธเชสุ อจฺจุคฺคตธโชฯ มาโนปิ ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชมาโน อปราปเร อุปาทาย อจฺจุคฺคตฏฺเฐน เกตุ วิยาติ ‘เกตุ’ฯ เกตุํ อิจฺฉตีติ เกตุกมฺยํ, ตสฺส ภาโว เกตุกมฺยตาฯ สา ปน จิตฺตสฺส, น อตฺตโนฯ เตน วุตฺตํ – ‘เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺสา’ติฯ มานสมฺปยุตฺตญฺหิ จิตฺตํ เกตุํ อิจฺฉติฯ ตสฺส จ ภาโว เกตุกมฺยตา; เกตุสงฺขาโต มาโนติฯ

[1126] อิสฺสานิทฺเทเส ยา ปรลาภสกฺการครุการมานนวนฺทนปูชนาสุ อิสฺสาติ ยา เอเตสุ ปเรสํ ลาภาทีสุ ‘กิํ อิมินา อิเมส’นฺติ ปรสมฺปตฺติขิยฺยนลกฺขณา อิสฺสาฯ ตตฺถ ลาโภติ จีวราทีนํ จตุนฺนํ ปจฺจยานํ ปฏิลาโภฯ อิสฺสุกี หิ ปุคฺคโล ปรสฺส ตํ ลาภํ ขิยฺยติ, ‘กิํ อิมสฺส อิมินา’ติ น อิจฺฉติฯ สกฺกาโรติ เตสํเยว ปจฺจยานํ สุกตานํ สุนฺทรานํ ปฏิลาโภฯ ครุกาโรติ ครุกิริยา, ภาริยกรณํฯ มานนนฺติ มเนน ปิยกรณํฯ วนฺทนนฺติ ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทนํฯ ปูชนาติ คนฺธมาลาทีหิ ปูชนาฯ อิสฺสายนวเสน อิสฺสาฯ อิสฺสากาโร อิสฺสายนาฯ อิสฺสายิตภาโว อิสฺสายิตตฺตํฯ อุสูยาทีนิ อิสฺสาทิเววจนานิฯ

อิมิสฺสา ปน อิสฺสาย ขิยฺยนลกฺขณํ อาคาริเกนาปิ อนาคาริเกนาปิ ทีเปตพฺพํฯ อาคาริโก หิ เอกจฺโจ กสิวณิชฺชาทีสุ อญฺญตเรน อาชีเวน อตฺตโน ปุริสการํ นิสฺสาย ภทฺทกํ ยานํ วา วาหนํ วา รตนํ วา ลภติฯ อปโร ตสฺส อลาภตฺถิโก เตน ลาเภน น ตุสฺสติฯ ‘กทา นุ โข เอส อิมาย สมฺปตฺติยา ปริหายิตฺวา กปโณ หุตฺวา จริสฺสตี’ติ จินฺเตตฺวา เอเกน การเณน ตสฺมิํ ตาย สมฺปตฺติยา ปริหีเน อตฺตมโน โหติฯ อนาคาริโกปิ เอโก อิสฺสามนโก อญฺญํ อตฺตโน สุตปริยตฺติอาทีนิ นิสฺสาย อุปฺปนฺนลาภาทิสมฺปตฺติํ ทิสฺวา ‘กทา นุ โข เอโส อิเมหิ ลาภาทีหิ ปริหายิสฺสตี’ติ จินฺเตตฺวา, ยทา ตํ เอเกน การเณน ปริหีนํ ปสฺสติ, ตทา อตฺตมโน โหติฯ เอวํ ปรสมฺปตฺติขิยฺยนลกฺขณา ‘อิสฺสา’ติ เวทิตพฺพาฯ

[1127] มจฺฉริยนิทฺเทเส วตฺถุโต มจฺฉริยทสฺสนตฺถํ ‘ปญฺจ มจฺฉริยานิ อาวาสมจฺฉริย’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อาวาเส มจฺฉริยํ อาวาสมจฺฉริยํฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ

อาวาโส นาม สกลาราโมปิ ปริเวณมฺปิ เอโกวรโกปิ รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานาทีนิปิฯ เตสุ วสนฺตา สุขํ วสนฺติ ปจฺจเย ลภนฺติฯ เอโก ภิกฺขุ วตฺตสมฺปนฺนสฺเสว เปสลสฺส ภิกฺขุโน ตตฺถ อาคมนํ น อิจฺฉติฯ อาคโตปิ ‘ขิปฺปํ คจฺฉตู’ติ จินฺเตติฯ อิทํ ‘อาวาสมจฺฉริยํ’ นามฯ ภณฺฑนการกาทีนํ ปน ตตฺถ วาสํ อนิจฺฉโต อาวาสมจฺฉริยํ นาม น โหติฯ

กุลนฺติ อุปฏฺฐากกุลมฺปิ ญาติกุลมฺปิฯ ตตฺถ อญฺญสฺส อุปสงฺกมนํ อนิจฺฉโต กุลมจฺฉริยํ โหติฯ ปาปปุคฺคลสฺส ปน อุปสงฺกมนํ อนิจฺฉนฺโตปิ มจฺฉรี นาม น โหติฯ โส หิ เตสํ ปสาทเภทาย ปฏิปชฺชติฯ ปสาทํ รกฺขิตุํ สมตฺถสฺเสว ปน ภิกฺขุโน ตตฺถ อุปสงฺกมนํ อนิจฺฉนฺโต มจฺฉรี นาม โหติฯ

ลาโภติ จตุปจฺจยลาโภวฯ ตํ อญฺญสฺมิํ สีลวนฺเตเยว ลภนฺเต ‘มา ลภตู’ติ จินฺเตนฺตสฺส ลาภมจฺฉริยํ โหติฯ

โย ปน สทฺธาเทยฺยํ วินิปาเตติ, อปริโภคทุปฺปริโภคาทิวเสน วินาเสติ, ปูติภาวํ คจฺฉนฺตมฺปิ อญฺญสฺส น เทติ, ตํ ทิสฺวา ‘สเจ อิมํ เอส น ลเภยฺย , อญฺโญ สีลวา ลเภยฺย, ปริโภคํ คจฺเฉยฺยา’ติ จินฺเตนฺตสฺส มจฺฉริยํ นาม นตฺถิฯ

วณฺโณ นาม สรีรวณฺโณปิ คุณวณฺโณปิฯ ตตฺถ สรีรวณฺเณ มจฺฉริปุคฺคโล ‘ปโร ปาสาทิโก รูปวา’ติ วุตฺเต ตํ น กเถตุกาโม โหติฯ คุณวณฺณมจฺฉรี สีเลน ธุตงฺเคน ปฏิปทาย อาจาเรน วณฺณํ น กเถตุกาโม โหติฯ

ธมฺโมติ ปริยตฺติธมฺโม จ ปฏิเวธธมฺโม จฯ ตตฺถ อริยสาวกา ปฏิเวธธมฺมํ น มจฺฉรายนฺติ, อตฺตนา ปฏิวิทฺธธมฺเม สเทวกสฺส โลกสฺส ปฏิเวธํ อิจฺฉนฺติฯ ตํ ปน ปฏิเวธํ ‘ปเร ชานนฺตู’ติ อิจฺฉนฺติฯ ตนฺติธมฺเมเยว ปน ธมฺมมจฺฉริยํ นาม โหติฯ เตน สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ยํ คุฬฺหํ คนฺถํ วา กถามคฺคํ วา ชานาติ ตํ อญฺญํ น ชานาเปตุกาโม โหติฯ โย ปน ปุคฺคลํ อุปปริกฺขิตฺวา ธมฺมานุคฺคเหน, ธมฺมํ วา อุปปริกฺขิตฺวา ปุคฺคลานุคฺคเหน น เทติ, อยํ ธมฺมมจฺฉรี นาม น โหติฯ

ตตฺถ เอกจฺโจ ปุคฺคโล โลโล โหติ, กาเลน สมโณ โหติ, กาเลน พฺราหฺมโณ, กาเลน นิคณฺโฐฯ โย หิ ภิกฺขุ ‘อยํ ปุคฺคโล ปเวณิอาคตํ ตนฺติํ สณฺหํ สุขุมํ ธมฺมนฺตรํ ภินฺทิตฺวา อาลุฬิสฺสตี’ติ น เทติ, อยํ ปุคฺคลํ อุปปริกฺขิตฺวา ธมฺมานุคฺคเหน น เทติ นาม ฯ โย ปน ‘อยํ ธมฺโม สณฺโห สุขุโม, สจายํ ปุคฺคโล คณฺหิสฺสติ อญฺญํ พฺยากริตฺวา อตฺตานํ อาวิกตฺวา นสฺสิสฺสตี’ติ น เทติ, อยํ ธมฺมํ อุปปริกฺขิตฺวา ปุคฺคลานุคฺคเหน น เทติ นามฯ โย ปน ‘สจายํ อิมํ ธมฺมํ คณฺหิสฺสติ, อมฺหากํ สมยํ ภินฺทิตุํ สมตฺโถ ภวิสฺสตี’ติ น เทติ, อยํ ธมฺมมจฺฉรี นาม โหติฯ

อิเมสุ ปญฺจสุ มจฺฉริเยสุ อาวาสมจฺฉริเยน ตาว ยกฺโข วา เปโต วา หุตฺวา ตสฺเสว อาวาสสฺส สงฺการํ สีเสน อุกฺขิปิตฺวา วิจรติฯ กุลมจฺฉริเยน ตสฺมิํ กุเล อญฺเญสํ ทานมานนาทีนิ กโรนฺเต ทิสฺวา ‘ภินฺนํ วติทํ กุลํ มมา’ติ จินฺตยโต โลหิตมฺปิ มุขโต อุคฺคจฺฉติ, กุจฺฉิวิเรจนมฺปิ โหติ, อนฺตานิปิ ขณฺฑาขณฺฑานิ หุตฺวา นิกฺขมนฺติฯ ลาภมจฺฉริเยน สงฺฆสฺส วา คณสฺส วา สนฺตเก ลาเภ มจฺฉรายิตฺวา ปุคฺคลิกปริโภคํ วิย ปริภุญฺชิตฺวา ยกฺโข วา เปโต วา มหาอชคโร วา หุตฺวา นิพฺพตฺตติฯ

สรีรวณฺณคุณวณฺณมจฺฉเรน ปริยตฺติธมฺมมจฺฉริเยน จ อตฺตโนว วณฺณํ วณฺเณติ, ปเรสํ วณฺเณ ‘กิํ วณฺโณ เอโส’ติ ตํ ตํ โทสํ วทนฺโต ปริยตฺติธมฺมญฺจ กสฺสจิ กิญฺจิ อเทนฺโต ทุพฺพณฺโณ เจว เอฬมูโค จ โหติฯ

อปิจ อาวาสมจฺฉริเยน โลหเคเห ปจฺจติฯ กุลมจฺฉริเยน อปฺปลาโภ โหติฯ ลาภมจฺฉริเยน คูถนิรเย นิพฺพตฺตติฯ วณฺณมจฺฉริเยน ภเว ภเว นิพฺพตฺตสฺส วณฺโณ นาม น โหติฯ ธมฺมมจฺฉริเยน กุกฺกุฬนิรเย นิพฺพตฺตตีติฯ

มจฺฉรายนวเสน มจฺเฉรํฯ มจฺฉรายนากาโร มจฺฉรายนาฯ มจฺฉเรน อยิตสฺส มจฺเฉรสมงฺคิโน ภาโว มจฺฉรายิตตฺตํฯ ‘มยฺหเมว โหนฺตุ มา อญฺญสฺสา’ติ สพฺพาปิ อตฺตโน สมฺปตฺติโย พฺยาเปตุํ น อิจฺฉตีติ วิวิจฺโฉฯ วิวิจฺฉสฺส ภาโว เววิจฺฉํ, มุทุมจฺฉริยสฺเสตํ นามํฯ กทริโย วุจฺจติ อนาทโรฯ ตสฺส ภาโว กทริยํฯ ถทฺธมจฺฉริยสฺเสตํ นามํฯ เตน หิ สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ปรมฺปิ ปเรสํ ททมานํ นิวาเรติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

กทริโย ปาปสงฺกปฺโป, มิจฺฉาทิฏฺฐิ อนาทโร;

ททมานํ นิวาเรติ, ยาจมานาน โภชนนฺติฯ (สํ. นิ. 1.132);

ยาจเก ทิสฺวา กฏุกภาเวน จิตฺตํ อญฺจติ สงฺโกเจตีติ กฏุกญฺจุโกฯ ตสฺส ภาโว กฏุกญฺจุกตาฯ อปโร นโย – กฏุกญฺจุกตา วุจฺจติ กฏจฺฉุคฺคาโหฯ สมติตฺติกปุณฺณาย หิ อุกฺขลิยา ภตฺตํ คณฺหนฺโต สพฺพโตภาเคน สงฺกุฏิเตน อคฺคกฏจฺฉุนา คณฺหาติ, ปูเรตฺวา คเหตุํ น สกฺโกติ; เอวํ มจฺฉริปุคฺคลสฺส จิตฺตํ สงฺกุจติฯ ตสฺมิํ สงฺกุจิเต กาโยปิ ตเถว สงฺกุจติ, ปฏิกุฏติ, ปฏินิวตฺตติ, น สมฺปสาริยตีติ มจฺเฉรํ ‘กฏุกญฺจุกตา’ติ วุตฺตํฯ

อคฺคหิตตฺตํ จิตฺตสฺสาติ ปเรสํ อุปการกรเณ ทานาทินา อากาเรน ยถา น สมฺปสาริยติ, เอวํ อาวริตฺวา คหิตภาโว จิตฺตสฺสฯ

ยสฺมา ปน มจฺฉริปุคฺคโล อตฺตโน สนฺตกํ ปเรสํ อทาตุกาโม โหติ ปรสนฺตกํ คณฺหิตุกาโม, ตสฺมา ‘อิทํ อจฺฉริยํ มยฺหเมว โหตุ, มา อญฺญสฺสา’ติ ปวตฺติวเสนสฺส อตฺตสมฺปตฺตินิคูหนลกฺขณตา อตฺตสมฺปตฺติคฺคหณลกฺขณตา วา เวทิตพฺพาฯ เสสํ อิมสฺมิํ โคจฺฉเก อุตฺตานตฺถเมวฯ

อิมานิ ปน สํโยชนานิ กิเลสปฏิปาฏิยาปิ อาหริตุํ วฏฺฏติ มคฺคปฏิปาฏิยาปิฯ กิเลสปฏิปาฏิยา กามราคปฏิฆสํโยชนานิ อนาคามิมคฺเคน ปหียนฺติ, มานสํโยชนํ อรหตฺตมคฺเคน, ทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสา โสตาปตฺติมคฺเคน, ภวราคสํโยชนํ อรหตฺตมคฺเคน, อิสฺสามจฺฉริยานิ โสตาปตฺติมคฺเคน, อวิชฺชา อรหตฺตมคฺเคนฯ มคฺคปฏิปาฏิยา ทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสอิสฺสามจฺฉริยานิ โสตาปตฺติมคฺเคน ปหียนฺติ, กามราคปฏิฆา อนาคามิมคฺเคน, มานภวราคอวิชฺชา อรหตฺตมคฺเคนาติฯ

[1140] คนฺถโคจฺฉเก นามกายํ คนฺเถติ, จุติปฏิสนฺธิวเสน วฏฺฏสฺมิํ ฆเฏตีติ กายคนฺโถฯ สพฺพญฺญุภาสิตมฺปิ ปฏิกฺขิปิตฺวา สสฺสโต โลโก อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญนฺติ อิมินา อากาเรน อภินิวิสตีติ อิทํสจฺจาภินิเวโสฯ ยสฺมา ปน อภิชฺฌากามราคานํ วิเสโส อตฺถิ, ตสฺมา อภิชฺฌากายคนฺถสฺส ปทภาชเน ‘‘โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท กามราโค’’ติ อวตฺวา โย ราโค สาราโคติอาทิ วุตฺตํฯ อิมินา ยํ เหฏฺฐา วุตฺตํ ‘พฺรหฺมานํ วิมานาทีสุ ฉนฺทราโค กามาสโว น โหติ, คนฺถโคจฺฉกํ ปตฺวา อภิชฺฌากายคนฺโถ โหตี’ติ ตํ สุวุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ปรโต กิเลสโคจฺฉเกปิ เอเสว นโยฯ ฐเปตฺวา สีลพฺพตปรามาสนฺติ อิทํ ยสฺมา สีลพฺพตปรามาโส ‘อิทเมว สจฺจ’นฺติอาทินา อากาเรน นาภินิวิสติ, ‘สีเลน สุทฺธี’ติอาทินา เอว ปน อภินิวิสติ, ตสฺมา มิจฺฉาทิฏฺฐิภูตมฺปิ ตํ ปฏิกฺขิปนฺโต ‘ฐเปตฺวา’ติ อาหฯ

[1162] นีวรณโคจฺฉกสฺส ถินมิทฺธนิทฺเทเส จิตฺตสฺส อกลฺลตาติ จิตฺตสฺส คิลานภาโวฯ คิลาโน หิ อกลฺลโกติ วุจฺจติฯ วินเยปิ วุตฺตํ – ‘‘นาหํ, ภนฺเต, อกลฺลโก’’ติ (ปารา. 151)ฯ อกมฺมญฺญตาติ จิตฺตเคลญฺญสงฺขาโตว อกมฺมญฺญตากาโรฯ โอลียนาติ โอลียนากาโรฯ อิริยาปถิกจิตฺตญฺหิ อิริยาปถํ สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺตํ, รุกฺเข วคฺคุลิ วิย, ขีเล ลคฺคิตผาณิตวารโก วิย จ, โอลียติฯ

ตสฺส ตํ อาการํ สนฺธาย โอลียนาติ วุตฺตํฯ ทุติยปทํ อุปสคฺควเสน วฑฺฒิตํฯ ลีนนฺติ อวิปฺผาริกตาย ปฏิกุฏิตํฯ อิตเร ทฺเว อาการภาวนิทฺเทสาฯ ถินนฺติ สปฺปิปิณฺโฑ วิย อวิปฺผาริกตาย ฆนภาเวน ฐิตํฯ ถิยนาติ อาการนิทฺเทโสฯ ถิยิตภาโว ถิยิตตฺตํ, อวิปฺผารวเสเนว ถทฺธตาติ อตฺโถฯ

[1163] กายสฺสาติ ขนฺธตฺตยสงฺขาตสฺส นามกายสฺสฯ อกลฺลตา อกมฺมญฺญตาติ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ เมโฆ วิย อากาสํ กายํ โอนยฺหตีติ โอนาโหฯ สพฺพโตภาเคน โอนาโห ปริโยนาโหฯ อพฺภนฺตเร สโมรุนฺธตีติ อนฺโตสโมโรโธฯ ยถา หิ นคเร รุนฺธิตฺวา คหิเต มนุสฺสา พหิ นิกฺขมิตุํ น ลภนฺติ, เอวมฺปิ มิทฺเธน สโมรุทฺธา ธมฺมา วิปฺผารวเสน นิกฺขมิตุํ น ลภนฺติฯ ตสฺมา อนฺโตสโมโรโธติ วุตฺตํฯ เมธตีติ มิทฺธํ; อกมฺมญฺญภาเวน วิหิํสตีติ อตฺโถฯ สุปนฺติ เตนาติ โสปฺปํฯ อกฺขิทลาทีนํ ปจลภาวํ กโรตีติ ปจลายิกาฯ สุปนา สุปิตตฺตนฺติ อาการภาวนิทฺเทสาฯ ยํ ปน เตสํ ปุรโต โสปฺปปทํ ตสฺส ปุนวจเน การณํ วุตฺตเมวฯ อิทํ วุจฺจติ ถินมิทฺธนีวรณนฺติ อิทํ ถินญฺจ มิทฺธญฺจ เอกโต กตฺวา อาวรณฏฺเฐน ถินมิทฺธนีวรณนฺติ วุจฺจติฯ ยํ เยภุยฺเยน เสกฺขปุถุชฺชนานํ นิทฺทาย ปุพฺพภาคอปรภาเคสุ อุปฺปชฺชติ ตํ อรหตฺตมคฺเคน สมุจฺฉิชฺชติฯ ขีณาสวานํ ปน กรชกายสฺส ทุพฺพลภาเวน ภวงฺโคตรณํ โหติ, ตสฺมิํ อสมฺมิสฺเส วตฺตมาเน เต สุปนฺติ, สา เนสํ นิทฺทา นาม โหติฯ เตนาห ภควา – ‘‘อภิชานามิ โข ปนาหํ, อคฺคิเวสฺสน, คิมฺหานํ ปจฺฉิเม มาเส จตุคฺคุณํ สงฺฆาฏิํ ปญฺญเปตฺวา ทกฺขิเณน ปสฺเสน สโต สมฺปชาโน นิทฺทํ โอกฺกมิตา’’ติ (ม. นิ. 1.387)ฯ เอวรูโป ปนายํ กรชกายสฺส ทุพฺพลภาโว น มคฺควชฺโฌ, อุปาทินฺนเกปิ อนุปาทินฺนเกปิ ลพฺภติฯ อุปาทินฺนเก ลพฺภมาโน ยทา ขีณาสโว ทีฆมคฺคํ คโต โหติ, อญฺญตรํ วา ปน กมฺมํ กตฺวา กิลนฺโต, เอวรูเป กาเล ลพฺภติฯ อนุปาทินฺนเก ลพฺภมาโน ปณฺณปุปฺเผสุ ลพฺภติฯ เอกจฺจานญฺหิ รุกฺขานํ ปณฺณานิ สูริยาตเปน ปสาริยนฺติ รตฺติํ ปฏิกุฏนฺติ, ปทุมปุปฺผาทีนิ สูริยาตเปน ปุปฺผนฺติ, รตฺติํ ปุน ปฏิกุฏนฺติ ฯ อิทํ ปน มิทฺธํ อกุสลตฺตา ขีณาสวานํ น โหตีติฯ

ตตฺถ สิยา – ‘‘น มิทฺธํ อกุสลํฯ กสฺมา? รูปตฺตาฯ รูปญฺหิ อพฺยากตํฯ อิทญฺจ รูปํฯ เตเนเวตฺถ ‘กายสฺส อกลฺลตา อกมฺมญฺญตา’ติ กายคฺคหณํ กต’’นฺติฯ ยทิ ‘กายสฺสา’ติ วุตฺตมตฺเตเนเวตํ รูปํ, กายปสฺสทฺธาทโยปิ ธมฺมา รูปเมว ภเวยฺยุํฯ ‘สุขญฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ’ (ธ. ส. 163; ที. นิ. 1.230) ‘กาเยน เจว ปรมสจฺจํ สจฺฉิกโรตี’ติ (ม. นิ. 2.183; อ. นิ. 4.113) สุขปฏิสํเวทนปรมตฺถสจฺจสจฺฉิกรณานิปิ รูปกาเยเนว สิยุํฯ ตสฺมา น วตฺตพฺพเมตํ ‘รูปํ มิทฺธ’นฺติฯ นามกาโย เหตฺถ กาโย นามฯ ยทิ นามกาโย, อถ กสฺมา ‘โสปฺปํ ปจลายิกา’ติ วุตฺตํ? น หิ นามกาโย สุปติ, น จ ปจลายตีติฯ ‘ลิงฺคาทีนิ วิย อินฺทฺริยสฺส, ตสฺส ผลตฺตาฯ ยถา หิ ‘อิตฺถิลิงฺคํ อิตฺถินิมิตฺตํ อิตฺถิกุตฺตํ อิตฺถากปฺโป’ติ อิมานิ ลิงฺคาทีนิ อิตฺถินฺทฺริยสฺส ผลตฺตา วุตฺตานิ, เอวํ อิมสฺสาปิ นามกายเคลญฺญสงฺขาตสฺส มิทฺธสฺส ผลตฺตา โสปฺปาทีนิ วุตฺตานิฯ มิทฺเธ หิ สติ ตานิ โหนฺตีติฯ ผลูปจาเรน, มิทฺธํ อรูปมฺปิ สมานํ ‘โสปฺปํ ปจลายิกา สุปนา สุปิตตฺต’นฺติ วุตฺตํฯ

‘อกฺขิทลาทีนํ ปจลภาวํ กโรตีติ ปจลายิกา’ติ วจนตฺเถนาปิ จายมตฺโถ สาธิโตเยวาติ น รูปํ มิทฺธํฯ โอนาหาทีหิปิ จสฺส อรูปภาโว ทีปิโตเยวฯ น หิ รูปํ นามกายสฺส ‘โอนาโห ปริโยนาโห อนฺโตสโมโรโธ’ โหตีติฯ ‘นนุ จ อิมินาว การเณเนตํ รูปํ? น หิ อรูปํ กสฺสจิ โอนาโห, น ปริโยนาโห, น อนฺโตสโมโรโธ โหตี’ติฯ ยทิ เอวํ, อาวรณมฺปิ น ภเวยฺยฯ ตสฺมาฯ ยถา กามจฺฉนฺทาทโย อรูปธมฺมา อาวรณฏฺเฐน นีวรณา, เอวํ อิมสฺสาปิ โอนาหนาทิอตฺเถน โอนาหาทิตา เวทิตพฺพาฯ อปิจ ‘‘ปญฺจ นีวรเณ ปหาย เจตโส อุปกฺกิเลเส ปญฺญาย ทุพฺพลีกรเณ’’ติ (ที. นิ. 2.146; สํ. นิ. 5.233) วจนโตเปตํ อรูปํฯ น หิ รูปํ จิตฺตุปกฺกิเลโส, น ปญฺญาย ทุพฺพลีกรณํ โหตีติฯ

กสฺมา น โหติ? นนุ วุตฺตํ –

‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, เอเก สมณพฺราหฺมณา สุรํ ปิวนฺติ เมรยํ, สุราเมรยปานา อปฺปฏิวิรตา, อยํ, ภิกฺขเว, ปฐโม สมณพฺราหฺมณานํ อุปกฺกิเลโส’’ติ (อ. นิ. 4.50)ฯ

อปรมฺปิ วุตฺตํ ‘‘ฉ โขเม, คหปติปุตฺต, อาทีนวา สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺฐานานุโยเค – สนฺทิฏฺฐิกา ธนชานิ, กลหปฺปวฑฺฒนี, โรคานํ อายตนํ, อกิตฺติสญฺชนนี, โกปีนนิทํสนี, ปญฺญาย ทุพฺพลีกรณีตฺเวว ฉฏฺฐํ ปทํ ภวตี’’ติ (ที. นิ. 3.248)ฯ ปจฺจกฺขโตปิ เจตํ สิทฺธเมวฯ ยถา มชฺเช อุทรคเต, จิตฺตํ สํกิลิสฺสติ, ปญฺญา ทุพฺพลา โหติ, ตสฺมา มชฺชํ วิย มิทฺธมฺปิ จิตฺตสํกิเลโส เจว ปญฺญาย ทุพฺพลีกรณญฺจ สิยาติฯ น, ปจฺจยนิทฺเทสโตฯ ยทิ หิ มชฺชํ สํกิเลโส ภเวยฺย, โส ‘‘อิเม ปญฺจ นีวรเณ ปหาย เจตโส อุปกฺกิเลเส’’ติ (ม. นิ. 1.297) วา, ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ปญฺจิเม จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา, เยหิ อุปกฺกิเลเสหิ อุปกฺกิลิฏฺฐํ จิตฺตํ น เจว มุทุ โหติ, น จ กมฺมนิยํ, น จ ปภสฺสรํ, ปภงฺคุ จ, น จ สมฺมา สมาธิยติ อาสวานํ ขยายฯ กตเม ปญฺจ? กามจฺฉนฺโท, ภิกฺขเว, จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส’’ติ (สํ. นิ. 5.214) วา, ‘‘กตเม จ, ภิกฺขเว, จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา? อภิชฺฌา วิสมโลโภ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส’’ติ (ม. นิ. 1.71) วา – เอวมาทีสุ อุปกฺกิเลสนิทฺเทเสสุ นิทฺเทสํ อาคจฺเฉยฺยฯ ยสฺมา ปน ตสฺมิํ ปีเต อุปกฺกิเลสา อุปฺปชฺชนฺติ เย จิตฺตสํกิเลสา เจว ปญฺญาย จ ทุพฺพลีกรณา โหนฺติ, ตสฺมา ตํ เตสํ ปจฺจยตฺตา ปจฺจยนิทฺเทสโต เอวํ วุตฺตํฯ มิทฺธํ ปน สยเมว จิตฺตสฺส สํกิเลโส เจว ปญฺญาย ทุพฺพลีกรณญฺจาติ อรูปเมว มิทฺธํฯ

กิญฺจ ภิยฺโย? สมฺปโยควจนโตฯ ‘‘ถินมิทฺธนีวรณํ อวิชฺชานีวรเณน นีวรณญฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺตญฺจา’’ติ (ธ. ส. 1176) หิ วุตฺตํฯ ตสฺมา สมฺปโยควจนโต นยิทํ รูปํฯ น หิ รูปํ สมฺปยุตฺตสงฺขฺยํ ลภตีติฯ อถาปิ สิยา – ‘ยถาลาภวเสเนตํ วุตฺตํฯ ยถา หิ ‘‘สิปฺปิสมฺพุกมฺปิ สกฺขรกถลมฺปิ มจฺฉคุมฺพมฺปิ จรนฺตมฺปิ ติฏฺฐนฺตมฺปี’’ติ (ที. นิ. 1.249; ม. นิ. 1.433) เอวํ เอกโต กตฺวา ยถาลาภวเสน วุตฺตํฯ สกฺขรกถลญฺหิ ติฏฺฐติ เยว น จรติ, อิตรทฺวยํ ติฏฺฐติปิ จรติปิฯ เอวมิธาปิ มิทฺธํ นีวรณเมว, น สมฺปยุตฺตํ , ถินํ นีวรณมฺปิ สมฺปยุตฺตมฺปีติ สพฺพํ เอกโต กตฺวา ยถาลาภวเสน ‘‘นีวรณญฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺตญฺจา’’ติ วุตฺตํฯ มิทฺธํ ปน ยถา สกฺขรกถลํ ติฏฺฐเตว น จรติ, เอวํ นีวรณเมว, น สมฺปยุตฺตํฯ ตสฺมา รูปเมว มิทฺธนฺติฯ น, รูปภาวาสิทฺธิโตฯ สกฺขรกถลญฺหิ น จรตีติ วินาปิ สุตฺเตน สิทฺธํฯ

ตสฺมา ตตฺถ ยถาลาภวเสนตฺโถ โหตุ ฯ มิทฺธํ ปน รูปนฺติ อสิทฺธเมตํฯ น สกฺกา ตสฺส อิมินา สุตฺเตน รูปภาโว สาเธตุนฺติ มิทฺธสฺส รูปภาวาสิทฺธิโต น อิทํ ยถาลาภวเสน วุตฺตนฺติ อรูปเมว มิทฺธํฯ

กิญฺจ ภิยฺโย? ‘จตฺตตฺตา’ติอาทิวจนโตฯ วิภงฺคสฺมิญฺหิ ‘‘วิคตถินมิทฺโธติ ตสฺส ถินมิทฺธสฺส จตฺตตฺตา วนฺตตฺตา มุตฺตตฺตา ปหีนตฺตา ปฏินิสฺสฏฺฐตฺตา, เตน วุจฺจติ วิคตถินมิทฺโธ’’ติ (วิภ. 547) จ, ‘‘อิทํ จิตฺตํ อิมมฺหา ถินมิทฺธา โสเธติ วิโสเธติ ปริโสเธติ โมเจติ วิโมเจติ ปริโมเจติ, เตน วุจฺจติ ถินมิทฺธา จิตฺตํ ปริโสเธติ’’ จาติ (วิภ. 551) – เอวํ ‘จตฺตตฺตา’ติอาทิ วุตฺตํฯ น จ ‘รูปํ’ เอวํ วุจฺจติ, ตสฺมาปิ อรูปเมว มิทฺธนฺติฯ น, จิตฺตชสฺสาสมฺภววจนโตฯ ติวิธญฺหิ มิทฺธํ – จิตฺตชํ อุตุชํ อาหารชญฺจฯ ตสฺมา ยํ ตตฺถ จิตฺตชํ ตสฺส วิภงฺเค ฌานจิตฺเตหิ อสมฺภโว วุตฺโต, น อรูปภาโว สาธิโตติ รูปเมว มิทฺธนฺติฯ น, รูปภาวาสิทฺธิโตวฯ มิทฺธสฺส หิ รูปภาเว สิทฺเธ สกฺกา เอตํ ลทฺธุํฯ ตตฺถ จิตฺตชสฺสาสมฺภโว วุตฺโตฯ โส เอว จ น สิชฺฌตีติ อรูปเมว มิทฺธํฯ

กิญฺจ ภิยฺโย? ปหานวจนโตฯ ภควตา หิ ‘‘ฉ, ภิกฺขเว, ธมฺเม ปหาย ภพฺโพ ปฐมชฺฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหริตุํ; กตเม ฉ? กามจฺฉนฺทํ, พฺยาปาทํ, ถินมิทฺธํ, อุทฺธจฺจํ, กกฺกุจฺจํ, วิจิกิจฺฉํ; กาเมสุ โข ปนสฺส อาทีนโว สมฺมปญฺญาย สุทิฏฺโฐ โหตี’’ติ (อ. นิ. 6.73) จ, ‘‘อิเม ปญฺจ นีวรเณ ปหาย พลวติยา ปญฺญาย อตฺตตฺถํ วา ปรตฺถํ วา ญสฺสตี’’ติ (อ. นิ. 5.51) จ อาทีสุ มิทฺธสฺสาปิ ปหานํ วุตฺตํฯ น จ รูปํ ปหาตพฺพํฯ ยถาห – ‘‘รูปกฺขนฺโธ อภิญฺเญยฺโย, ปริญฺเญยฺโย, น ปหาตพฺโพ, น ภาเวตพฺโพ น สจฺฉิกาตพฺโพ’’ติ (วิภ. 1031) อิมสฺสาปิ ปหานวจนโต อรูปเมว มิทฺธนฺติฯ น, รูปสฺสาปิ ปหานวจนโตฯ ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ, ตํ ปชหถา’’ติ (ม. นิ. 1.247; สํ. นิ. 3.33)ฯ เอตฺถ หิ รูปสฺสาปิ ปหานํ วุตฺตเมวฯ ตสฺมา อการณเมตนฺติฯ น, อญฺญถา วุตฺตตฺตาฯ ตสฺมิญฺหิ สุตฺเต ‘‘โย, ภิกฺขเว, รูเป ฉนฺทราควินโย ตํ ตตฺถ ปหาน’’นฺติ (สํ. นิ. 3.25) เอวํ ฉนฺทราคปฺปหานวเสน รูปสฺส ปหานํ วุตฺตํ, น ยถา ‘‘ฉ ธมฺเม ปหาย ปญฺจ นีวรเณ ปหายา’’ติ เอวํ ปหาตพฺพเมว วุตฺตนฺติ, อญฺญถา วุตฺตตฺตา, น รูปํ มิทฺธํฯ

ตสฺมา ยาเนตานิ ‘‘โส อิเม ปญฺจ นีวรเณ ปหาย เจตโส อุปกฺกิเลเส’’ติอาทีนิ สุตฺตานิ วุตฺตานิ, เอเตหิ เจว อญฺเญหิ จ สุตฺเตหิ อรูปเมว มิทฺธนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตถา หิ –

‘‘ปญฺจิเม, ภิกฺขเว, อาวรณา นีวรณา เจตโส อชฺฌารุหา ปญฺญาย ทุพฺพลีกรณาฯ กตเม ปญฺจ? กามจฺฉนฺโท, ภิกฺขเว, อาวรโณ นีวรโณ…เป.… ถินมิทฺธํ, ภิกฺขเว, อาวรณํ นีวรณํ เจตโส อชฺฌารุหํ ปญฺญาย ทุพฺพลีกรณ’’นฺติ (สํ. นิ. 5.220) จ, ‘‘ถินมิทฺธนีวรณํ, ภิกฺขเว, อนฺธกรณํ อจกฺขุกรณํ อญฺญาณกรณํ ปญฺญานิโรธิกํ วิฆาตปกฺขิกํ อนิพฺพานสํวตฺตนิก’’นฺติ (สํ. นิ. 5.221) จ, ‘‘เอวเมว โข, พฺราหฺมณ, ยสฺมิํ สมเย ถินมิทฺธปริยุฏฺฐิเตน เจตสา วิหรติ ถินมิทฺธปเรเตนา’’ติ (สํ. นิ. 5.236) จ, ‘‘อโยนิโส, ภิกฺขเว, มนสิกโรโต อนุปฺปนฺโน เจว กามจฺฉนฺโท อุปฺปชฺชติ…เป.… อนุปฺปนฺนญฺเจว ถินมิทฺธํ อุปฺปชฺชตี’’ติ (สํ. นิ. 5.216) จ, ‘‘เกวโลหายํ, ภิกฺขเว, อกุสลราสิ ยทิทํ ปญฺจ นีวรณา’’ติ (สํ. นิ. 5.371) จ –

เอวมาทีนิ จ อเนกานิ เอตสฺส อรูปภาวโชตกาเนว สุตฺตานิ วุตฺตานิฯ ยสฺมา เจตํ อรูปํ ตสฺมา อารุปฺเปปิ อุปฺปชฺชติฯ วุตฺตญฺเหตํ มหาปกรเณ ปฏฺฐาเน – ‘‘นีวรณํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นีวรโณ ธมฺโม อุปฺปชฺชติ, น ปุเรชาตปจฺจยา’’ติ เอตสฺส วิภงฺเค ‘‘อารุปฺเป กามจฺฉนฺทนีวรณํ ปฏิจฺจ ถินมิทฺธํ… อุทฺธจฺจํ อวิชฺชานีวรณ’’นฺติ (ปฏฺฐา. 3.8.8) สพฺพํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ ตสฺมา สนฺนิฏฺฐานเมตฺถ คนฺตพฺพํ อรูปเมว มิทฺธนฺติฯ

[1166] กุกฺกุจฺจนิทฺเทเส อกปฺปิเย กปฺปิยสญฺญิตาติอาทีนิ มูลโต กุกฺกุจฺจทสฺสนตฺถํ วุตฺตานิฯ เอวํสญฺญิตาย หิ กเต วีติกมฺเม, นิฏฺฐิเต วตฺถุชฺฌาจาเร, ปุน สญฺชาตสติโนปิ ‘ทุฏฺฐุ มยา กต’นฺติ เอวํ อนุตปฺปมานสฺส ปจฺฉานุตาปวเสเนตํ อุปฺปชฺชติฯ เตน ตํ มูลโต ทสฺเสตุํ ‘อกปฺปิเย กปฺปิยสญฺญิตา’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ อกปฺปิยโภชนํ กปฺปิยสญฺญี หุตฺวา ปริภุญฺชติ, อกปฺปิยมํสํ กปฺปิยมํสสญฺญี หุตฺวา, อจฺฉมํสํ สูกรมํสนฺติ, ทีปิมํสํ วา มิคมํสนฺติ ขาทติ; กาเล วีติวตฺเต กาลสญฺญาย, ปวาเรตฺวา อปฺปวาริตสญฺญาย, ปตฺตสฺมิํ รเช ปติเต ปฏิคฺคหิตสญฺญาย ภุญฺชติ – เอวํ ‘อกปฺปิเย กปฺปิยสญฺญาย’ วีติกฺกมํ กโรติ นามฯ สูกรมํสํ ปน อจฺฉมํสสญฺญาย ขาทมาโน, กาเล จ วิกาลสญฺญาย ภุญฺชมาโน ‘กปฺปิเย อกปฺปิยสญฺญิตาย’ วีติกฺกมํ กโรติ นามฯ อนวชฺชํ ปน กิญฺจิเทว วชฺชสญฺญิตาย, วชฺชญฺจ อนวชฺชสญฺญิตาย กโรนฺโต ‘อนวชฺเช วชฺชสญฺญาย วชฺเช จ อนวชฺชสญฺญาย’ วีติกฺกมํ กโรติ นามฯ ยสฺมา ปเนตํ ‘‘อกตํ วต เม กลฺยาณํ, อกตํ กุสลํ, อกตํ ภีรุตฺตาณํ, กตํ ปาปํ, กตํ ลุทฺทํ, กตํ กิพฺพิส’’นฺติ เอวํ อนวชฺเช วชฺชสญฺญิตายปิ กเต วีติกฺกเม อุปฺปชฺชติ, ตสฺมาสฺส อญฺญมฺปิ วตฺถุํ อนุชานนฺโต ยํ เอวรูปนฺติอาทิมาหฯ

ตตฺถ กุกฺกุจฺจปทํ วุตฺตตฺถเมวฯ กุกฺกุจฺจายนากาโร กุกฺกุจฺจายนาฯ กุกฺกุจฺเจน อยิตสฺส ภาโว กุกฺกุจฺจายิตตฺตํฯ เจตโส วิปฺปฏิสาโรติ เอตฺถ กตากตสฺส สาวชฺชานวชฺชสฺส วา อภิมุขคมนํ ‘วิปฺปฏิสาโร’ นามฯ ยสฺมา ปน โส กตํ วา ปาปํ อกตํ น กโรติ, อกตํ วา กลฺยาณํ กตํ น กโรติ, ตสฺมา วิรูโป กุจฺฉิโต วา ปฏิสาโรติ ‘วิปฺปฏิสาโร’ฯ โส ปน เจตโส, น สตฺตสฺสาติ ญาปนตฺถํ ‘เจตโส’ วิปฺปฏิสาโรติ วุตฺตํฯ อยมสฺส สภาวนิทฺเทโสฯ อุปฺปชฺชมานํ ปน กุกฺกุจฺจํ อารคฺคมิว กํสปตฺตํ มนํ วิลิขมานเมว อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา มโนวิเลโขติ วุตฺตํฯ อยมสฺส กิจฺจนิทฺเทโสฯ ยํ ปน วินเย ‘‘อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต ภควตา ปฏิกฺขิตฺตํ อนุวสิตฺวา อนุวสิตฺวา อาวสถปิณฺฑํ ปริภุญฺชิตุ’’นฺติ กุกฺกุจฺจายนฺโต น ปฏิคฺคเหสีติ (ปาจิ. 204) กุกฺกุจฺจํ อาคตํ, น ตํ นีวรณํฯ น หิ อรหโต ‘ทุฏฺฐุ มยา อิทํ กต’นฺติ เอวํ อนุตาโป อตฺถิฯ นีวรณปติรูปกํ ปเนตํ ‘กปฺปติ น กปฺปตี’ติ วีมํสนสงฺขาตํ วินยกุกฺกุจฺจํ นามฯ

[1176] ‘‘กตเม ธมฺมา นีวรณา เจว นีวรณสมฺปยุตฺตา จา’’ติ ปทสฺส นิทฺเทเส ยสฺมา ถินมิทฺธํ อญฺญมญฺญํ น วิชหติ, ตสฺมา ถินมิทฺธนีวรณํ อวิชฺชานีวรเณน นีวรณญฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺตญฺจาติ อภินฺทิตฺวา วุตฺตํฯ ยสฺมา ปน อุทฺธจฺเจ สติปิ กุกฺกุจฺจสฺส อภาวา กุกฺกุจฺเจน วินาปิ อุทฺธจฺจํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา ตํ ภินฺทิตฺวา วุตฺตํฯ ยญฺจ เยน สมฺปโยคํ น คจฺฉติ, ตํ น โยชิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

อิเม ปน นีวรเณ กิเลสปฏิปาฏิยาปิ อาหริตุํ วฏฺฏติ มคฺคปฏิปาฏิยาปิฯ กิเลสปฏิปาฏิยา กามจฺฉนฺทพฺยาปาทา อนาคามิมคฺเคน ปหียนฺติ, ถินมิทฺธุทฺธจฺจานิ อรหตฺตมคฺเคน, กุกฺกุจฺจวิจิกิจฺฉา โสตาปตฺติมคฺเคน, อวิชฺชา อรหตฺตมคฺเคนฯ มคฺคปฏิปาฏิยา โสตาปตฺติมคฺเคน กุกฺกุจฺจวิจิกิจฺฉา ปหียนฺติ, อนาคามิมคฺเคน กามจฺฉนฺทพฺยาปาทา, อรหตฺตมคฺเคน ถินมิทฺธุทฺธจฺจาวิชฺชาติฯ

[1182] ปรามาสโคจฺฉเก เต ธมฺเม ฐเปตฺวาติ ปุจฺฉาสภาเคน พหุวจนํ กตํฯ

[1219] อุปาทานนิทฺเทเส วตฺถุสงฺขาตํ กามํ อุปาทิยตีติ กามุปาทานํ กาโม จ โส อุปาทานญฺจาติปิ กามุปาทานํฯ อุปาทานนฺติ ทฬฺหคฺคหณํฯ ทฬฺหตฺโถ หิ เอตฺถ อุปสทฺโท อุปายาสอุปกฏฺฐาทีสุ วิยฯ ตถา ทิฏฺฐิ จ สา อุปาทานญฺจาติ ทิฏฺฐุปาทานํฯ ทิฏฺฐิํ อุปาทิยตีติ ทิฏฺฐุปาทานํฯ ‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.31) หิ ปุริมทิฏฺฐิํ อุตฺตรทิฏฺฐิ อุปาทิยหิฯ ตถา สีลพฺพตํ อุปาทิยตีติ สีลพฺพตุปาทานํฯ สีลพฺพตญฺจ ตํ อุปาทานญฺจาติปิ สีลพฺพตุปาทานํฯ โคสีลโควตาทีนิ หิ ‘เอวํ สุทฺธี’ติ อภินิเวสโต สยเมว อุปาทานานิฯ ตถา, วทนฺติ เอเตนาติ ‘วาโท’; อุปาทิยนฺติ เอเตนาติ ‘อุปาทานํ’ฯ กิํ วทนฺติ, อุปาทิยนฺติ วา? อตฺตานํฯ อตฺตโน วาทุปาทานํ อตฺตวาทุปาทานํ; ‘อตฺตวาทมตฺตเมว วา อตฺตา’ติ อุปาทิยนฺติ เอเตนาติ อตฺตวาทุปาทานํฯ

[1220] โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโทติ เอตฺถาปิ วตฺถุกามาว อนวเสสโต กามาติ อธิปฺเปตาฯ ตสฺมา วตฺถุกาเมสุ กามจฺฉนฺโท อิธ กามุปาทานนฺติ อนาคามิโนปิ ตํ สิทฺธํ โหติฯ ปญฺจกามคุณวตฺถุโก ปนสฺส กามราโคว นตฺถีติฯ

[1221] ทิฏฺฐุปาทานนิทฺเทเส นตฺถิ ทินฺนนฺติฯ ทินฺนํ นาม อตฺถิ, สกฺกา กสฺสจิ กิญฺจิ ทาตุนฺติ ชานาติ; ทินฺนสฺส ปน ผลํ วิปาโก นตฺถีติ คณฺหาติฯ นตฺถิ ยิฏฺฐนฺติฯ ยิฏฺฐํ วุจฺจติ มหายาโคฯ ตํ ยชิตุํ สกฺกาติ ชานาติ; ยิฏฺฐสฺส ปน ผลํ วิปาโก นตฺถีติ คณฺหาติฯ นตฺถิ หุตนฺติ อาหุนปาหุนมงฺคลกิริยาฯ

ตํ กาตุํ สกฺกาติ ชานาติ; ตสฺส ปน ผลํ วิปาโก นตฺถีติ คณฺหาติฯ นตฺถิ, สุกตทุกฺกฏานนฺติ เอตฺถ ทส กุสลกมฺมปถา สุกตกมฺมานิ นามฯ ทส อกุสลกมฺมปถา ทุกฺกฏกมฺมานิ นามฯ เตสํ อตฺถิภาวํ ชานาติ ผลํ วิปาโก ปน นตฺถีติ คณฺหาติฯ นตฺถิ อยํ โลโกติ ปรโลเก ฐิโต อิมํ โลกํ นตฺถีติ คณฺหาติฯ นตฺถิ ปรโลโกติ อิธ โลเก ฐิโต ปรโลกํ นตฺถีติ คณฺหาติฯ นตฺถิ มาตา นตฺถิ ปิตาติ มาตาปิตูนํ อตฺถิภาวํ ชานาติ, เตสุ กตปจฺจเยน โกจิ ผลํ วิปาโก นตฺถีติ คณฺหาติฯ นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกาติ จวนกอุปปชฺชนกา สตฺตา นตฺถีติ คณฺหาติฯ สมฺมคฺคตา สมฺมา ปฏิปนฺนาติ อนุโลมปฏิปทํ ปฏิปนฺนา ธมฺมิกสมณพฺราหฺมณา โลกสฺมิํ นตฺถีติ คณฺหาติฯ เย อิมญฺจ โลกํ ปรญฺจ โลกํ สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตีติ อิมญฺจ โลกํ ปรญฺจ โลกํ อตฺตนาว อภิวิสิฏฺเฐน ญาเณน ญตฺวา ปเวทนสมตฺโถ สพฺพญฺญู พุทฺโธ นาม นตฺถีติ คณฺหาติฯ

อิมานิ ปน อุปาทานานิ กิเลสปฏิปาฏิยาปิ อาหริตุํ วฏฺฏติ มคฺคปฏิปาฏิยาปิฯ กิเลสปฏิปาฏิยา กามุปาทานํ จตูหิ มคฺเคหิ ปหียติ, เสสานิ ตีณิ โสตาปตฺติมคฺเคนฯ มคฺคปฏิปาฏิยา โสตาปตฺติมคฺเคน ทิฏฺฐุปาทานาทีนิ ปหียนฺติ, จตูหิ มคฺเคหิ กามุปาทานนฺติฯ

[1235] กิเลสโคจฺฉเก กิเลสา เอว กิเลสวตฺถูนิฯ วสนฺติ วา เอตฺถ อขีณาสวา สตฺตา โลภาทีสุ ปติฏฺฐิตตฺตาติ ‘วตฺถูนิ’ฯ กิเลสา จ เต ตปฺปติฏฺฐานํ สตฺตานํ วตฺถูนิ จาติ ‘กิเลสวตฺถูนิ’ฯ ยสฺมา เจตฺถ อนนฺตรปจฺจยาทิภาเวน อุปฺปชฺชมานา กิเลสาปิ วสนฺติ เอว นาม, ตสฺมา กิเลสานํ วตฺถูนีติปิ ‘กิเลสวตฺถูนิ’ฯ

[1236] ตตฺถ กตโม โลโภ? โย ราโค สาราโคติ อยํ ปน โลโภ เหตุโคจฺฉเก คนฺถโคจฺฉเก อิมสฺมิํ กิเลสโคจฺฉเกติ ตีสุ ฐาเนสุ อติเรกปทสเตน นิทฺทิฏฺโฐฯ อาสวสํโยชนโอฆโยคนีวรณอุปาทานโคจฺฉเกสุ อฏฺฐหิ อฏฺฐหิ ปเทหิ นิทฺทิฏฺโฐฯ สฺวายํ อติเรกปทสเตน นิทฺทิฏฺฐฏฺฐาเนปิ อฏฺฐหิ อฏฺฐหิ ปเทหิ นิทฺทิฏฺฐฏฺฐาเนปิ นิปฺปเทสโตว คหิโตติ เวทิตพฺโพฯ

เตสุ เหตุคนฺถนีวรณอุปาทานกิเลสโคจฺฉเกสุ จตุมคฺควชฺฌา ตณฺหา เอเกเนว โกฏฺฐาเสน ฐิตาฯ อาสวสํโยชนโอฆโยเคสุ จตุมคฺควชฺฌาปิ ทฺเว โกฏฺฐาสา หุตฺวา ฐิตาฯ กถํ? อาสเวสุ กามาสโว ภวาสโวติ, สํโยชเนสุ กามราคสํโยชนํ ภวราคสํโยชนนฺติ, โอเฆสุ กาโมโฆ ภโวโฆติ, โยเคสุ กามโยโค ภวโยโคติฯ

อิมานิ ปน กิเลสวตฺถูนิ กิเลสปฏิปาฏิยาปิ อาหริตุํ วฏฺฏติ มคฺคปฏิปาฏิยาปิฯ กิเลสปฏิปาฏิยา โลโภ จตูหิ มคฺเคหิ ปหียติ, โทโส อนาคามิมคฺเคน, โมหมานา อรหตฺตมคฺเคน, ทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉา โสตาปตฺติมคฺเคน, ถินาทีนิ อรหตฺตมคฺเคนฯ มคฺคปฏิปาฏิยา โสตาปตฺติมคฺเคน ทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉา ปหียนฺติ, อนาคามิมคฺเคน โทโส, อรหตฺตมคฺเคน เสสา สตฺตาติฯ

[1287] กามาวจรนิทฺเทเส เหฏฺฐโตติ เหฏฺฐาภาเคนฯ อวีจินิรยนฺติ วา อคฺคิชาลานํ วา สตฺตานํ วา ทุกฺขเวทนาย วีจิ, อนฺตรํ, ฉิทฺทํ เอตฺถ นตฺถีติ อวีจิฯ สุขสงฺขาโต อโย เอตฺถ นตฺถีติ นิรโยฯ นิรติอตฺเถนปิ นิรสฺสาทตฺเถนปิ นิรโยฯ ปริยนฺตํ กริตฺวาติ ตํ อวีจิสงฺขาตํ นิรยํ อนฺตํ กตฺวาฯ อุปริโตติ อุปริภาเคนฯ ปรนิมฺมิตวสวตฺติเทเวติ ปรนิมฺมิเตสุ กาเมสุ วสํ วตฺตนโต เอวํลทฺธโวหาเร เทเวฯ อนฺโต กริตฺวาติ อนฺโต ปกฺขิปิตฺวาฯ ยํ เอตสฺมิํ อนฺตเรติ เย เอตสฺมิํ โอกาเสฯ เอตฺถาวจราติ อิมินา ยสฺมา เอตสฺมิํ อนฺตเร อญฺเญปิ จรนฺติ กทาจิ กตฺถจิ สมฺภวโต, ตสฺมา เตสํ อสงฺคณฺหนตฺถํ ‘อวจรา’ติ วุตฺตํฯ เตน เย เอตสฺมิํ อนฺตเร โอคาฬฺหา หุตฺวา จรนฺติ สพฺพตฺถ สทา จ สมฺภวโต, อโธภาเค จรนฺติ อวีจินิรยสฺส เหฏฺฐา ภูตุปาทายปวตฺติภาเวน, เตสํ สงฺคโห กโต โหติฯ เต หิ อวคาฬฺหาว จรนฺติ, อโธภาเคว จรนฺตีติ อวจราฯ เอตฺถ ปริยาปนฺนาติ อิมินา ปน ยสฺมา เอเต เอตฺถาวจรา อญฺญตฺถาปิ อวจรนฺติ, น ปน ตตฺถ ปริยาปนฺนา โหนฺติ, ตสฺมา เตสํ อญฺญตฺถาปิ อวจรนฺตานํ ปริคฺคโห กโต โหติฯ อิทานิ เต เอตฺถ ปริยาปนฺนธมฺเม ราสิสุญฺญตปจฺจยภาวโต เจว สภาวโต จ ทสฺเสนฺโต ขนฺธาติอาทิมาหฯ

[1289] รูปาวจรนิทฺเทเส พฺรหฺมโลกนฺติ ปฐมชฺฌานภูมิสงฺขาตํ พฺรหฺมฏฺฐานํฯ เสสเมตฺถ กามาวจรนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ สมาปนฺนสฺส วาติอาทีสุ ปฐมปเทน กุสลชฺฌานํ วุตฺตํ, ทุติเยน วิปากชฺฌานํ, วุตฺตํ ตติเยน กิริยชฺฌานํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

[1291] อรูปาวจรนิทฺเทเส อากาสานญฺจายตนูปเคติ อากาสานญฺจายตนสงฺขาตํ ภวํ อุปคเตฯ ทุติยปเทปิ เอเสว นโยฯ เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

[1301] สรณทุกนิทฺเทเส ยฺวายํ ตีสุ อกุสลมูเลสุ โมโห, โส โลภสมฺปยุตฺโต จ โลเภน สรโณ, โทสสมฺปยุตฺโต จ โทเสน สรโณฯ วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสมฺปยุตฺโต ปน โมโห ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺเตน เจว รูปราคอรูปราคสงฺขาเตน จ ราครเณน ปหาเนกฏฺฐภาวโต สรโณ สรโชติ เวทิตพฺโพฯ

สุตฺตนฺติกทุกนิกฺเขปกถา

[1303] สุตฺตนฺติกทุเกสุ มาติกากถายํ อตฺถโต วิเวจิตตฺตา ยานิ จ เนสํ นิทฺเทสปทานิ เตสมฺปิ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว สุวิญฺเญยฺยตฺตา เยภุยฺเยน อุตฺตานตฺถานิ เอวฯ อิทํ ปเนตฺถ วิเสสมตฺตํ – วิชฺชูปมทุเก ตาว จกฺขุมา กิร ปุริโส เมฆนฺธกาเร รตฺติํ มคฺคํ ปฏิปชฺชิฯ ตสฺส อนฺธการตาย มคฺโค น ปญฺญายิฯ วิชฺชุ นิจฺฉริตฺวา อนฺธการํ วิทฺธํเสสิฯ อถสฺส อนฺธการวิคมา มคฺโค ปากโฏ อโหสิฯ โส ทุติยมฺปิ คมนํ อภินีหริฯ ทุติยมฺปิ อนฺธกาโร โอตฺถริฯ มคฺโค น ปญฺญายิฯ วิชฺชุ นิจฺฉริตฺวา ตํ วิทฺธํเสสิฯ วิคเต อนฺธกาเร มคฺโค ปากโฏ อโหสิฯ ตติยมฺปิ คมนํ อภินีหริฯ อนฺธกาโร โอตฺถริฯ มคฺโค น ปญฺญายิฯ วิชฺชุ นิจฺฉริตฺวา อนฺธการํ วิทฺธํเสสิฯ

ตตฺถ จกฺขุมโต ปุริสสฺส อนฺธกาเร มคฺคปฏิปชฺชนํ วิย อริยสาวกสฺส โสตาปตฺติมคฺคตฺถาย วิปสฺสนารมฺโภฯ อนฺธกาเร มคฺคสฺส อปญฺญายนกาโล วิย สจฺจจฺฉาทกตมํฯ