นวกาทินิทฺเทสวณฺณนา

[975] นวเก ปน อินฺทฺริยรูปสฺส นาม อตฺถิตาย นโย ทินฺโนฯ ตสฺเสว สปฺปฏิฆอปฺปฏิฆตาย ทสเก นโย ทินฺโนฯ เอกาทสเก อฑฺเฒกาทส อายตนานิ วิภตฺตานิฯ เตสํ นิทฺเทสวารา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน วิตฺถารโต เวทิตพฺพาฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวฯ

ปกิณฺณกกถา

อิเมสุ ปน รูเปสุ อสมฺโมหตฺถํ สโมธานํ สมุฏฺฐานํ ปรินิปฺผนฺนญฺจ สงฺขตนฺติ อิทํ ‘ปกิณฺณกํ’ เวทิตพฺพํฯ

ตตฺถ ‘สโมธาน’นฺติ สพฺพเมว หิทํ รูปํ สโมธานโต จกฺขายตนํ…เป.… กพฬีกาโร อาหาโร, โผฏฺฐพฺพายตนํ อาโปธาตูติ ปญฺจวีสติสงฺขฺยํ โหติฯ ตํ วตฺถุรูเปน สทฺธิํ ฉพฺพีสติสงฺขฺยํ เวทิตพฺพํฯ อิโต อญฺญํ รูปํ นาม นตฺถิฯ เกจิ ปน ‘มิทฺธรูปํ นาม อตฺถี’ติ วทนฺติฯ เต ‘‘อทฺธา มุนีสิ สมฺพุทฺโธ, นตฺถิ นีวรณา ตวา’’ติอาทีนิ (สุ. นิ. 546) วตฺวา มิทฺธรูปํ นาม นตฺถีติ ปฏิเสเธตพฺพาฯ อปเร พลรูเปน สทฺธิํ สตฺตวีสติ, สมฺภวรูเปน สทฺธิํ อฏฺฐวีสติ, ชาติรูเปน สทฺธิํ เอกูนติํสติ, โรครูเปน สทฺธิํ สมติํสติ รูปานีติ วทนฺติฯ เตปิ เตสํ วิสุํ อภาวํ ทสฺเสตฺวา ปฏิกฺขิปิตพฺพาฯ วาโยธาตุยา หิ คหิตาย พลรูปํ คหิตเมว, อญฺญํ พลรูปํ นาม นตฺถิฯ อาโปธาตุยา สมฺภวรูปํ, อุปจยสนฺตตีหิ ชาติรูปํ, ชรตาอนิจฺจตาหิ คหิตาหิ โรครูปํ คหิตเมวฯ อญฺญํ โรครูปํ นาม นตฺถิฯ โยปิ กณฺณโรคาทิ อาพาโธ โส วิสมปจฺจยสมุฏฺฐิตธาตุมตฺตเมวฯ น อญฺโญ ตตฺถ โรโค นาม อตฺถีติ สโมธานโต ฉพฺพีสติเมว รูปานิฯ

‘สมุฏฺฐาน’นฺติ กติ รูปานิ กติสมุฏฺฐานานิ? ทส เอกสมุฏฺฐานานิ, เอกํ ทฺวิสมุฏฺฐานํ, ตีณิ ติสมุฏฺฐานานิ, นว จตุสมุฏฺฐานานิ, ทฺเว น เกนจิ สมุฏฺฐหนฺติฯ

ตตฺถ จกฺขุปสาโท…เป.… ชีวิตินฺทฺริยนฺติ อิมานิ อฏฺฐ เอกนฺตํ กมฺมโตว สมุฏฺฐหนฺติฯ

กายวิญฺญตฺติวจีวิญฺญตฺติทฺวยํ เอกนฺเตน จิตฺตโต สมุฏฺฐาตีติ ทส ‘เอกสมุฏฺฐานานิ’ นามฯ สทฺโท อุตุโต จ จิตฺตโต จ สมุฏฺฐาตีติ เอโก ‘ทฺวิสมุฏฺฐาโน’ นามฯ ตตฺถ อวิญฺญาณกสทฺโท อุตุโต สมุฏฺฐาติ, สวิญฺญาณกสทฺโท จิตฺตโตฯ ลหุตาทิตฺตยํ ปน อุตุจิตฺตาหาเรหิ สมุฏฺฐาตีติ ตีณิ ‘ติสมุฏฺฐานานิ’ นามฯ อวเสสานิ นว รูปานิ เตหิ กมฺเมน จาติ จตูหิ สมุฏฺฐหนฺตีติ นว ‘จตุสมุฏฺฐานานิ’ นามฯ ชรตา อนิจฺจตา ปน เอเตสุ เอกโตปิ น สมุฏฺฐหนฺตีติ ทฺเว ‘น เกนจิ สมุฏฺฐหนฺติ’ นามฯ กสฺมา? อชายนโตฯ น หิ เอตานิ ชายนฺติฯ กสฺมา? ชาตสฺส ปากเภทตฺตาฯ อุปฺปนฺนญฺหิ รูปํ ชีรติ ภิชฺชตีติ อวสฺสํ ปเนตํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํฯ น หิ อุปฺปนฺนํ รูปํ อรูปํ วา อกฺขยํ นาม ทิสฺสติฯ ยาว ปน น ภิชฺชติ ตาวสฺส ปริปาโกติ สิทฺธเมตํฯ ‘ชาตสฺส ปากเภทตฺตา’ติ ยทิ จ ตานิ ชาเยยฺยุํ เตสมฺปิ ปากเภทา ภเวยฺยุํฯ น จ ปาโก ปจฺจติ, เภโท วา ภิชฺชตีติ ชาตสฺส ปากเภทตฺตา เนตํ ทฺวยํ ชายติฯ

ตตฺถ สิยา – ยถา ‘กมฺมสฺส กตตฺตา’ติ อาทินิทฺเทเสสุ ‘รูปสฺส อุปจโย รูปสฺส สนฺตตี’ติ วจเนน ‘ชาติ’ ชายตีติ สมฺปฏิจฺฉิตํ โหติ, เอวํ ‘ปาโก’ปิ ปจฺจตุ ‘เภโท’ปิ ภิชฺชตูติฯ ‘‘น ตตฺถ ‘ชาติ ชายตี’ติ สมฺปฏิจฺฉิตํฯ เย ปน ธมฺมา กมฺมาทีหิ นิพฺพตฺตนฺติ เตสํ อภินิพฺพตฺติภาวโต ชาติยา ตปฺปจฺจยภาวโวหาโร อนุมโตฯ น ปน ปรมตฺถโต ชาติ ชายติฯ ชายมานสฺส หิ อภินิพฺพตฺติมตฺตํ ชาตี’’ติฯ

ตตฺถ สิยา – ‘ยเถว ชาติ เยสํ ธมฺมานํ อภินิพฺพตฺติ ตปฺปจฺจยภาวโวหารํ อภินิพฺพตฺติโวหารญฺจ ลภติ, ตถา ปากเภทาปิ เยสํ ธมฺมานํ ปากเภทา ตปฺปจฺจยภาวโวหารํ อภินิพฺพตฺติโวหารญฺจ ลภนฺตุฯ เอวํ อิทมฺปิ ทฺวยํ กมฺมาทิสมุฏฺฐานเมวาติ วตฺตพฺพํ ภวิสฺสตี’ติฯ ‘น ปากเภทา ตํ โวหารํ ลภนฺติฯ กสฺมา? ชนกปจฺจยานุภาวกฺขเณ อภาวโตฯ ชนกปจฺจยานญฺหิ อุปฺปาเทตพฺพธมฺมสฺส อุปฺปาทกฺขเณเยว อานุภาโว, น ตโต อุตฺตริฯ เตหิ อภินิพฺพตฺติตธมฺมกฺขณสฺมิญฺจ ชาติ ปญฺญายมานา ตปฺปจฺจยภาวโวหารํ อภินิพฺพตฺติโวหารญฺจ ลภติ, ตสฺมิํ ขเณ สพฺภาวโต; น อิตรทฺวยํ, ตสฺมิํ ขเณ อภาวโตติ เนเวตํ ชายตี’ติ วตฺตพฺพํฯ

‘‘ชรามรณํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺน’’นฺติ (สํ. นิ. 2.20) อาคตตฺตา อิทมฺปิ ทฺวยํ ชายตีติ เจ – ‘น, ปริยายเทสิตตฺตาฯ ตตฺถ หิ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ ชรามรณตฺตา ปริยาเยน ตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺน’นฺติ วุตฺตํฯ

‘ยทิ เอวํ, ตยมฺเปตํ อชาตตฺตา สสวิสาณํ วิย นตฺถิ; นิพฺพานํ วิย วา นิจฺจ’นฺติ เจ – น, นิสฺสยปฏิพทฺธวุตฺติโต; ปถวีอาทีนญฺหิ นิสฺสยานํ ภาเว ชาติอาทิตฺตยํ ปญฺญายติ, ตสฺมา น นตฺถิฯ เตสญฺจ อภาเว น ปญฺญายติ, ตสฺมา น นิจฺจํฯ เอตมฺปิ จ อภินิเวสํ ปฏิเสเธตุํ เอว อิทํ วุตฺตํ – ‘‘ชรามรณํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺน’’นฺติ (สํ. นิ. 2.20)ฯ เอวมาทีหิ นเยหิ ตานิ ทฺเว รูปานิ น เกหิจิ สมุฏฺฐหนฺตีติ เวทิตพฺพํฯ

อปิจ ‘สมุฏฺฐาน’นฺติ เอตฺถ อยมญฺโญปิ อตฺโถฯ ตสฺสายํ มาติกา – ‘กมฺมชํ กมฺมปจฺจยํ กมฺมปจฺจยอุตุสมุฏฺฐานํ, อาหารสมุฏฺฐานํ อาหารปจฺจยํ อาหารปจฺจยอุตุสมุฏฺฐานํ, อุตุสมุฏฺฐานํ อุตุปจฺจยํ อุตุปจฺจยอุตุสมุฏฺฐานํ, จิตฺตสมุฏฺฐานํ จิตฺตปจฺจยํ จิตฺตปจฺจยอุตุสมุฏฺฐาน’นฺติฯ

ตตฺถ จกฺขุปสาทาทิ อฏฺฐวิธํ รูปํ สทฺธิํ หทยวตฺถุนา ‘กมฺมชํ’ นามฯ เกสมสฺสุ หตฺถิทนฺตา อสฺสวาลา จมรวาลาติ เอวมาทิ ‘กมฺมปจฺจยํ’ นามฯ จกฺกรตนํ เทวตานํ อุยฺยานวิมานาทีนีติ เอวมาทิ ‘กมฺมปจฺจยอุตุสมุฏฺฐานํ’ นามฯ

อาหารโต สมุฏฺฐิตํ สุทฺธฏฺฐกํ ‘อาหารสมุฏฺฐานํ’ นามฯ กพฬีกาโร อาหาโร ทฺวินฺนมฺปิ รูปสนฺตตีนํ ปจฺจโย โหติ อาหารสมุฏฺฐานสฺส จ อุปาทินฺนสฺส จฯ อาหารสมุฏฺฐานสฺส ชนโก หุตฺวา ปจฺจโย โหติ, กมฺมชสฺส อนุปาลโก หุตฺวาติ อิทํ อาหารานุปาลิตํ กมฺมชรูปํ ‘อาหารปจฺจยํ’ นามฯ วิสภาคาหารํ เสวิตฺวา อาตเป คจฺฉนฺตสฺส ติลกกาฬกุฏฺฐาทีนิ อุปฺปชฺชนฺติ, อิทํ ‘อาหารปจฺจยอุตุสมุฏฺฐานํ’ นามฯ

อุตุโต สมุฏฺฐิตํ สุทฺธฏฺฐกํ ‘อุตุสมุฏฺฐานํ’ นามฯ ตสฺมิํ อุตุ อญฺญํ อฏฺฐกํ สมุฏฺฐาเปติ, อิทํ ‘อุตุปจฺจยํ’ นามฯ ตสฺมิมฺปิ อุตุ อญฺญํ อฏฺฐกํ สมุฏฺฐาเปติ, อิทํ ‘อุตุปจฺจยอุตุสมุฏฺฐานํ’ นามฯ เอวํ ติสฺโสเยว สนฺตติโย ฆฏฺเฏตุํ สกฺโกติฯ น ตโต ปรํฯ อิมมตฺถํ อนุปาทินฺนเกนาปิ ทีเปตุํ วฏฺฏติฯ อุตุสมุฏฺฐาโน นาม วลาหโกฯ

อุตุปจฺจยา นาม วุฏฺฐิธาราฯ เทเว ปน วุฏฺเฐ พีชานิ วิรูหนฺติ, ปถวี คนฺธํ มุญฺจติ, ปพฺพตา นีลา ขายนฺติ, สมุทฺโท วฑฺฒติ, เอตํ อุตุปจฺจยอุตุสมุฏฺฐานํ นามฯ

จิตฺตโต สมุฏฺฐิตํ สุทฺธฏฺฐกํ ‘จิตฺตสมุฏฺฐานํ’ นามฯ ‘‘ปจฺฉาชาตา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา ปุเรชาตสฺส อิมสฺส กายสฺส ปจฺฉาชาตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.11) อิทํ ‘จิตฺตปจฺจยํ’ นามฯ อากาเส อนฺตลิกฺเข หตฺถิมฺปิ ทสฺเสติ, อสฺสมฺปิ ทสฺเสติ, รถมฺปิ ทสฺเสติ , วิวิธมฺปิ เสนาพฺยูหํ ทสฺเสติตี (ปฏิ. ม. 3.18) อิทํ ‘จิตฺตปจฺจยอุตุสมุฏฺฐานํ’ นามฯ

‘ปรินิปฺผนฺน’นฺติ ปนฺนรส รูปานิ ปรินิปฺผนฺนานิ นาม, ทส อปรินิปฺผนฺนานิ นามฯ ‘ยทิ อปรินิปฺผนฺนา, อสงฺขตา นาม ภเวยฺยุํ’ฯ ‘‘เตสํเยว ปน รูปานํ กายวิกาโร ‘กายวิญฺญตฺติ’ นาม, วจีวิกาโร ‘วจีวิญฺญตฺติ’ นาม, ฉิทฺทํ วิวรํ ‘อากาสธาตุ’ นาม, ลหุภาโว ‘ลหุตา’ นาม, มุทุภาโว ‘มุทุตา’ นาม, กมฺมญฺญภาโว ‘กมฺมญฺญตา’ นาม, นิพฺพตฺติ ‘อุปจโย’ นาม, ปวตฺติ ‘สนฺตติ’ นาม, ชีรณากาโร ‘ชรตา’ นาม, หุตฺวา อภาวากาโร ‘อนิจฺจตา’ นามาติฯ สพฺพํ ปรินิปฺผนฺนํ สงฺขตเมว โหตี’’ติฯ

อฏฺฐสาลินิยา ธมฺมสงฺคหอฏฺฐกถาย

รูปกณฺฑวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. นิกฺเขปกณฺโฑ

ติกนิกฺเขปกถา