ปรมตฺถโต ปน ตสฺส นิสฺสยภูตานิ ภูตาเนว จิตฺตสมุฏฺฐานานิ, ตํนิสฺสิตตฺตาฯ ยถา อนิจฺจสฺส รูปสฺส ชรามรณํ อนิจฺจํ นาม โหติ, เอวมิทมฺปิ จิตฺตสมุฏฺฐานํ นาม ชาตํฯ

[668] จิตฺตสหภุนิทฺเทเสปิ เอเสว นโยฯ ยาว จิตฺตํ ตาว ปญฺญายนโต อิทเมว ทฺวยํ วุตฺตํฯ น ปเนตํ จิตฺเตน สห ภูตานิ วิย, เจตนาทโย วิย จ อุปฺปชฺชติฯ

[670] จิตฺตานุปริวตฺติตายปิ เอเสว นโยฯ ยาว จิตฺตํ ตาว ปญฺญายนโต เอว เหตํ ทฺวยํ จิตฺตานุปริวตฺตีติ วุตฺตํฯ

[674] โอฬาริกนฺติ วตฺถารมฺมณภูตตฺตา สํงฺฆฏฺฏนวเสน คเหตพฺพโต ถูลํฯ วุตฺตวิปลฺลาสโต สุขุมํ เวทิตพฺพํฯ

[676] ทูเรติ ฆฏฺฏนวเสน อคฺคเหตพฺพตฺตา ทุพฺพิญฺเญยฺยภาเวน สมีเป ฐิตมฺปิ ทูเรฯ อิตรํ ปน ฆฏฺฏนวเสน คเหตพฺพตฺตา สุวิญฺเญยฺยภาเวน ทูเร ฐิตมฺปิ สนฺติเกฯ จกฺขายตนาทินิทฺเทสา เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว วิตฺถารโต เวทิตพฺพาฯ อิทํ ตาว ทุวิเธน รูปสงฺคเห วิเสสมตฺตํฯ ติวิธสงฺคโห อุตฺตานตฺโถวฯ

จตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา

[966] จตุพฺพิธสงฺคหาวสาเน ทิฏฺฐาทีนํ ปจฺฉิมปทสฺส เภทาภาเวน อาทิโต ปฏฺฐาย ปุจฺฉํ อกตฺวาว รูปายตนํ ทิฏฺฐํ สทฺทายตนํ สุตนฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ รูปายตนํ จกฺขุนา โอโลเกตฺวา ทกฺขิตุํ สกฺกาติ ‘ทิฏฺฐํ’ นาม ชาตํฯ สทฺทายตนํ โสเตน สุตฺวา ชานิตุํ สกฺกาติ ‘สุตํ’ นาม ชาตํฯ คนฺธายตนาทิตฺตยํ ฆานชิวฺหากาเยหิ ปตฺวา คเหตพฺพโต มุนิตฺวา ชานิตพฺพฏฺเฐน มุตํ นาม ชาตํฯ ผุสิตฺวา วิญฺญาณุปฺปตฺติการณโต ‘มุตํ’ นามาติปิ วุตฺตํฯ สพฺพเมว ปน รูปํ มโนวิญฺญาเณน ชานิตพฺพนฺติ มนสา วิญฺญาตํ นาม ชาตํฯ

ปญฺจกนิทฺเทสวณฺณนา

[967] ปญฺจวิธสงฺคหนิทฺเทเส กกฺขฬนฺติ ถทฺธํฯ ขรเมว ขรคตํ, ผรุสนฺติ อตฺโถฯ อิตเร ทฺเวปิ สภาวนิทฺเทสา เอวฯ อชฺฌตฺตนฺติ นิยกชฺฌตฺตํฯ พหิทฺธาติ พาหิรํฯ อุปาทิณฺณนฺติ น กมฺมสมุฏฺฐานเมวฯ อวิเสเสน ปน สรีรฏฺฐกสฺเสตํ คหณํฯ สรีรฏฺฐกญฺหิ อุปาทิณฺณํ วา โหตุ อนุปาทิณฺณํ วา, อาทินฺนคหิตปรามฏฺฐวเสน สพฺพํ อุปาทิณฺณเมว นามฯ

[969] เตโชคตนฺติ สพฺพเตเชสุ คตํ อุณฺหตฺตลกฺขณํ, เตโช เอว วา เตโชภาวํ คตนฺติ ‘เตโชคตํ’ฯ อุสฺมาติ อุสฺมากาโรฯ อุสฺมาคตนฺติ อุสฺมาภาวํ คตํฯ อุสฺมาการสฺเสเวตํ นามํฯ อุสุมนฺติ พลวอุสฺมาฯ อุสุมเมว อุสุมภาวํ คตนฺติ อุสุมคตํฯ

[970] วายนกวเสน วาโยฯ วาโยว วาโยภาวํ คตตฺตา วาโยคตํฯ ถมฺภิตตฺตนฺติ อุปฺปลนาฬตจาทีนํ วิย วาตปุณฺณานํ ถมฺภิตภาโว รูปสฺสฯ

ฉกฺกาทินิทฺเทสวณฺณนา

[972-4] ฉพฺพิธาทิสงฺคหานํ ติณฺณํ โอสานปทสฺส เภทาภาวโต อาทิโต ปฏฺฐาย อปุจฺฉิตฺวาว นิทฺเทโส กโตฯ ตตฺถ จกฺขุวิญฺญาเณน ชานิตุํ สกฺกาติ จกฺขุวิญฺเญยฺยํ…เป.… มโนวิญฺญาเณน ชานิตุํ สกฺกาติ มโนวิญฺเญยฺยํฯ ติวิธาย มโนธาตุยา ชานิตุํ สกฺกาติ มโนธาตุวิญฺเญยฺยํ สพฺพํ รูปนฺติ เอตฺถ ยสฺมา เอกํ รูปมฺปิ มโนวิญฺญาณธาตุยา อชานิตพฺพํ นาม นตฺถิ, ตสฺมา ‘สพฺพํ รูป’นฺติ วุตฺตํฯ สมฺมาสมฺพุทฺเธน หิ อภิธมฺมํ ปตฺวา นยํ กาตุํ ยุตฺตฏฺฐาเน นโย อกโต นาม นตฺถิฯ อิทญฺจ เอกรูปสฺสาปิ มโนวิญฺญาณธาตุยา อชานิตพฺพสฺส อภาเวน นยํ กาตุํ ยุตฺตฏฺฐานํ นาม, ตสฺมา นยํ กโรนฺโต ‘สพฺพํ รูป’นฺติ อาหฯ

[974] สุขสมฺผสฺโสติ สุขเวทนาปฏิลาภปจฺจโยฯ ทุกฺขสมฺผสฺโสติ ทุกฺขเวทนาปฏิลาภปจฺจโยฯ อิธาปิ โผฏฺฐพฺพารมฺมณสฺส สุขทุกฺขสฺส สพฺภาวโต อยํ นโย ทินฺโนฯ