ปญฺจกนิทฺเทสวณฺณนา

[967] ปญฺจวิธสงฺคหนิทฺเทเส กกฺขฬนฺติ ถทฺธํฯ ขรเมว ขรคตํ, ผรุสนฺติ อตฺโถฯ อิตเร ทฺเวปิ สภาวนิทฺเทสา เอวฯ อชฺฌตฺตนฺติ นิยกชฺฌตฺตํฯ พหิทฺธาติ พาหิรํฯ อุปาทิณฺณนฺติ น กมฺมสมุฏฺฐานเมวฯ อวิเสเสน ปน สรีรฏฺฐกสฺเสตํ คหณํฯ สรีรฏฺฐกญฺหิ อุปาทิณฺณํ วา โหตุ อนุปาทิณฺณํ วา, อาทินฺนคหิตปรามฏฺฐวเสน สพฺพํ อุปาทิณฺณเมว นามฯ

[969] เตโชคตนฺติ สพฺพเตเชสุ คตํ อุณฺหตฺตลกฺขณํ, เตโช เอว วา เตโชภาวํ คตนฺติ ‘เตโชคตํ’ฯ อุสฺมาติ อุสฺมากาโรฯ อุสฺมาคตนฺติ อุสฺมาภาวํ คตํฯ อุสฺมาการสฺเสเวตํ นามํฯ อุสุมนฺติ พลวอุสฺมาฯ อุสุมเมว อุสุมภาวํ คตนฺติ อุสุมคตํฯ

[970] วายนกวเสน วาโยฯ วาโยว วาโยภาวํ คตตฺตา วาโยคตํฯ ถมฺภิตตฺตนฺติ อุปฺปลนาฬตจาทีนํ วิย วาตปุณฺณานํ ถมฺภิตภาโว รูปสฺสฯ

ฉกฺกาทินิทฺเทสวณฺณนา

[972-4] ฉพฺพิธาทิสงฺคหานํ ติณฺณํ โอสานปทสฺส เภทาภาวโต อาทิโต ปฏฺฐาย อปุจฺฉิตฺวาว นิทฺเทโส กโตฯ ตตฺถ จกฺขุวิญฺญาเณน ชานิตุํ สกฺกาติ จกฺขุวิญฺเญยฺยํ…เป.… มโนวิญฺญาเณน ชานิตุํ สกฺกาติ มโนวิญฺเญยฺยํฯ ติวิธาย มโนธาตุยา ชานิตุํ สกฺกาติ มโนธาตุวิญฺเญยฺยํ สพฺพํ รูปนฺติ เอตฺถ ยสฺมา เอกํ รูปมฺปิ มโนวิญฺญาณธาตุยา อชานิตพฺพํ นาม นตฺถิ, ตสฺมา ‘สพฺพํ รูป’นฺติ วุตฺตํฯ สมฺมาสมฺพุทฺเธน หิ อภิธมฺมํ ปตฺวา นยํ กาตุํ ยุตฺตฏฺฐาเน นโย อกโต นาม นตฺถิฯ อิทญฺจ เอกรูปสฺสาปิ มโนวิญฺญาณธาตุยา อชานิตพฺพสฺส อภาเวน นยํ กาตุํ ยุตฺตฏฺฐานํ นาม, ตสฺมา นยํ กโรนฺโต ‘สพฺพํ รูป’นฺติ อาหฯ

[974] สุขสมฺผสฺโสติ สุขเวทนาปฏิลาภปจฺจโยฯ ทุกฺขสมฺผสฺโสติ ทุกฺขเวทนาปฏิลาภปจฺจโยฯ อิธาปิ โผฏฺฐพฺพารมฺมณสฺส สุขทุกฺขสฺส สพฺภาวโต อยํ นโย ทินฺโนฯ

นวกาทินิทฺเทสวณฺณนา

[975] นวเก ปน อินฺทฺริยรูปสฺส นาม อตฺถิตาย นโย ทินฺโนฯ ตสฺเสว สปฺปฏิฆอปฺปฏิฆตาย ทสเก นโย ทินฺโนฯ เอกาทสเก อฑฺเฒกาทส อายตนานิ วิภตฺตานิฯ เตสํ นิทฺเทสวารา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน วิตฺถารโต เวทิตพฺพาฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวฯ

ปกิณฺณกกถา

อิเมสุ ปน รูเปสุ อสมฺโมหตฺถํ สโมธานํ สมุฏฺฐานํ ปรินิปฺผนฺนญฺจ สงฺขตนฺติ อิทํ ‘ปกิณฺณกํ’ เวทิตพฺพํฯ

ตตฺถ ‘สโมธาน’นฺติ สพฺพเมว หิทํ รูปํ สโมธานโต จกฺขายตนํ…เป.… กพฬีกาโร อาหาโร, โผฏฺฐพฺพายตนํ อาโปธาตูติ ปญฺจวีสติสงฺขฺยํ โหติฯ ตํ วตฺถุรูเปน สทฺธิํ ฉพฺพีสติสงฺขฺยํ เวทิตพฺพํฯ อิโต อญฺญํ รูปํ นาม นตฺถิฯ เกจิ ปน ‘มิทฺธรูปํ นาม อตฺถี’ติ วทนฺติฯ เต ‘‘อทฺธา มุนีสิ สมฺพุทฺโธ, นตฺถิ นีวรณา ตวา’’ติอาทีนิ (สุ. นิ. 546) วตฺวา มิทฺธรูปํ นาม นตฺถีติ ปฏิเสเธตพฺพาฯ อปเร พลรูเปน สทฺธิํ สตฺตวีสติ, สมฺภวรูเปน สทฺธิํ อฏฺฐวีสติ, ชาติรูเปน สทฺธิํ เอกูนติํสติ, โรครูเปน สทฺธิํ สมติํสติ รูปานีติ วทนฺติฯ เตปิ เตสํ วิสุํ อภาวํ ทสฺเสตฺวา ปฏิกฺขิปิตพฺพาฯ วาโยธาตุยา หิ คหิตาย พลรูปํ คหิตเมว, อญฺญํ พลรูปํ นาม นตฺถิฯ อาโปธาตุยา สมฺภวรูปํ, อุปจยสนฺตตีหิ ชาติรูปํ, ชรตาอนิจฺจตาหิ คหิตาหิ โรครูปํ คหิตเมวฯ อญฺญํ โรครูปํ นาม นตฺถิฯ โยปิ กณฺณโรคาทิ อาพาโธ โส วิสมปจฺจยสมุฏฺฐิตธาตุมตฺตเมวฯ น อญฺโญ ตตฺถ โรโค นาม อตฺถีติ สโมธานโต ฉพฺพีสติเมว รูปานิฯ

‘สมุฏฺฐาน’นฺติ กติ รูปานิ กติสมุฏฺฐานานิ? ทส เอกสมุฏฺฐานานิ, เอกํ ทฺวิสมุฏฺฐานํ, ตีณิ ติสมุฏฺฐานานิ, นว จตุสมุฏฺฐานานิ, ทฺเว น เกนจิ สมุฏฺฐหนฺติฯ

ตตฺถ จกฺขุปสาโท…เป.… ชีวิตินฺทฺริยนฺติ อิมานิ อฏฺฐ เอกนฺตํ กมฺมโตว สมุฏฺฐหนฺติฯ