สพฺเพว เหเต อตฺตโน กิริยากรเณน เอกสงฺคหํ คตาฯ ‘‘จกฺขายตนํ กตมกฺขนฺธคณนํ คจฺฉติ? จกฺขายตนํ รูปกฺขนฺธคณนํ คจฺฉติฯ หญฺจิ จกฺขายตนํ รูปกฺขนฺธคณนํ คจฺฉติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – จกฺขายตนํ รูปกฺขนฺเธน สงฺคหิต’’นฺติ (กถา. 471), อยํ ‘คณนสงฺคโห’ นามฯ อยมิธ อธิปฺเปโตฯ เอกโกฏฺฐาเสน รูปคณนาติ อยญฺเหตฺถ อตฺโถฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ

ทุกนิทฺเทสวณฺณนา

อุปาทาภาชนียกถา

[595] อิทานิ ทุวิธสงฺคหาทีสุ ‘อตฺถิ รูปํ อุปาทา, อตฺถิ รูปํ โนอุปาทา’ติ เอวํ เภทสพฺภาวโต ปุจฺฉาปุพฺพงฺคมํ ปทภาชนํ ทสฺเสนฺโต กตมํ ตํ รูปํ อุปาทาติอาทิมาหฯ ตตฺถ อุปาทิยตีติ ‘อุปาทา’; มหาภูตานิ คเหตฺวา, อมุญฺจิตฺวา, ตานิ นิสฺสาย ปวตฺตตีติ อตฺโถฯ อิทานิ ตํ ปเภทโต ทสฺเสนฺโต จกฺขายตนนฺติอาทิมาหฯ

[596] เอวํ เตวีสติวิธํ อุปาทารูปํ สงฺเขปโต อุทฺทิสิตฺวา ปุน ตเทว วิตฺถารโต นิทฺทิสนฺโต กตมํ ตํ รูปํ จกฺขายตนนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ทุวิธํ จกฺขุ – มํสจกฺขุ ปญฺญาจกฺขุ จฯ เอเตสุ ‘พุทฺธจกฺขุ สมนฺตจกฺขุ ญาณจกฺขุ ทิพฺพจกฺขุ ธมฺมจกฺขู’ติ ปญฺจวิธํ ปญฺญาจกฺขุฯ ตตฺถ ‘‘อทฺทสํ โข อหํ, ภิกฺขเว, พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต สตฺเต อปฺปรชกฺเข…เป.… ทุวิญฺญาปเย’’ติ (ม. นิ. 1.283) อิทํ พุทฺธจกฺขุ นามฯ ‘‘สมนฺตจกฺขุ วุจฺจติ สพฺพญฺญุตญฺญาณ’’นฺติ อิทํ สมนฺตจกฺขุ นามฯ ‘‘จกฺขุํ อุทปาทิ ญาณํ อุทปาที’’ติ (สํ. นิ. 5.1081; มหาว. 15) อิทํ ญาณจกฺขุ นามฯ ‘‘อทฺทสํ โข อหํ, ภิกฺขเว, ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธนา’’ติ (ม. นิ. 1.284) อิทํ ทิพฺพจกฺขุ นามฯ ‘‘ตสฺมิํ เยวาสเน วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาที’’ติ (ม. นิ. 2.395) อิทํ เหฏฺฐิมมคฺคตฺตยสงฺขาตํ ญาณํ ธมฺมจกฺขุ นามฯ

มํสจกฺขุปิ ปสาทจกฺขุ สสมฺภารจกฺขูติ ทุวิธํ โหติฯ

ตตฺถ โยยํ อกฺขิกูปเก ปติฏฺฐิโต เหฏฺฐา อกฺขิกูปกฏฺฐิเกน, อุปริ ภมุกฏฺฐิเกน, อุภโต อกฺขิกูเฏหิ, อนฺโต มตฺถลุงฺเคน, พหิทฺธา อกฺขิโลเมหิ ปริจฺฉินฺโน มํสปิณฺโฑฯ สงฺเขปโต ‘จตสฺโส ธาตุโย, วณฺโณ คนฺโธ รโส โอชา, สมฺภโว สณฺฐานํ, ชีวิตํ ภาโว กายปสาโท จกฺขุปสาโท’ติ จุทฺทสสมฺภาโรฯ วิตฺถารโต ‘จตสฺโส ธาตุโย, ตํสนฺนิสฺสิตวณฺณคนฺธรสโอชาสณฺฐานสมฺภวา จา’ติ อิมานิ ทส จตุสมุฏฺฐานิกตฺตา จตฺตาลีสํ โหนฺติฯ ชีวิตํ ภาโว กายปสาโท จกฺขุปสาโทติ จตฺตาริ เอกนฺตกมฺมสมุฏฺฐานาเนวาติ อิเมสํ จตุจตฺตาลีสาย รูปานํ วเสน จตุจตฺตาลีสสมฺภาโรฯ ยํ โลโก เสตํ จกฺขุํ ปุถุลํ วิสฏํ วิตฺถิณฺณํ ‘จกฺขุ’นฺติ สญฺชานนฺโต น จกฺขุํ สญฺชานาติ, วตฺถุํ จกฺขุโต สญฺชานาติ, โส มํสปิณฺโฑ อกฺขิกูเป ปติฏฺฐิโต, นฺหารุสุตฺตเกน มตฺถลุงฺเค อาพทฺโธ, ยตฺถ เสตมฺปิ อตฺถิ, กณฺหมฺปิ โลหิตกมฺปิ, ปถวีปิ อาโปปิ เตโชปิ วาโยปิ, ยํ เสมฺหูสฺสทตฺตา เสตํ, ปิตฺตุสฺสทตฺตา กณฺหํ, รุหิรุสฺสทตฺตา โลหิตกํ, ปถวุสฺสทตฺตา ปตฺถิณฺณํ โหติ, อาปุสฺสทตฺตา ปคฺฆรติ, เตชุสฺสทตฺตา ปริทยฺหติ, วายุสฺสทตฺตา สมฺภมติ, อิทํ สสมฺภารจกฺขุ นามฯ

โย ปเนตฺถ สิโต เอตฺถ ปฏิพทฺโธ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท, อิทํ ปสาทจกฺขุ นามฯ ตเทตํ ตสฺส สสมฺภารจกฺขุโน เสตมณฺฑลปริกฺขิตฺตสฺส กณฺหมณฺฑลสฺส มชฺเฌ, อภิมุเข ฐิตานํ สรีรสณฺฐานุปฺปตฺติเทสภูเต ทิฏฺฐิมณฺฑเล, สตฺตสุ ปิจุปฏเลสุ อาสิตฺตเตลํ ปิจุปฏลานิ วิย, สตฺตกฺขิปฏลานิ พฺยาเปตฺวา, ธารณนฺหาปนมณฺฑนพีชนกิจฺจาหิ จตูหิ ธาตีหิ ขตฺติยกุมาโร วิย, สนฺธารณอาพนฺธนปริปาจนสมุทีรณกิจฺจาหิ จตูหิ ธาตูหิ กตูปการํ, อุตุจิตฺตาหาเรหิ อุปตฺถมฺภิยมานํ, อายุนา อนุปาลิยมานํ, วณฺณคนฺธรสาทีหิ ปริวุตํ, ปมาณโต อูกาสิรมตฺตํ, จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ ติฏฺฐติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ธมฺมเสนาปตินา –

‘‘เยน จกฺขุปฺปสาเทน, รูปานิ มนุปสฺสติ;

ปริตฺตํ สุขุมํ เอตํ, อูกาสิรสมูปม’’นฺติฯ

จกฺขุ จ ตํ อายตนญฺจาติ จกฺขายตนํฯ

ยํ จกฺขุ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโทติ อิธาปิ อุปโยคตฺเถเยว สามิวจนํ; จตฺตาริ มหาภูตานิ อุปาทิยิตฺวา ปวตฺตปฺปสาโทติ อตฺโถฯ อิมินา ปสาทจกฺขุเมว คณฺหาติ, เสสจกฺขุํ ปฏิกฺขิปติฯ ยํ ปน อินฺทฺริยโคจรสุตฺเต ‘‘เอกํ มหาภูตํ อุปาทาย ปสาโท ปถวีธาตุยา ตีหิ มหาภูเตหิ สงฺคหิโต อาโปธาตุยา จ เตโชธาตุยา จ วาโยธาตุยา จ,’’ จตุปริวตฺตสุตฺเต ‘‘ทฺวินฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท ปถวีธาตุยา จ อาโปธาตุยา จ ทฺวีหิ มหาภูเตหิ สงฺคหิโต เตโชธาตุยา จ วาโยธาตุยา จา’’ติ วุตฺตํ, ตํ ปริยาเยน วุตฺตํฯ อยญฺหิ สุตฺตนฺติกกถา นาม ปริยายเทสนา ฯ โย จ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท โส เตสุ เอเกกสฺสาปิ ทินฺนํ ทฺวินฺนมฺปิ ปสาโทเยวาติ อิมินา ปริยาเยน ตตฺถ เทสนา อาคตาฯ อภิธมฺโม ปน นิปฺปริยายเทสนา นามฯ ตสฺมา อิธ ‘จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท’ติ วุตฺตํฯ

‘อยํ เม อตฺตา’ติ พาลชเนน ปริคฺคหิตตฺตา อตฺตภาโว วุจฺจติ สรีรมฺปิ ขนฺธปญฺจกมฺปิฯ ตสฺมิํ ปริยาปนฺโน ตนฺนิสฺสิโตติ อตฺตภาวปริยาปนฺโน จกฺขุวิญฺญาเณน ปสฺสิตุํ น สกฺกาติ อนิทสฺสโนฯ ปฏิฆฏฺฏนานิฆํโส เอตฺถ ชายตีติ สปฺปฏิโฆฯ

เยนาติอาทีสุ อยํ สงฺเขปตฺโถ – เยน กรณภูเตน จกฺขุนา อยํ สตฺโต อิทํ วุตฺตปฺปการํ รูปํ อตีเต ปสฺสิ วา, วตฺตมาเน ปสฺสติ วา, อนาคเต ปสฺสิสฺสติ วา, สจสฺส อปริภินฺนํ จกฺขุ ภเวยฺย, อถาเนน อาปาถคตํ รูปํ ปสฺเส วา, อตีตํ วา รูปํ อตีเตน จกฺขุนา ปสฺสิ, ปจฺจุปฺปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺเนน ปสฺสติ, อนาคตํ อนาคเตน ปสฺสิสฺสติ, สเจ ตํ รูปํ จกฺขุสฺส อาปาถํ อาคจฺเฉยฺย จกฺขุนา ตํ รูปํ ปสฺเสยฺยาติ อิทเมตฺถ ปริกปฺปวจนํฯ ทสฺสนปริณายกฏฺเฐน จกฺขุํเปตํ, สญฺชาติสโมสรณฏฺเฐน จกฺขายตนํเปตํ, สุญฺญตภาวนิสฺสตฺตฏฺเฐน จกฺขุธาตุเปสาฯ ทสฺสนลกฺขเณ อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ จกฺขุนฺทฺริยํเปตํฯ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเฐน โลโกเปโสฯ วฬญฺชนฏฺเฐน ทฺวาราเปสาฯ อปูรณียฏฺเฐน สมุทฺโทเปโสฯ ปริสุทฺธฏฺเฐน ปณฺฑรํเปตํฯ ผสฺสาทีนํ อภิชายนฏฺเฐน เขตฺตํเปตํฯ เตสํเยว ปติฏฺฐานฏฺเฐน วตฺถุํเปตํฯ สมวิสมํ ทสฺเสนฺตํ อตฺตภาวํ เนตีติ เนตฺตํเปตํฯ

เตเนวฏฺเฐน นยนํเปตํ ฯ สกฺกายปริยาปนฺนฏฺเฐน โอริมํ ตีรํเปตํฯ พหุสาธารณฏฺเฐน อสฺสามิกฏฺเฐน จ สุญฺโญ คาโมเปโสติฯ

เอตฺตาวตา ‘ปสฺสิ วา’ติอาทีหิ จตูหิ ปเทหิ จกฺขุํเปตนฺติอาทีนิ จุทฺทส นามานิ โยเชตฺวา จกฺขายตนสฺส จตฺตาโร ววตฺถาปนนยา วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ กถํ? เอตฺถ หิ เยน จกฺขุนา อนิทสฺสเนน สปฺปฏิเฆน รูปํ สนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ ปสฺสิ วา จกฺขุํเปตํ…เป.… สุญฺโญ คาโมเปโส, อิทํ ตํ รูปํ จกฺขายตนนฺติ อยเมโก นโยฯ เอวํ เสสาปิ เวทิตพฺพาฯ

[597] อิทานิ ยสฺมา วิชฺชุนิจฺฉรณาทิกาเลสุ อโนโลเกตุกามสฺสาปิ รูปํ จกฺขุปสาทํ ฆฏฺเฏติ, ตสฺมา ตํ อาการํ ทสฺเสตุํ ทุติโย นิทฺเทสวาโร อารทฺโธฯ ตตฺถ ยมฺหิ จกฺขุมฺหีติ ยมฺหิ อธิกรณภูเต จกฺขุมฺหิฯ รูปนฺติ ปจฺจตฺตวจนเมตํฯ ตตฺถ ปฏิหญฺญิ วาติ อตีตตฺโถฯ ปฏิหญฺญติ วาติ ปจฺจุปฺปนฺนตฺโถฯ ปฏิหญฺญิสฺสติ วาติ อนาคตตฺโถฯ ปฏิหญฺเญ วาติ วิกปฺปนตฺโถฯ อตีตญฺหิ รูปํ อตีเต จกฺขุสฺมิํ ปฏิหญฺญิ นามฯ ปจฺจุปฺปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺเน ปฏิหญฺญติ นามฯ อนาคตํ อนาคเต ปฏิหญฺญิสฺสติ นามฯ สเจ ตํ รูปํ จกฺขุสฺส อาปาถํ อาคจฺเฉยฺย, จกฺขุมฺหิ ปฏิหญฺเญยฺย ตํ รูปนฺติ อยเมตฺถ ปริกปฺโปฯ อตฺถโต ปน ปสาทํ ฆฏฺฏยมานเมว รูปํ ปฏิหญฺญติ นามฯ อิธาปิ ปุริมนเยเนว จตฺตาโร ววตฺถาปนนยา เวทิตพฺพาฯ

[598] อิทานิ ยสฺมา อตฺตโน อิจฺฉาย โอโลเกตุกามสฺส รูเป จกฺขุํ อุปสํหรโต จกฺขุ รูปสฺมิํ ปฏิหญฺญติ, ตสฺมา ตํ อาการํ ทสฺเสตุํ ตติโย นิทฺเทสวาโร อารทฺโธฯ โส อตฺถโต ปากโฏเยวฯ เอตฺถ ปน จกฺขุ อารมฺมณํ สมฺปฏิจฺฉมานเมว รูปมฺหิ ปฏิหญฺญติ นามฯ อิธาปิ ปุริมนเยเนว จตฺตาโร ววตฺถาปนนยา เวทิตพฺพาฯ

[599] อิโต ปรํ ผสฺสปญฺจมกานํ อุปฺปตฺติทสฺสนวเสน ปญฺจ, เตสํเยว อารมฺมณปฏิพทฺธอุปฺปตฺติทสฺสนวเสน ปญฺจาติ, ทส วารา ทสฺสิตาฯ ตตฺถ จกฺขุํ นิสฺสายาติ จกฺขุํ นิสฺสาย, ปจฺจยํ กตฺวาฯ รูปํ อารพฺภาติ รูปารมฺมณํ อาคมฺม, สนฺธาย, ปฏิจฺจฯ

อิมินา จกฺขุปสาทวตฺถุกานํ ผสฺสาทีนํ ปุเรชาตปจฺจเยน จกฺขุทฺวารชวนวีถิปริยาปนฺนานํ อารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสยปจฺจเยหิ รูปสฺส ปจฺจยภาโว ทสฺสิโตฯ อิตเรสุ ปญฺจสุ วาเรสุ รูปํ อารมฺมณมสฺสาติ รูปารมฺมโณติ เอวํ อารมฺมณปจฺจยมตฺเตเนว ปจฺจยภาโว ทสฺสิโตฯ ยถา ปน ปุริเมสุ ตีสุ, เอวํ อิเมสุปิ ทสสุ วาเรสุ จตฺตาโร จตฺตาโร ววตฺถาปนนยา เวทิตพฺพาฯ เอวํ กตมํ ตํ รูปํ จกฺขายตนนฺติ ปุจฺฉาย อุทฺธฏํ จกฺขุํ ‘อิทํ ต’นฺติ นานปฺปการโต ทสฺเสตุํ, ปุริมา ตโย, อิเม ทสาติ, เตรส นิทฺเทสวารา ทสฺสิตาฯ เอเกกสฺมิญฺเจตฺถ จตุนฺนํ จตุนฺนํ ววตฺถาปนนยานํ อาคตตฺตา ทฺวิปญฺญาสาย นเยหิ ปฏิมณฺเฑตฺวาว ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพาฯ

[600] อิโต ปเรสุ โสตายตนาทินิทฺเทเสสุปิ เอเสว นโยฯ วิเสสมตฺตํ ปเนตฺถ เอวํ เวทิตพฺพํ – สุณาตีติ โสตํฯ ตํ สสมฺภารโสตพิลสฺส อนฺโต ตนุตมฺพโลมาจิเต องฺคุลิเวธกสณฺฐาเน ปเทเส วุตฺตปฺปการาหิ ธาตูหิ กตูปการํ, อุตุจิตฺตาหาเรหิ อุปตฺถมฺภิยมานํ, อายุนา อนุปาลิยมานํ, วณฺณาทีหิ ปริวุตํ โสตวิญฺญาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ ติฏฺฐติฯ

ฆายตีติ ฆานํฯ ตํ สสมฺภารฆานพิลสฺส อนฺโต อชปฺปทสณฺฐาเน ปเทเส ยถาวุตฺตปฺปการอุปการุปตฺถมฺภนานุปาลนปริวารํ หุตฺวา ฆานวิญฺญาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ ติฏฺฐติฯ

สายนฏฺเฐน ชิวฺหาฯ สา สสมฺภารชิวฺหามชฺฌสฺส อุปริ อุปฺปลทลคฺคสณฺฐาเน ปเทเส ยถาวุตฺตปฺปการอุปการุปตฺถมฺภนานุปาลนปริวารา หุตฺวา ชิวฺหาวิญฺญาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานา ติฏฺฐติฯ

ยาวตา ปน อิมสฺมิํ กาเย อุปาทิณฺณกรูปํ นาม อตฺถิ, สพฺพตฺถ กายายตนํ, กปฺปาสปฏเล สฺเนโห วิย, ยถาวุตฺตปฺปการอุปการุปตฺถมฺภนานุปาลนปริวารเมว หุตฺวา กายวิญฺญาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ ติฏฺฐติฯ อยเมตฺถ วิเสโสฯ เสโส ปาฬิปฺปเภโท จ อตฺโถ จ จกฺขุนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ เกวลญฺหิ อิธ จกฺขุปทสฺส ฐาเน โสตปทาทีนิ, รูปปทสฺส ฐาเน สทฺทปทาทีนิ, ปสฺสีติ อาทีนํ ฐาเน สุณีติอาทิปทานิ จ อาคตานิฯ

‘เนตฺตํเปตํ , นยนํเปต’นฺติ อิมสฺส จ ปททฺวยสฺส อภาวา ทฺวาทส ทฺวาทส นามานิ โหนฺติฯ เสสํ สพฺพตฺถ วุตฺตสทิสเมวฯ

ตตฺถ สิยา – ยทิ ยาวตา อิมสฺมิํ กาเย อุปาทิณฺณกรูปํ นาม อตฺถิ, สพฺพตฺถ กายายตนํ, กปฺปาสปฏเล สฺเนโห วิยฯ ‘เอวํ สนฺเต ลกฺขณสมฺมิสฺสตา อาปชฺชตี’ติฯ ‘นาปชฺชตี’ติฯ ‘กสฺมา’? ‘อญฺญสฺส อญฺญตฺถ อภาวโต’ฯ ‘ยทิ เอวํ, น สพฺพตฺถ กายายตน’นฺติ? ‘เนว ปรมตฺถโต สพฺพตฺถฯ วินิพฺภุชิตฺวา ปนสฺส นานากรณํ ปญฺญาเปตุํ น สกฺกา, ตสฺมา เอวํ วุตฺตํฯ ยถา หิ รูปรสาทโย, วาลิกาจุณฺณานิ วิย, วิเวเจตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย อญฺญมญฺญพฺยาปิโนติ วุจฺจนฺติ, น จ ปรมตฺถโต รูเป รโส อตฺถิฯ ยทิ สิยา รูปคฺคหเณเนว รสคฺคหณํ คจฺเฉยฺยฯ เอวํ กายายตนมฺปิ ปรมตฺถโต เนว สพฺพตฺถ อตฺถิ, น จ สพฺพตฺถ นตฺถิ, วิเวเจตุํ อสกฺกุเณยฺยตายาติฯ เอวเมตฺถ น ลกฺขณสมฺมิสฺสตา อาปชฺชตีติ เวทิตพฺพา’ฯ

อปิจ ลกฺขณาทิววตฺถาปนโตเปเตสํ อสมฺมิสฺสตา เวทิตพฺพา – เอเตสุ หิ รูปาภิฆาตารหภูตปฺปสาทลกฺขณํ ทฏฺฐุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺฐานภูตปฺปสาทลกฺขณํ วา จกฺขุ, รูเปสุ อาวิญฺฉนรสํ, จกฺขุวิญฺญาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺฐานํ, ทฏฺฐุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺฐานํฯ

สทฺทาภิฆาตารหภูตปฺปสาทลกฺขณํ โสตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺฐานภูตปฺปสาทลกฺขณํ วา โสตํ, สทฺเทสุ อาวิญฺฉนรสํ, โสตวิญฺญาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺฐานํ, โสตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺฐานํฯ

คนฺธาภิฆาตารหภูตปฺปสาทลกฺขณํ ฆายิตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺฐานภูตปฺปสาทลกฺขณํ วา ฆานํ, คนฺเธสุ อาวิญฺฉนรสํ, ฆานวิญฺญาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺฐานํ ฆายิตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺฐานํฯ

รสาภิฆาตารหภูตปฺปสาทลกฺขณา สายิตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺฐานภูตปฺปสาทลกฺขณา วา ชิวฺหา, รเสสุ อาวิญฺฉนรสา, ชิวฺหาวิญฺญาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺฐานา, สายิตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺฐานาฯ

โผฏฺฐพฺพาภิฆาตารหภูตปฺปสาทลกฺขโณ ผุสิตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺฐานภูตปฺปสาทลกฺขโณ วา กาโย, โผฏฺฐพฺเพสุ อาวิญฺฉนรโส, กายวิญฺญาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺฐาโน, ผุสิตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺฐาโนฯ

เกจิ ปน ‘เตชาธิกานํ ภูตานํ ปสาโท จกฺขุ, วายุปถวีอาปาธิกานํ ภูตานํ ปสาทา โสตฆานชิวฺหา, กาโย สพฺเพส’นฺติ วทนฺติฯ อปเร ‘เตชาธิกานํ ปสาโท จกฺขุ, วิวรวายุอาปปถวาธิกานํ ปสาทา โสตฆานชิวฺหากายา’ติ วทนฺติฯ เต วตฺตพฺพา – ‘สุตฺตํ อาหรถา’ติฯ อทฺธา สุตฺตเมว น ทกฺขิสฺสนฺติฯ เกจิ ปเนตฺถ ‘เตชาทีนํ คุเณหิ รูปาทีหิ อนุคฺคยฺหภาวโต’ติ การณํ วทนฺติฯ เต จ วตฺตพฺพา – ‘โก ปเนวมาห – รูปาทโย เตชาทีนํ คุณา’ติ? อวินิพฺโภเคสุ หิ รูเปสุ ‘อยํ อิมสฺส คุโณ, อยํ อิมสฺส คุโณ’ติ น ลพฺภา วตฺตุํฯ อถาปิ วเทยฺยุํ – ‘ยถา เตสุ เตสุ สมฺภาเรสุ ตสฺส ตสฺส ภูตสฺส อธิกตาย ปถวีอาทีนํ สนฺธารณาทีนิ กิจฺจานิ อิจฺฉถ, เอวํ เตชาทิอธิเกสุ สมฺภาเรสุ รูปาทีนํ อธิกภาวทสฺสนโต อิจฺฉิตพฺพเมตํ รูปาทโย เตสํ คุณา’ติฯ เต วตฺตพฺพา – อิจฺเฉยฺยาม , ยทิ อาปาธิกสฺส อาสวสฺส คนฺธโต ปถวีอธิเก กปฺปาเส คนฺโธ อธิกตโร สิยา, เตชาธิกสฺส จ อุณฺโหทกสฺส วณฺณโตปิ สีตูทกสฺส วณฺโณ ปริหาเยถฯ ยสฺมา ปเนตํ อุภยมฺปิ นตฺถิ, ตสฺมา ปหาเยเถตํ เอเตสํ นิสฺสยภูตานํ วิเสสกปฺปนํ, ยถา อวิเสเสปิ เอกกลาเป ภูตานํ รูปรสาทโย อญฺญมญฺญํ วิสทิสา โหนฺติ, เอวํ จกฺขุปสาทาทโย, อวิชฺชมาเนปิ อญฺญสฺมิํ วิเสสการเณติ คเหตพฺพเมตํฯ

กิํ ปน ตํ ยํ อญฺญมญฺญสฺส อสาธารณํ? กมฺมเมว เนสํ วิเสสการณํฯ ตสฺมา กมฺมวิเสสโต เอเตสํ วิเสโส, น ภูตวิเสสโตฯ ภูตวิเสเส หิ สติ ปสาโทว นุปฺปชฺชติฯ สมานานญฺหิ ปสาโท, น วิสมานานนฺติ โปราณาฯ เอวํ กมฺเมวิสสโต วิเสสวนฺเตสุ จ เอเตสุ จกฺขุโสตานิ อสมฺปตฺตวิสยคฺคาหกานิ อตฺตโน นิสฺสยํ อนลฺลีนนิสฺสเย เอว วิสเย วิญฺญาณเหตุตฺตาฯ

ฆานชิวฺหากายา สมฺปตฺตวิสยคฺคาหกา, นิสฺสยวเสน เจว สยญฺจ อตฺตโน นิสฺสยํ อลฺลีเนเยว วิสเย วิญฺญาณเหตุตฺตาฯ

อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘อาปาถคตตฺตาว อารมฺมณํ สมฺปตฺตํ นามฯ จนฺทมณฺฑลสูริยมณฺฑลานญฺหิ ทฺวาจตฺตาลีสโยชนสหสฺสมตฺถเก ฐิตานํ วณฺโณ จกฺขุปสาทํ ฆฏฺเฏติฯ โส ทูเร ฐตฺวา ปญฺญายมาโนปิ สมฺปตฺโตเยว นามฯ ตํโคจรตฺตา จกฺขุ สมฺปตฺตโคจรเมว นามฯ ทูเร รุกฺขํ ฉินฺทนฺตานมฺปิ, รชกานญฺจ วตฺถํ โธวนฺตานํ ทูรโตว กายวิกาโร ปญฺญายติฯ สทฺโท ปน ธาตุปรมฺปราย อาคนฺตฺวา โสตํ ฆฏฺเฏตฺวา สณิกํ ววตฺถานํ คจฺฉตี’’ติ วุตฺตํฯ

ตตฺถ กิญฺจาปิ อาปาถคตตฺตา อารมฺมณํ สมฺปตฺตนฺติ วุตฺตํ, จนฺทมณฺฑลาทิวณฺโณ ปน จกฺขุํ อสมฺปตฺโต ทูเร ฐิโตว ปญฺญายติฯ สทฺโทปิ สเจ สณิกํ อาคจฺเฉยฺย, ทูเร อุปฺปนฺโน จิเรน สุยฺเยยฺย, ปรมฺปรฆฏฺฏนาย จ อาคนฺตฺวา โสตํ ฆฏฺเฏนฺโต อสุกทิสาย นามาติ น ปญฺญาเยยฺยฯ ตสฺมา อสมฺปตฺตโคจราเนว ตานิฯ

อหิอาทิสมานานิ เจตานิฯ ยถา หิ อหิ นาม พหิ สิตฺตสมฺมฏฺฐฏฺฐาเน นาภิรมติ, สงฺการฏฺฐานติณปณฺณคหนวมฺมิกานิเยว ปน ปวิสิตฺวา นิปนฺนกาเล อภิรมติ, เอกคฺคตํ อาปชฺชติ, เอวเมว จกฺขุเปตํ วิสมชฺฌาสยํ มฏฺเฐสุ สุวณฺณภิตฺติอาทีสุ นาภิรมติ, โอโลเกตุมฺปิ น อิจฺฉติ, รูปจิตฺตปุปฺผลตาทิจิตฺเตสุเยว ปน อภิรมติฯ ตาทิเสสุ หิ ฐาเนสุ จกฺขุมฺหิ อปฺปโหนฺเต มุขมฺปิ วิวริตฺวา โอโลเกตุกามา โหนฺติฯ

สุสุมาโรปิ พหิ นิกฺขนฺโต คเหตพฺพํ น ปสฺสติ, อกฺขีนิ นิมฺมีเลตฺวาว จรติฯ ยทา ปน พฺยามสตมตฺตํ อุทกํ โอคาหิตฺวา พิลํ ปวิสิตฺวา นิปนฺโน โหติ, ตทา ตสฺส จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ สุขํ สุปติ, เอวเมว โสตํ ตมฺเป พิลชฺฌาสยํ อากาสสนฺนิสฺสิตํ กณฺณจฺฉิทฺทกูปเกเยว อชฺฌาสยํ กโรติฯ กณฺณจฺฉิทฺทากาโสเยว ตสฺส สทฺทสวเน ปจฺจโย โหติฯ อชฏากาโสปิ วฏฺฏติเยวฯ อนฺโตเลณสฺมิญฺหิ สชฺฌาเย กริยมาเน น เลณจฺฉทนํ ภินฺทิตฺวา สทฺโท พหิ นิกฺขมติ, ทฺวารวาตปานจฺฉิทฺเทหิ ปน นิกฺขมิตฺวา ธาตุปรมฺปราเยว ฆฏฺเฏนฺโต คนฺตฺวา โสตปสาทํ ฆฏฺเฏติฯ

อถ ตสฺมิํ กาเล ‘อสุโก นาม สชฺฌายตี’ติ เลณปิฏฺเฐ นิสินฺนา ชานนฺติฯ

เอวํ สนฺเต สมฺปตฺตโคจรตา โหติฯ ‘กิํ ปเนตํ สมฺปตฺตโคจร’นฺติ? ‘อาม, สมฺปตฺตโคจรํ’ฯ ‘ยทิ เอวํ, ทูเร เภรีอาทีสุ วชฺชมาเนสุ ทูเร สทฺโทติ ชานนํ น ภเวยฺยา’ติ? ‘โน น ภวติฯ โสตปสาทสฺมิญฺหิ ฆฏฺฏิเต ทูเร สทฺโท อาสนฺเน สทฺโท, ปรตีเร โอริมตีเรติ ตถา ตถา ชานนากาโร โหติฯ ธมฺมตา เอสา’ติฯ ‘กิํ เอตาย ธมฺมตาย? ยโต ยโต ฉิทฺทํ ตโต ตโต สวนํ โหติ, จนฺทิมสูริยาทีนํ ทสฺสนํ วิยาติ อสมฺปตฺตโคจรเมเวตํ’ฯ

ปกฺขีปิ รุกฺเข วา ภูมิยํ วา น รมติฯ ยทา ปน เอกํ วา ทฺเว วา เลฑฺฑุปาเต อติกฺกมฺม อชฏากาสํ ปกฺขนฺโท โหติ, ตทา เอกคฺคจิตฺตตํ อาปชฺชติ, เอวเมว ฆานมฺปิ อากาสชฺฌาสยํ วาตูปนิสฺสยคนฺธโคจรํฯ ตถา หิ คาโว นววุฏฺเฐ เทเว ภูมิยํ ฆายิตฺวา ฆายิตฺวา อากาสาภิมุขา หุตฺวา วาตํ อากฑฺฒนฺติฯ องฺคุลีหิ คนฺธปิณฺฑํ คเหตฺวาปิ จ อุปสิงฺฆนกาเล วาตํ อนากฑฺฒนฺโต เนว ตสฺส คนฺธํ ชานาติฯ

กุกฺกุโรปิ พหิ วิจรนฺโต เขมฏฺฐานํ น ปสฺสติ เลฑฺฑุปหาราทีหิ อุปทฺทุโต โหติฯ อนฺโตคามํ ปวิสิตฺวา อุทฺธนฏฺฐาเน ฉาริกํ พฺยูหิตฺวา นิปนฺนสฺส ปน ผาสุกํ โหติ, เอวเมว ชิวฺหาปิ คามชฺฌาสยา อาโปสนฺนิสฺสิตรสารมฺมณาฯ ตถา หิ ติยามรตฺติํ สมณธมฺมํ กตฺวาปิ ปาโตว ปตฺตจีวรมาทาย คาโม ปวิสิตพฺโพ โหติฯ สุกฺขขาทนียสฺส จ น สกฺกา เขเฬน อเตมิตสฺส รสํ ชานิตุํฯ

สิงฺคาโลปิ พหิ จรนฺโต รติํ น วินฺทติ, อามกสุสาเน มนุสฺสมํสํ ขาทิตฺวา นิปนฺนสฺเสว ปนสฺส ผาสุกํ โหติ, เอวเมว กาโยปิ อุปาทิณฺณกชฺฌาสโย ปถวีนิสฺสิตโผฏฺฐพฺพารมฺมโณฯ ตถา หิ อญฺญํ อุปาทิณฺณกํ อลภมานา สตฺตา อตฺตโนว หตฺถตเล สีสํ กตฺวา นิปชฺชนฺติฯ อชฺฌตฺติกพาหิรา จสฺส ปถวี อารมฺมณคฺคหเณ ปจฺจโย โหติฯ สุสนฺถตสฺสปิ หิ สยนสฺส, หตฺเถ ฐปิตานมฺปิ วา ผลานํ, น สกฺกา อนิสีทนฺเตน วา อนิปฺปีเฬนฺเตน วา ถทฺธมุทุภาโว ชานิตุนฺติฯ

อชฺฌตฺติกพาหิราปถวี เอตสฺส กายปสาทสฺส โผฏฺฐพฺพชานเน ปจฺจโย โหติฯ เอวํ ลกฺขณาทิววตฺถานโตเปเตสํ อสมฺมิสฺสตา เวทิตพฺพาฯ อญฺเญเยว หิ จกฺขุปสาทสฺส ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺฐานปทฏฺฐานโคจรชฺฌาสยนิสฺสยา อญฺเญ โสตปสาทาทีนนฺติ อสมฺมิสฺสาเนว จกฺขายตนาทีนิฯ

อปิจ เนสํ อสมฺมิสฺสตาย อยํ อุปมาปิ เวทิตพฺพา – ยถา หิ ปญฺจวณฺณานํ ธชานํ อุสฺสาปิตานํ กิญฺจาปิ ฉายา เอกาพทฺธา วิย โหติ, ตสฺส ตสฺส ปน อญฺญมญฺญํ อสมฺมิสฺสาว ยถา จ ปญฺจวณฺเณน กปฺปาเสน วฏฺฏิํ กตฺวา ทีเป ชาลิเต กิญฺจาปิ ชาลา เอกาพทฺธา วิย โหติ, ตสฺส ตสฺส ปน อํสุโน ปาฏิเยกฺกา ปาฏิเยกฺกา ชาลา อสมฺมิสฺสา เอว, เอวเมว กิญฺจาปิ อิมานิ ปญฺจายตนานิ เอกสฺมิํ อตฺตภาเว สโมสฏานิ อญฺญมญฺญํ ปน อสมฺมิสฺสาเนวฯ น เกวลญฺจ อิมาเนว ปญฺจ, เสสรูปานิปิ อสมฺมิสฺสาเนวฯ อิมสฺมิญฺหิ สรีเร เหฏฺฐิมกาโย มชฺฌิมกาโย อุปริมกาโยติ ตโย โกฏฺฐาสาฯ ตตฺถ นาภิโต ปฏฺฐาย เหฏฺฐา เหฏฺฐิมกาโย นามฯ ตสฺมิํ กายทสกํ, ภาวทสกํ, อาหารสมุฏฺฐานานิ อฏฺฐ, อุตุสมุฏฺฐานานิ อฏฺฐ, จิตฺตสมุฏฺฐานานิ อฏฺฐาติ จตุจตฺตาลีส รูปานิฯ นาภิโต อุทฺธํ ยาว คลวาฏกา มชฺฌิมกาโย นามฯ ตตฺถ จ กายทสกํ, ภาวทสกํ, วตฺถุทสกํ, อาหารสมุฏฺฐานาทีนิ ตีณิ อฏฺฐกานีติ จตุปญฺญาส รูปานิฯ คลวาฏกโต อุทฺธํ อุปริมกาโย นามฯ ตตฺถ จกฺขุทสกํ, โสตทสกํ, ฆานทสกํ, ชิวฺหาทสกํ, กายทสกํ, ภาวทสกํ, อาหารสมุฏฺฐานาทีนิ ตีณิ อฏฺฐกานีติ จตุราสีติ รูปานิฯ

ตตฺถ จกฺขุปสาทสฺส ปจฺจยานิ จตฺตาริ มหาภูตานิ, วณฺโณ คนฺโธ รโส โอชา, ชีวิตินฺทฺริยํ จกฺขุปสาโทติ อิทํ เอกนฺตโต อวินิภุตฺตานํ ทสนฺนํ นิปฺผนฺนรูปานํ วเสน จกฺขุทสกํ นามฯ อิมินา นเยน เสสานิปิ เวทิตพฺพานิฯ เตสุ เหฏฺฐิมกาเย รูปํ มชฺฌิมกายอุปริมกายรูเปหิ สทฺธิํ อสมฺมิสฺสํฯ เสสกายทฺวเยปิ รูปํ อิตเรหิ สทฺธิํ อสมฺมิสฺสเมวฯ ยถา หิ สายนฺหสมเย ปพฺพตจฺฉายา จ รุกฺขจฺฉายา จ กิญฺจาปิ เอกาพทฺธา วิย โหนฺติ อญฺญมญฺญํ ปน อสมฺมิสฺสาว เอวํ อิเมสุปิ กาเยสุ จตุจตฺตาลีส จตุปญฺญาส จตุราสีติ รูปานิ จ กิญฺจาปิ เอกาพทฺธานิ วิย โหนฺติ, อญฺญมญฺญํ ปน อสมฺมิสฺสาเนวาติฯ

[616] รูปายตนนิทฺเทเส วณฺโณว วณฺณนิภา; นิภาตีติ วา นิภาฯ จกฺขุวิญฺญาณสฺส ปากฏา โหตีติ อตฺโถฯ วณฺโณว นิภา วณฺณนิภาฯ สทฺธิํ นิทสฺสเนน สนิทสฺสนํ, จกฺขุวิญฺญาเณน ปสฺสิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ สทฺธิํ ปฏิเฆน สปฺปฏิฆํ, ปฏิฆฏฺฏนนิฆํสชนกนฺติ อตฺโถฯ นีลาทีสุ อุมาปุปฺผสมานํ นีลํ, กณิการปุปฺผสมานํ ปีตกํ, พนฺธุชีวกปุปฺผสมานํ โลหิตกํ, โอสธิตารกสมานํ โอทาตํฯ ฌามงฺคารสมานํ กาฬกํ, มนฺทรตฺตํ สินฺทุวารกรวีรมกุฬสมานํ มญฺชิฏฺฐกํฯ ‘‘หริตฺตจเหมวณฺณกามํสุมุขปกฺกมา’’ติ (ชา. 1.15.133) เอตฺถ ปน กิญฺจาปิ ‘หรี’ติ สุวณฺณํ วุตฺตํ, ปรโต ปนสฺส ชาตรูปคฺคหเณน คหิตตฺตา อิธ สามํ หริ นามฯ อิมานิ สตฺต วตฺถุํ อนามสิตฺวา สภาเวเนว ทสฺสิตานิฯ

หริวณฺณนฺติ หริตสทฺทลวณฺณํฯ อมฺพงฺกุรวณฺณนฺติ อมฺพงฺกุเรน สมานวณฺณํฯ อิมานิ ทฺเว วตฺถุํ อามสิตฺวา ทสฺสิตานิฯ ทีฆาทีนิ ทฺวาทส โวหารโต ทสฺสิตานิฯ โส จ เนสํ โวหาโร อุปนิธายสิทฺโธ เจว สนฺนิเวสสิทฺโธ จฯ ทีฆาทีนิ หิ อญฺญมญฺญํ อุปนิธายสิทฺธานิ, วฏฺฏาทีนิ สนฺนิเวสวิเสเสนฯ ตตฺถ รสฺสํ อุปนิธาย ตโต อุจฺจตรํ ทีฆํ, ตํ อุปนิธาย ตโต นีจตรํ รสฺสํฯ ถูลํ อุปนิธาย ตโต ขุทฺทกตรํ อณุํ, ตํ อุปนิธาย ตโต มหนฺตตรํ ถูลํฯ จกฺกสณฺฐานํ วฏฺฏํ, กุกฺกุฏณฺฑสณฺฐานํ ปริมณฺฑลํฯ จตูหิ อํเสหิ ยุตฺตํ จตุรํสํฯ ฉฬํสาทีสุปิ เอเสว นโยฯ นินฺนนฺติ โอนตํ, ถลนฺติ อุนฺนตํฯ

ตตฺถ ยสฺมา ทีฆาทีนิ ผุสิตฺวา สกฺกา ชานิตุํ, นีลาทีนิ ปเนวํ น สกฺกา, ตสฺมา น นิปฺปริยาเยน ทีฆํ รูปายตนํ; ตถา รสฺสาทีนิฯ ตํ ตํ นิสฺสาย ปน ตถา ตถา ฐิตํ ทีฆํ รสฺสนฺติ เตน เตน โวหาเรน รูปายตนเมเวตฺถ ภาสิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ฉายา อาตโปติ อิทํ อญฺญมญฺญปริจฺฉินฺนํ; ตถา อาโลโก อนฺธกาโร จฯ อพฺภา มหิกาติอาทีนิ จตฺตาริ วตฺถุนาว ทสฺสิตานิฯ ตตฺถ ‘อพฺภา’ติ วลาหโกฯ ‘มหิกา’ติ หิมํฯ อิเมหิ จตูหิ อพฺภาทีนํ วณฺณา ทสฺสิตาฯ จนฺทมณฺฑลสฺส วณฺณนิภาติอาทีหิ เตสํ เตสํ ปภาวณฺณา ทสฺสิตาฯ

ตตฺถ จนฺทมณฺฑลาทีนํ วตฺถูนํ เอวํ วิเสโส เวทิตพฺโพ – มณิมยํ รชตปฏิจฺฉนฺนํ เอกูนปญฺญาสโยชนายามวิตฺถารํ จนฺทสฺส เทวปุตฺตสฺส วิมานํ จนฺทมณฺฑลํ นามฯ โสวณฺณมยํ ผลิกปฏิจฺฉนฺนํ สมปณฺณาสโยชนายามวิตฺถารํ สูริยสฺส เทวปุตฺตสฺส วิมานํ สูริยมณฺฑลํ นามฯ สตฺตรตนมยานิ สตฺตฏฺฐทสทฺวาทสโยชนายามวิตฺถารานิ เตสํ เตสํ เทวปุตฺตานํ วิมานานิ ตารกรูปานิ นามฯ

ตตฺถ เหฏฺฐา จนฺโท, สูริโย อุปริ, อุภินฺนมนฺตรํ โยชนํ โหติฯ จนฺทสฺส เหฏฺฐิมนฺตโต สูริยสฺส อุปริมนฺโต โยชนสตํ โหติฯ ทฺวีสุ ปสฺเสสุ นกฺขตฺตตารกา คจฺฉนฺติฯ เอเตสุ ปน ตีสุ จนฺโท ทนฺธคมโน, สูริโย สีฆคมโน, นกฺขตฺตตารกา สพฺพสีฆคมนาฯ กาเลน จนฺทิมสูริยานํ ปุรโต โหนฺติ กาเลน ปจฺฉาฯ

อาทาสมณฺฑลนฺติ กํสมยํฯ มณีติ ฐเปตฺวา เวฬุริยํ เสโส โชติรสาทิอเนกปฺปเภโทฯ สงฺโขติ สามุทฺทิโก; มุตฺตา สามุทฺทิกาปิ, เสสาปิฯ เวฬุริโยติ เวฬุวณฺณมณิฯ ชาตรูปํ วุจฺจติ สตฺถุวณฺโณฯ สตฺถา หิ สุวณฺณวณฺโณ, สุวณฺณมฺปิ สตฺถุวณฺณํฯ รชตํ วุจฺจติ กหาปโณ – โลหมาสโก ทารุมาสโก ชตุมาสโก, เย ‘โวหารํ คจฺฉนฺตี’ติ (ปารา. 584) วุตฺตํ ตํ สพฺพมฺปิ อิธ คหิตํฯ

ยํ วา ปนญฺญมฺปีติ อิมินา ปาฬิอาคตํ ฐเปตฺวา เสสํ ตฏฺฏิกปิโลติกกณฺณิกวณฺณาทิเภทํ รูปํ คหิตํฯ ตญฺหิ สพฺพํ เยวาปนเกสุ ปวิฏฺฐํฯ

เอวเมตํ นีลาทินา เภเทน ภินฺนมฺปิ รูปํ สพฺพํ ลกฺขณาทีหิ อภินฺนเมวฯ สพฺพญฺเหตํ จกฺขุปฏิหนนลกฺขณํ รูปํ, จกฺขุวิญฺญาณสฺส วิสยภาวรสํ, ตสฺเสว โคจรปจฺจุปฏฺฐานํ, จตุมหาภูตปทฏฺฐานํฯ ยถา เจตํ ตถา สพฺพานิปิ อุปาทารูปานิฯ ยตฺถ ปน วิเสโส อตฺถิ ตตฺถ วกฺขามฯ เสสเมตฺถ จกฺขายตนนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ เกวลญฺหิ ตตฺถ จกฺขุปุพฺพงฺคโม นิทฺเทโส อิธ รูปปุพฺพงฺคโมฯ ตตฺถ ‘จกฺขุํ เปต’นฺติอาทีนิ จุทฺทส นามานิ, อิธ ‘รูปํเปต’นฺติอาทีนิ ตีณิฯ เสสํ ตาทิสเมวฯ ยถา หิ จตูหิ จตูหิ นเยหิ ปฏิมณฺเฑตฺวา จกฺขุํ ววตฺถาเปตุํ เตรส วารา วุตฺตา, อิธาปิ เต ตเถว วุตฺตาติฯ

[620] สทฺทายตนนิทฺเทเส เภริสทฺโทติ มหาเภรีปหฏเภรีนํ สทฺโทฯ มุทิงฺคสงฺขปณวสทฺทาปิ มุทิงฺคาทิปจฺจยา สทฺทาฯ

คีตสงฺขาโต สทฺโท คีตสทฺโท ฯ วุตฺตาวเสสานํ วีณาทีนํ ตนฺติพทฺธานํ สทฺโท วาทิตสทฺโทฯ สมฺมสทฺโทติ กํสตาลกฏฺฐตาลสทฺโทฯ ปาณิสทฺโทติ ปาณิปฺปหารสทฺโทฯ สตฺตานํ นิคฺโฆสสทฺโทติ พหูนํ สนฺนิปติตานํ อปญฺญายมานปทพฺยญฺชนนิคฺโฆสสทฺโทฯ ธาตูนํ สนฺนิฆาตสทฺโทติ รุกฺขานํ อญฺญมญฺญนิฆํสนฆณฺฏิกาโกฏนาทิสทฺโทฯ วาตสฺส วายโต สทฺโท วาตสทฺโทฯ อุทกสฺส สนฺทมานสฺส วา ปฏิหตสฺส วา สทฺโท อุทกสทฺโทฯ มนุสฺสานํ สลฺลาปาทิสทฺโท มนุสฺสสทฺโทฯ ตํ ฐเปตฺวา เสโส สพฺโพปิ อมนุสฺสสทฺโทฯ อิมินา ปททฺวเยน สพฺโพปิ สทฺโท ปริยาทินฺโนฯ เอวํ สนฺเตปิ วํสผาลนปิโลติกผาลนาทีสุ ปวตฺโต ปาฬิยํ อนาคตสทฺโท เยวาปนกฏฺฐานํ ปวิฏฺโฐติ เวทิตพฺโพฯ

เอวมยํ เภรีสทฺทาทินา เภเทน ภินฺโนปิ สทฺโท ลกฺขณาทีหิ อภินฺโนเยวฯ สพฺโพปิ เหส โสตปฏิหนนลกฺขโณ สทฺโท โสตวิญฺญาณสฺส วิสยภาวรโส, ตสฺเสว โคจรปจฺจุปฏฺฐาโนฯ เสสํ จกฺขายตนนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ อิธาปิ หิ จตูหิ จตูหิ นเยหิ ปฏิมณฺฑิตา เตรส วารา วุตฺตาฯ เตสํ อตฺโถ สกฺกา วุตฺตนเยเนว ชานิตุนฺติ น วิตฺถาริโตฯ

[624] คนฺธายตนนิทฺเทเส มูลคนฺโธติ ยํ กิญฺจิ มูลํ ปฏิจฺจ นิพฺพตฺโต คนฺโธฯ สารคนฺธาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อสิทฺธทุสิทฺธานํ ฑากาทีนํ คนฺโธ อามกคนฺโธฯ มจฺฉสกลิกาปูติมํสสํกิลิฏฺฐสปฺปิอาทีนํ คนฺโธ วิสฺสคนฺโธฯ สุคนฺโธติ อิฏฺฐคนฺโธฯ ทุคฺคนฺโธติ อนิฏฺฐคนฺโธฯ อิมินา ปททฺวเยน สพฺโพปิ คนฺโธ ปริยาทินฺโนฯ เอวํ สนฺเตปิ กณฺณกคนฺธปิโลติกคนฺธาทโย ปาฬิยํ อนาคตา สพฺเพปิ คนฺธา เยวาปนกฏฺฐานํ ปวิฏฺฐาติ เวทิตพฺพาฯ

เอวมยํ มูลคนฺธาทินา เภเทน ภินฺโนปิ คนฺโธ ลกฺขณาทีหิ อภินฺโนเยวฯ สพฺโพปิ เหส ฆานปฏิหนนลกฺขโณ คนฺโธ, ฆานวิญฺญาณสฺส วิสยภาวรโส, ตสฺเสว โคจรปจฺจุปฏฺฐาโนฯ เสสํ จกฺขายตนนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ อิธาปิ หิ ตเถว ทฺวิปญฺญาสนยปฏิมณฺฑิตา เตรส วารา วุตฺตาฯ เต อตฺถโต ปากฏาเยวฯ

[628] รสายตนนิทฺเทเส มูลรโสติ ยํกิญฺจิ มูลํ ปฏิจฺจ นิพฺพตฺตรโสฯ ขนฺธรสาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อมฺพิลนฺติ ตกฺกมฺพิลาทิฯ มธุรนฺติ เอกนฺตโต โคสปฺปิอาทิฯ มธุ ปน กสาวยุตฺตํ จิรนิกฺขิตฺตํ กสาวํ โหติฯ ผาณิตํ ขาริยุตฺตํ จิรนิกฺขิตฺตํ ขาริยํ โหติฯ สปฺปิ ปน จิรนิกฺขิตฺตํ วณฺณคนฺเธ ชหนฺตมฺปิ รสํ น ชหตีติ ตเทว เอกนฺตมธุรํฯ ติตฺตกนฺติ นิมฺพปณฺณาทิฯ กฏุกนฺติ สิงฺคิเวรมริจาทิฯ โลณิกนฺติ สามุทฺทิกโลณาทิฯ ขาริกนฺติ วาติงฺคณกฬีราทิฯ ลมฺพิลนฺติ พทรามลกกปิฏฺฐสาลวาทิฯ กสาวนฺติ หริตกาทิฯ อิเม สพฺเพปิ รสา วตฺถุวเสน วุตฺตาฯ ตํตํวตฺถุโต ปเนตฺถ รโสว อมฺพิลาทีหิ นาเมหิ วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ สาทูติ อิฏฺฐรโส, อสาทูติ อนิฏฺฐรโสฯ อิมินา ปททฺวเยน สพฺโพปิ รโส ปริยาทินฺโนฯ เอวํ สนฺเตปิ เลฑฺฑุรสภิตฺติรสปิโลติกรสาทโย ปาฬิยํ อนาคตา สพฺเพปิ รสา เยวาปนกฏฺฐานํ ปวิฏฺฐาติ เวทิตพฺพาฯ

เอวมยํ มูลรสาทินาเภเทน ภินฺโนปิ รโส ลกฺขณาทีหิ อภินฺโนเยวฯ สพฺโพปิ เหส ชิวฺหาปฏิหนนลกฺขโณ รโส, ชิวฺหาวิญฺญาณสฺส วิสยภาวรโส, ตสฺเสว โคจรปจฺจุปฏฺฐาโนฯ เสสํ จกฺขายตนนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ อิธาปิ หิ ตเถว ทฺวิปญฺญาสนยปฏิมณฺฑิตา เตรส วารา วุตฺตาฯ

[632] อิตฺถินฺทฺริยนิทฺเทเส ยนฺติ กรณวจนํฯ เยน การเณน อิตฺถิยา อิตฺถิลิงฺคาทีนิ โหนฺตีติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ ตตฺถ ‘ลิงฺค’นฺติ สณฺฐานํฯ อิตฺถิยา หิ หตฺถปาทคีวาอุราทีนํ สณฺฐานํ น ปุริสสฺส วิย โหติฯ อิตฺถีนญฺหิ เหฏฺฐิมกาโย วิสโท โหติ, อุปริมกาโย อวิสโทฯ หตฺถปาทา ขุทฺทกา, มุขํ ขุทฺทกํฯ นิมิตฺตนฺติ สญฺชานนํฯ อิตฺถีนญฺหิ อุรมํสํ อวิสทํ โหติ, มุขํ นิมฺมสฺสุทาฐิกํฯ เกสพนฺธวตฺถคฺคหณมฺปิ น ปุริสานํ วิย โหติฯ กุตฺตนฺติ กิริยาฯ อิตฺถิโย หิ ทหรกาเล สุปฺปกมุสลเกหิ กีฬนฺติ, จิตฺตธีตลิกาย กีฬนฺติ, มตฺติกวาเกน สุตฺตกํ นาม กนฺตนฺติฯ อากปฺโปติ คมนาทิอากาโรฯ อิตฺถิโย หิ คจฺฉมานา อวิสทา คจฺฉนฺติ, ติฏฺฐมานา นิปชฺชมานา นิสีทมานา ขาทมานา ภุญฺชมานา อวิสทา ภุญฺชนฺติฯ

ปุริสมฺปิ หิ อวิสทํ ทิสฺวา มาตุคาโม วิย คจฺฉติ ติฏฺฐติ นิปชฺชติ นิสีทติ ขาทติ ภุญฺชตีติ วทนฺติฯ

อิตฺถตฺตํ อิตฺถิภาโวติ อุภยมฺปิ เอกตฺถํ; อิตฺถิสภาโวติ อตฺโถฯ อยํ กมฺมโช ปฏิสนฺธิสมุฏฺฐิโตฯ อิตฺถิลิงฺคาทีนิ ปน อิตฺถินฺทฺริยํ ปฏิจฺจ ปวตฺเต สมุฏฺฐิตานิฯ ยถา หิ พีเช สติ, พีชํ ปฏิจฺจ, พีชปจฺจยา รุกฺโข วฑฺฒิตฺวา สาขาวิฏปสมฺปนฺโน หุตฺวา อากาสํ ปูเรตฺวา ติฏฺฐติ, เอวเมว อิตฺถิภาวสงฺขาเต อิตฺถินฺทฺริเย สติ อิตฺถิลิงฺคาทีนิ โหนฺติฯ พีชํ วิย หิ อิตฺถินฺทฺริยํ, พีชํ ปฏิจฺจ วฑฺฒิตฺวา อากาสํ ปูเรตฺวา ฐิตรุกฺโข วิย อิตฺถินฺทฺริยํ ปฏิจฺจ อิตฺถิลิงฺคาทีนิ ปวตฺเต สมุฏฺฐหนฺติฯ ตตฺถ อิตฺถินฺทฺริยํ น จกฺขุวิญฺเญยฺยํ, มโนวิญฺเญยฺยเมวฯ อิตฺถิลิงฺคาทีนิ จกฺขุวิญฺเญยฺยานิปิ มโนวิญฺเญยฺยานิปิฯ

อิทํ ตํ รูปํ อิตฺถินฺทฺริยนฺติ อิทํ ตํ รูปํ, ยถา จกฺขุนฺทฺริยาทีนิ ปุริสสฺสาปิ โหนฺติ, น เอวํ; นิยมโต ปน อิตฺถิยา เอว อินฺทฺริยํ ‘อิตฺถินฺทฺริยํ’ฯ

[633] ปุริสินฺทฺริเยปิ เอเสว นโยฯ ปุริสลิงฺคาทีนิ ปน อิตฺถิลิงฺคาทีนํ ปฏิปกฺขโต เวทิตพฺพานิฯ ปุริสสฺส หิ หตฺถปาทคีวาอุราทีนํ สณฺฐานํ น อิตฺถิยา วิย โหติฯ ปุริสานญฺหิ อุปริมกาโย วิสโท โหติ เหฏฺฐิมกาโย อวิสโท, หตฺถปาทา มหนฺตา, มุขํ มหนฺตํ, อุรมํสํ วิสทํ, มสฺสุทาฐิกา อุปฺปชฺชนฺติฯ เกสพนฺธนวตฺถคฺคหณํ น อิตฺถีนํ วิย โหติฯ ทหรกาเล รถนงฺคลาทีหิ กีฬนฺติ, วาลิกปาฬิํ กตฺวา วาปิํ นาม ขนนฺติ, คมนาทีนิ วิสทานิ โหนฺติฯ อิตฺถิมฺปิ คมนาทีนิ วิสทานิ กุรุมานํ ทิสฺวา ‘ปุริโส วิย คจฺฉตี’ติอาทีนิ วทนฺติฯ เสสํ อิตฺถินฺทฺริเย วุตฺตสทิสเมวฯ

ตตฺถ อิตฺถิภาวลกฺขณํ อิตฺถินฺทฺริยํ, อิตฺถีติ ปกาสนรสํ, อิตฺถิลิงฺคนิมิตฺตกุตฺตากปฺปานํ การณภาวปจฺจุปฏฺฐานํฯ ปุริสภาวลกฺขณํ ปุริสินฺทฺริยํ, ปุริโสติ ปกาสนรสํ, ปุริสลิงฺคนิมิตฺตกุตฺตากปฺปานํ การณภาวปจฺจุปฏฺฐานํฯ อุภยมฺเปตํ ปฐมกปฺปิกานํ ปวตฺเต สมุฏฺฐาติฯ อปรภาเค ปฏิสนฺธิยํฯ ปฏิสนฺธิสมุฏฺฐิตมฺปิ ปวตฺเต จลติ ปริวตฺตติฯ

ยถาห –

‘‘เตน โข ปน สมเยน อญฺญตรสฺส ภิกฺขุโน อิตฺถิลิงฺคํ ปาตุภูตํ โหติฯ เตน โข ปน สมเยน อญฺญตริสฺสา ภิกฺขุนิยา ปุริสลิงฺคํ ปาตุภูตํ โหตี’’ติ (ปารา. 69)ฯ

อิเมสุ ปน ทฺวีสุ ปุริสลิงฺคํ อุตฺตมํ, อิตฺถิลิงฺคํ หีนํฯ ตสฺมา ปุริสลิงฺคํ พลวอกุสเลน อนฺตรธายติ, อิตฺถิลิงฺคํ ทุพฺพลกุสเลน ปติฏฺฐาติฯ อิตฺถิลิงฺคํ ปน อนฺตรธายนฺตํ ทุพฺพลอกุสเลน อนฺตรธายติ, ปุริสลิงฺคํ พลวกุสเลน ปติฏฺฐาติฯ เอวํ อุภยมฺปิ อกุสเลน อนฺตรธายติ, กุสเลน ปติฏฺฐาตีติ เวทิตพฺพํฯ

อุภโตพฺยญฺชนกสฺส ปน กิํ เอกํ อินฺทฺริยํ อุทาหุ ทฺเวติ? เอกํฯ ตญฺจ โข อิตฺถิอุภโตพฺยญฺชนกสฺส อิตฺถินฺทฺริยํ, ปุริสอุภโตพฺยญฺชนกสฺส ปุริสินฺทฺริยํฯ ‘เอวํ สนฺเต ทุติยพฺยญฺชนกสฺส อภาโว อาปชฺชติฯ อินฺทฺริยญฺหิ พฺยญฺชนการณํ วุตฺตํฯ ตญฺจสฺส นตฺถี’ติ? ‘น ตสฺส อินฺทฺริยํ พฺยญฺชนการณํ’ฯ ‘กสฺมา’? ‘สทา อภาวโตฯ อิตฺถิอุภโตพฺยญฺชนกสฺส หิ ยทา อิตฺถิยา ราคจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตทาว ปุริสพฺยญฺชนํ ปากฏํ โหติ, อิตฺถิพฺยญฺชนํ ปฏิจฺฉนฺนํ คุฬฺหํ โหติฯ ตถา อิตรสฺส อิตรํฯ

ยทิ จ เตสํ อินฺทฺริยํ ทุติยพฺยญฺชนการณํ ภเวยฺย, สทาปิ พฺยญฺชนทฺวยํ ติฏฺเฐยฺยฯ น ปน ติฏฺฐติฯ ตสฺมา เวทิตพฺพเมตํ น ตสฺส ตํ พฺยญฺชนการณํฯ กมฺมสหายํ ปน ราคจิตฺตเมเวตฺถ การณํฯ ยสฺมา จสฺส เอกเมว อินฺทฺริยํ โหติ, ตสฺมา อิตฺถิอุภโตพฺยญฺชนโก สยมฺปิ คพฺภํ คณฺหาติ, ปรมฺปิ คณฺหาเปติฯ ปุริสอุภโตพฺยญฺชนโก ปรํ คพฺภํ คณฺหาเปติ, สยํ ปน น คณฺหาตีติฯ

[634] ชีวิตินฺทฺริยนิทฺเทเส ยํ วตฺตพฺพํ ตํ เหฏฺฐา อรูปชีวิตินฺทฺริเย วุตฺตเมวฯ เกวลญฺหิ ตตฺถ โย เตสํ อรูปีนํ ธมฺมานนฺติ วุตฺตํ, อิธ รูปชีวิตินฺทฺริยตฺตา โย เตสํ รูปีนํ ธมฺมานนฺติ อยเมว วิเสโสฯ ลกฺขณาทีนิ ปนสฺส เอวํ เวทิตพฺพานิ – สหชาตรูปานุปาลนลกฺขณํ ชีวิตินฺทฺริยํ, เตสํ ปวตฺตนรสํ, เตสํ เยว ฐปนปจฺจุปฏฺฐานํ, ยาปยิตพฺพภูตปทฏฺฐานนฺติฯ

[635] กายวิญฺญตฺตินิทฺเทเส กายวิญฺญตฺตีติ เอตฺถ ตาว กาเยน อตฺตโน ภาวํ วิญฺญาเปนฺตานํ ติรจฺฉาเนหิปิ ปุริสานํ, ปุริเสหิ วา ติรจฺฉานานมฺปิ กายคหณานุสาเรน คหิตาย เอตาย ภาโว วิญฺญายตีติ ‘วิญฺญตฺติ’ฯ สยํ กายคหณานุสาเรน วิญฺญายตีติปิ ‘วิญฺญตฺติ’ฯ ‘‘กาเยน สํวโร สาธู’’ติอาทีสุ (ธ. ป. 361) อาคโต โจปนสงฺขาโต กาโยว วิญฺญตฺติ ‘กายวิญฺญตฺติ’ฯ กายวิปฺผนฺทเนน อธิปฺปายวิญฺญาปนเหตุตฺตา, สยญฺจ ตถา วิญฺเญยฺยตฺตา กาเยน วิญฺญตฺตีติปิ ‘กายวิญฺญตฺติ’ฯ

กุสลจิตฺตสฺส วาติอาทีสุ อฏฺฐหิ กามาวจเรหิ อภิญฺญาจิตฺเตน จาติ นวหิ กุสลจิตฺเตหิ กุสลจิตฺตสฺส วา, ทฺวาทสหิปิ อกุสลจิตฺเตหิ อกุสลจิตฺตสฺส วา, อฏฺฐหิ มหากิริเยหิ ทฺวีหิ อเหตุกกิริเยหิ อภิญฺญาปฺปตฺเตน เอเกน รูปาวจรกิริเยนาติ เอกาทสหิ กิริยจิตฺเตหิ อพฺยากตจิตฺตสฺส วาฯ อิโต อญฺญานิ หิ จิตฺตานิ วิญฺญตฺติํ น ชเนนฺติฯ เสกฺขาเสกฺขปุถุชฺชนานํ ปน เอตฺตเกเหว จิตฺเตหิ วิญฺญตฺติ โหตีติ เอเตสํ กุสลาทีนํ วเสน ตีหิ ปเทหิ ‘เหตุโต’ ทสฺสิตาฯ

อิทานิ ฉหิ ปเทหิ ‘ผลโต’ ทสฺเสตุํ อภิกฺกมนฺตสฺส วาติอาทิ วุตฺตํฯ อภิกฺกมาทโย หิ วิญฺญตฺติวเสน ปวตฺตตฺตา วิญฺญตฺติผลํ นามฯ ตตฺถ ‘อภิกฺกมนฺตสฺสา’ติ ปุรโต กายํ อภิหรนฺตสฺสฯ ปฏิกฺกมนฺตสฺสาติ ปจฺฉโต ปจฺจาหรนฺตสฺสฯ อาโลเกนฺตสฺสาติ อุชุกํ เปกฺขนฺตสฺสฯ วิโลเกนฺตสฺสาติ อิโต จิโต จ เปกฺขนฺตสฺสฯ สมิญฺเชนฺตสฺสาติ สนฺธโย สงฺโกเจนฺตสฺสฯ ปสาเรนฺตสฺสาติ สนฺธโย ปฏิปณาเมนฺตสฺสฯ

อิทานิ ฉหิ ปเทหิ ‘สภาวโต’ ทสฺเสตุํ กายสฺส ถมฺภนาติ อาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ‘กายสฺสา’ติ สรีรสฺสฯ กายํ ถมฺเภตฺวา ถทฺธํ กโรตีติ ถมฺภนาฯ ตเมว อุปสคฺเคน วฑฺเฒตฺวา สนฺถมฺภนาติ อาหฯ พลวตรา วา ถมฺภนา ‘สนฺถมฺภนา’ฯ สนฺถมฺภิตตฺตนฺติ สนฺถมฺภิตภาโวฯ วิญฺญาปนวเสน วิญฺญตฺติฯ วิญฺญาปนาติ วิญฺญาปนากาโรฯ วิญฺญาปิตภาโว วิญฺญาปิตตฺตํฯ เสสเมตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ ตํ เหฏฺฐา ทฺวารกถายํ วุตฺตเมวฯ ตถา วจีวิญฺญตฺติยํฯ

[636] วจีวิญฺญตฺตีติปทสฺส ปน นิทฺเทสปทานญฺจ อตฺโถ ตตฺถ น วุตฺโต, โส เอวํ เวทิตพฺโพ – วาจาย อตฺตโน ภาวํ วิญฺญาเปนฺตานํ ติรจฺฉาเนหิปิ ปุริสานํ, ปุริเสหิ วา ติรจฺฉานานมฺปิ , วจีคหณานุสาเรน คหิตาย เอตาย ภาโว วิญฺญายตีติ วิญฺญตฺติฯ สยญฺจ วจีคหณานุสาเรน วิญฺญายตีติปิ วิญฺญตฺติฯ ‘‘สาธุ วาจาย สํวโร’’ติอาทีสุ (ธ. ป. 361) อาคตา โจปนสงฺขาตา วจี เอว วิญฺญตฺติ ‘วจีวิญฺญตฺติ’ฯ วจีโฆเสน อธิปฺปายวิญฺญาปนเหตุตฺตา สยญฺจ ตถาวิญฺเญยฺยตฺตา วาจาย วิญฺญตฺตีติปิ ‘วจีวิญฺญตฺติ’ฯ วาจา คิราติอาทีสุ วุจฺจตีติ ‘วาจา’ฯ คิริยตีติ ‘คิรา’ฯ พฺยปฺปโถติ วากฺยเภโทฯ วากฺยญฺจ ตํ ปโถ จ อตฺถํ ญาตุกามานํ ญาเปตุกามานญฺจาติปิ ‘พฺยปฺปโถ’ฯ อุทีริยตีติ อุทีรณํฯ ฆุสฺสตีติ โฆโสฯ กริยตีติ กมฺมํฯ โฆโสว กมฺมํ โฆสกมฺมํฯ นานปฺปกาเรหิ กโต โฆโสติ อตฺโถฯ วจิยา เภโท วจีเภโทฯ โส ปน ‘น ภงฺโค, ปเภทคตา วาจา เอวา’ติ ญาปนตฺถํ วาจา วจีเภโทติ วุตฺตํฯ อิเมหิ สพฺเพหิปิ ปเทหิ ‘สทฺทวาจาว’ ทสฺสิตาฯ อิทานิ ตาย วาจาย สทฺธิํ โยเชตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตตฺถานํ วิญฺญตฺติอาทีนํ ปทานํ วเสน ตีหากาเรหิ สภาวโต ตํ ทสฺเสตุํ ยา ตาย วาจาย วิญฺญตฺตีติอาทิ วุตฺตํฯ ตํ เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถเมวฯ

อิทานิ วิญฺญตฺติสมุฏฺฐาปกจิตฺเตสุ อสมฺโมหตฺถํ ทฺวตฺติํส ฉพฺพีส เอกูนวีสติ โสฬส ปจฺฉิมานีติ อิทํ ปกิณฺณกํ เวทิตพฺพํ – ทฺวตฺติํส จิตฺตานิ หิ รูปํ สมุฏฺฐาเปนฺติ, อิริยาปถมฺปิ อุปตฺถมฺเภนฺติ, ทุวิธมฺปิ วิญฺญตฺติํ ชเนนฺติฯ ฉพฺพีสติ วิญฺญตฺติเมว น ชเนนฺติ, อิตรทฺวยํ กโรนฺติฯ เอกูนวีสติ รูปเมว สมุฏฺฐาเปนฺติ, อิตรทฺวยํ น กโรนฺติฯ โสฬส อิเมสุ ตีสุ เอกมฺปิ น กโรนฺติฯ

ตตฺถ ทฺวตฺติํสาติ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว กามาวจรโต อฏฺฐ กุสลานิ, ทฺวาทส อกุสลานิ, กิริยโต ทส จิตฺตานิ, เสกฺขปุถุชฺชนานํ อภิญฺญาจิตฺตํ, ขีณาสวานํ อภิญฺญาจิตฺตนฺติฯ ฉพฺพีสาติ รูปาวจรโต ปญฺจ กุสลานิ, ปญฺจ กิริยานิ, อรูปาวจรโต จตฺตาริ กุสลานิ, จตฺตาริ กิริยานิ, จตฺตาริ มคฺคจิตฺตานิ, จตฺตาริ ผลจิตฺตานีติฯ

เอกูนวีสตีติ กามาวจรกุสลวิปากโต เอกาทส, อกุสลวิปากโต ทฺเว , กิริยโต กิริยมโนธาตุ, รูปาวจรโต ปญฺจ วิปากจิตฺตานีติฯ โสฬสาติ ทฺเว ปญฺจวิญฺญาณานิ, สพฺพสตฺตานํ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ, ขีณาสวานํ จุติจิตฺตํ, อรูเป จตฺตาริ วิปากจิตฺตานีติฯ อิมานิ โสฬส รูปิริยาปถวิญฺญตฺตีสุ เอกมฺปิ น กโรนฺติฯ อญฺญานิปิ พหูนิ อรูเป อุปฺปนฺนานิ อโนกาสคตตฺตา รูปํ น สมุฏฺฐาเปนฺติฯ น ตาเนว, กายวจีวิญฺญตฺติโยปิฯ

[637] อากาสธาตุนิทฺเทเส น กสฺสติ, น นิกสฺสติ, กสิตุํ วา ฉินฺทิตุํ วา ภินฺทิตุํ วา น สกฺกาติ อากาโสฯ อากาโสว อากาสคตํ , เขฬคตาทิ วิยฯ อากาโสติ วา คตนฺติ ‘อากาสคตํ’ฯ น หญฺญตีติ อฆํ, อฆฏฺฏนียนฺติ อตฺโถฯ อฆเมว อฆคตํฯ ฉิทฺทฏฺเฐน วิวโรฯ วิวโรว วิวรคตํฯ อสมฺผุฏฺฐํ จตูหิ มหาภูเตหีติ เอเตหิ อสมฺผุฏฺฐํ นิชฺชฏากาสํว กถิตํฯ ลกฺขณาทิโต ปน รูปปริจฺเฉทลกฺขณา อากาสธาตุ, รูปปริยนฺตปฺปกาสนรสา, รูปมริยาทปจฺจุปฏฺฐานา อสมฺผุฏฺฐภาวฉิทฺทวิวรภาวปจฺจุปฏฺฐานา วา, ปริจฺฉินฺนรูปปทฏฺฐานา, ยาย ปริจฺฉินฺเนสุ รูเปสุ ‘อิทมิโต อุทฺธํ อโธ ติริย’นฺติ จ โหติฯ

[638] อิโต ปเร รูปสฺสลหุตาทีนํ นิทฺเทสา จิตฺตสฺสลหุตาทีสุ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ ลกฺขณาทิโต ปเนตฺถ อทนฺธตาลกฺขณา รูปสฺส ลหุตา, รูปานํ ครุภาววิโนทนรสา, ลหุปริวตฺติตาปจฺจุปฏฺฐานา, ลหุรูปปทฏฺฐานาฯ อถทฺธตาลกฺขณา รูปสฺส มุทุตา, รูปานํ ถทฺธภาววิโนทนรสา, สพฺพกิริยาสุ อวิโรธิตาปจฺจุปฏฺฐานา, มุทุรูปปทฏฺฐานาฯ สรีรกิริยานุกูลกมฺมญฺญภาวลกฺขณา รูปสฺส กมฺมญฺญตา, อกมฺมญฺญตาวิโนทนรสา, อทุพฺพลภาวปจฺจุปฏฺฐานา, กมฺมญฺญรูปปทฏฺฐานาฯ

เอตา ปน ติสฺโส น อญฺญมญฺญํ วิชหนฺติฯ เอวํ สนฺเตปิ โย อโรคิโน วิย รูปานํ ลหุภาโว, อทนฺธตาลหุปริวตฺติปฺปกาโร, รูปทนฺธตฺตกรธาตุกฺโขภปฏิปกฺขปจฺจยสมุฏฺฐาโน, โส รูปวิกาโร ‘รูปสฺสลหุตา’ฯ

โย สุปริมทฺทิตจมฺมสฺเสว รูปานํ มุทุภาโว สพฺพกิริยาวิเสเสสุ สรสวตฺตนภาโว วสวตฺตนภาวมทฺทวปฺปกาโร รูปถทฺธตฺตกรธาตุกฺโขภปฏิปกฺขปจฺจยสมุฏฺฐาโน , โส รูปวิกาโร ‘รูปสฺส มุทุตา’ฯ โย ปน สุธนฺตสุวณฺณสฺเสว รูปานํ กมฺมญฺญภาโว สรีรกิริยานุกูลภาวปฺปกาโร สรีรกิริยานํ อนนุกูลกรธาตุกฺโขภปฏิปกฺขปจฺจยสมุฏฺฐาโน, โส รูปวิกาโร ‘รูปสฺส กมฺมญฺญตา’ติฯ เอวเมตาสํ วิเสโส เวทิตพฺโพฯ

เอตา ปน ติสฺโสปิ กมฺมํ กาตุํ น สกฺโกติ, อาหาราทโยว กโรนฺติฯ ตถา หิ โยคิโน ‘อชฺช อมฺเหหิ โภชนสปฺปายํ ลทฺธํ, กาโย โน ลหุ มุทุ กมฺมญฺโญ’ติ วทนฺติฯ ‘อชฺช อุตุสปฺปายํ ลทฺธํ, อชฺช อมฺหากํ จิตฺตํ เอกคฺคํ, กาโย โน ลหุ มุทุ กมฺมญฺโญ’ติ วทนฺตีติฯ

[641] อุปจยสนฺตตินิทฺเทเสสุ อายตนานนฺติ อฑฺเฒกาทสนฺนํ รูปายตนานํฯ อาจโยติ นิพฺพตฺติฯ โส รูปสฺส อุปจโยติ โย อายตนานํ อาจโย ปุนปฺปุนํ นิพฺพตฺตมานานํ, โสว รูปสฺส อุปจโย นาม โหติ; วฑฺฒีติ อตฺโถฯ โย รูปสฺส อุปจโย สา รูปสฺส สนฺตตีติ ยา เอวํ อุปจิตานํ รูปานํ วฑฺฒิ, ตโต อุตฺตริตรํ ปวตฺติกาเล สา รูปสฺส สนฺตติ นาม โหติ; ปวตฺตีติ อตฺโถฯ นทิตีเร ขตกูปสฺมิญฺหิ อุทกุคฺคมนกาโล วิย อาจโย, นิพฺพตฺติ; ปริปุณฺณกาโล วิย อุปจโย, วฑฺฒิ; อชฺโฌตฺถริตฺวา คมนกาโล วิย สนฺตติ, ปวตฺตีติ เวทิตพฺพาฯ

เอวํ กิํ กถิตํ โหตีติ? อายตเนน หิ อาจโย กถิโต, อาจเยน อายตนํ กถิตํฯ อาจโยว กถิโต อายตนเมว กถิตํฯ เอวมฺปิ กิํ กถิตํ โหตีติ? จตุสนฺตติรูปานํ อาจโย อุปจโย นิพฺพตฺติ วฑฺฒิ กถิตาฯ อตฺถโต หิ อุภยมฺเปตํ ชาติรูปสฺเสว อธิวจนํฯ อาการนานตฺเตน ปน เวเนยฺยวเสน จ อุปจโย สนฺตตีติ อุทฺเทสเทสนํ กตฺวา ยสฺมา เอตฺถ อตฺถโต นานตฺตํ นตฺถิ, ตสฺมา นิทฺเทเส ‘‘โย อายตนานํ อาจโย โส รูปสฺส อุปจโย, โย รูปสฺส อุปจโย สา รูปสฺส สนฺตตี’’ติ วุตฺตํฯ

ยสฺมา จ อุภยมฺเปตํ ชาติรูปสฺเสว อธิวจนํ ตสฺมา เอตฺถ อาจยลกฺขโณ รูปสฺส อุปจโย, ปุพฺพนฺตโต รูปานํ อุมฺมุชฺชาปนรโส, นิยฺยาตนปจฺจุปฏฺฐาโน ปริปุณฺณภาวปจฺจุปฏฺฐาโน วา, อุปจิตรูปปทฏฺฐาโนฯ ปวตฺติลกฺขณา รูปสฺส สนฺตติ, อนุปฺปพนฺธรสา, อนุปจฺเฉทปจฺจุปฏฺฐานา, อนุปฺปพนฺธรูปปทฏฺฐานาติ เวทิตพฺพาฯ

[643] ชรตานิทฺเทเส ชีรณกวเสน ชรา; อยเมตฺถ สภาวนิทฺเทโส ฯ ชีรณากาโร ชีรณตาฯ ขณฺฑิจฺจนฺติ อาทโย ตโย กาลาติกฺกเม กิจฺจนิทฺเทสาฯ ปจฺฉิมา ทฺเว ปกตินิทฺเทสาฯ อยญฺหิ ‘ชรา’ติ อิมินา ปเทน สภาวโต ทีปิตา; เตนสฺสายํ สภาวนิทฺเทโสฯ ‘ชีรณตา’ติ อิมินา อาการโต; เตนสฺสายํ อาการนิทฺเทโสฯ ขณฺฑิจฺจนฺติ อิมินา กาลาติกฺกเม ทนฺตนขานํ ขณฺฑิตภาวกรณกิจฺจโตฯ ปาลิจฺจนฺติ อิมินา เกสโลมานํ ปลิตภาวกรณกิจฺจโตฯ วลิตฺตจตาติ อิมินา มํสํ มิลาเปตฺวา ตเจ วลิภาวกรณกิจฺจโต ทีปิตาฯ เตนสฺสา อิเม ‘ขณฺฑิจฺจ’นฺติอาทโย ตโย กาลาติกฺกเม กิจฺจนิทฺเทสาฯ เตหิ อิเมสํ วิการานํ ทสฺสนวเสน ปากฏีภูตา ปากฏชรา ทสฺสิตาฯ ยเถว หิ อุทกสฺส วา อคฺคิโน วา ติณรุกฺขาทีนํ สํภคฺคปลิภคฺคตาย วา ฌามตาย วา คตมคฺโค ปากโฏ โหติ, น จ โส คตมคฺโค ตาเนว อุทกาทีนิ, เอวเมว ชราย ทนฺตาทีสุ ขณฺฑิจฺจาทิวเสน คตมคฺโค ปากโฏ, จกฺขุํ อุมฺมีเลตฺวาปิ คยฺหติ, น จ ขณฺฑิจฺจาทีเนว ชราฯ น หิ ชรา จกฺขุวิญฺเญยฺยา โหติฯ

อายุโน สํหานิ อินฺทฺริยานํ ปริปาโกติ อิเมหิ ปน ปเทหิ กาลาติกฺกเมเยว อภิพฺยตฺตาย อายุกฺขยจกฺขาทิอินฺทฺริยปริปากสญฺญิตาย ปกติยา ทีปิตาฯ เตนสฺสิเม ปจฺฉิมา ทฺเว ปกตินิทฺเทสาติ เวทิตพฺพาฯ ตตฺถ ยสฺมา ชรํ ปตฺตสฺส อายุ หายติ, ตสฺมา ชรา ‘อายุโน สํหานี’ติ ผลูปจาเรน วุตฺตาฯ ยสฺมา จ ทหรกาเล สุปฺปสนฺนานิ, สุขุมมฺปิ อตฺตโน วิสยํ สุเขเนว คณฺหนสมตฺถานิ จกฺขาทีนิ อินฺทฺริยานิ ชรํ ปตฺตสฺส ปริปกฺกานิ อาลุฬิตานิ อวิสทานิ, โอฬาริกมฺปิ อตฺตโน วิสยํ คเหตุํ อสมตฺถานิ โหนฺติ, ตสฺมา ‘อินฺทฺริยานํ ปริปาโก’ติปิ ผลูปจาเรเนว วุตฺตาฯ

สา ปนายํ เอวํ นิทฺทิฏฺฐา สพฺพาปิ ชรา ปากฏา ปฏิจฺฉนฺนาติ ทุวิธา โหติฯ

ตตฺถ ทนฺตาทีสุ ขณฺฑภาวาทิทสฺสนโต รูปธมฺเมสุ ชรา ปากฏชรา นาม ฯ อรูปธมฺเมสุ ปน ชรา ตาทิสสฺส วิการสฺส อทสฺสนโต ปฏิจฺฉนฺนชรา นามฯ ปุน อวีจิ สวีจีติ เอวมฺปิ ทุวิธา โหติฯ ตตฺถ มณิกนกรชตปวาฬจนฺทิมสูริยาทีนํ วิย, มนฺททสกาทีสุ ปาณีนํ วิย จ, ปุปฺผผลปลฺลวาทีสุ จ อปาณีนํ วิย, อนฺตรนฺตรา วณฺณวิเสสาทีนํ ทุวิญฺเญยฺยตฺตา ชรา อวีจิชรา นาม; นิรนฺตรชราติ อตฺโถฯ ตโต อญฺเญสุ ปน ยถาวุตฺเตสุ อนฺตรนฺตรา วณฺณวิเสสาทีนํ สุวิญฺเญยฺยตฺตา ชรา สวีจิชรา นามาติ เวทิตพฺพาฯ

ลกฺขณาทิโตปิ รูปปริปากลกฺขณา รูปสฺส ชรตา, อุปนยนรสา, สภาวานปคเมปิ นวภาวาปคมปจฺจุปฏฺฐานา, วีหิปุราณภาโว วิย ปริปจฺจมานรูปปทฏฺฐานาติ เวทิตพฺพาฯ

[644] อนิจฺจตานิทฺเทเส ขยคมนวเสน ขโย, วยคมนวเสน วโย, ภิชฺชนวเสน เภโทฯ อถ วา, ยสฺมา ตํ ปตฺวา รูปํ ขียติ, เวติ, ภิชฺชติ จ, ตสฺมา ขียติ เอตสฺมินฺติ ‘ขโย’, เวติ เอตสฺมินฺติ ‘วโย’, ภิชฺชติ เอตสฺมินฺติ ‘เภโท’ฯ อุปสคฺควเสน ปทํ วฑฺเฒตฺวา เภโทว ปริเภโทฯ หุตฺวา อภาวฏฺเฐน, น นิจฺจนฺติ อนิจฺจํฯ ตสฺส ภาโว อนิจฺจตา ฯ อนฺตรธายติ เอตฺถาติ อนฺตรธานํฯ มรณญฺหิ ปตฺวา รูปํ อนฺตรธายติ, อทสฺสนํ คจฺฉติฯ น เกวลญฺจ รูปเมว, สพฺเพปิ ปญฺจกฺขนฺธาฯ ตสฺมา ปญฺจนฺนมฺปิ ขนฺธานํ อนิจฺจตาย อิทเมว ลกฺขณนฺติ เวทิตพฺพํฯ ลกฺขณาทิโต ปน ปริเภทลกฺขณา รูปสฺส อนิจฺจตา, สํสีทนรสา, ขยวยปจฺจุปฏฺฐานา, ปริภิชฺชมานรูปปทฏฺฐานาติ เวทิตพฺพาฯ

เหฏฺฐา ชาติ คหิตา ชรา คหิตา, อิมสฺมิํ ฐาเน มรณํ คหิตํฯ อิเม ตโย ธมฺมา อิเมสํ สตฺตานํ อุกฺขิตฺตาสิกปจฺจามิตฺตสทิสาฯ ยถา หิ ปุริสสฺส ตโย ปจฺจามิตฺตา โอตารํ คเวสมานา วิจเรยฺยุํฯ เตสุ เอโก เอวํ วเทยฺย – ‘เอตํ นีหริตฺวา อฏวิปเวสนํ มยฺหํ ภาโร โหตู’ติฯ ทุติโย ‘อฏวิคตกาเล โปเถตฺวา ปถวิยํ ปาตนํ มยฺหํ ภาโร’ติฯ ตติโย ‘ปถวิคตกาลโต ปฏฺฐาย อสินา สีสจฺเฉทนํ มยฺหํ ภาโร’ติฯ เอวรูปา อิเม ชาติ อาทโยฯ นีหริตฺวา อฏวิปเวสนปจฺจามิตฺตสทิสา เหตฺถ ชาติ, ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเน นิพฺพตฺตาปนโตฯ

อฏวิคตํ โปเถตฺวา ปถวิยํ ปาตนปจฺจามิตฺตสทิสา ชรา , นิพฺพตฺตกฺขนฺธานํ ทุพฺพลปราธีนมญฺจปรายณภาวกรณโตฯ ปถวิคตสฺส อสินา สีสจฺเฉทกปจฺจามิตฺตสทิสํ มรณํ, ชราปฺปตฺตานํ ขนฺธานํ ชีวิตกฺขยปาปนโตติฯ

[645] กพฬีการาหารนิทฺเทเส กพฬํ กรียตีติ กพฬีกาโรฯ อาหรียตีติ อาหาโรฯ กพฬํ กตฺวา อชฺโฌหรียตีติ อตฺโถฯ รูปํ วา อาหรตีติปิ ‘อาหาโร’ฯ เอวํ วตฺถุวเสน นามํ อุทฺธริตฺวา ปุน วตฺถุวเสเนเวตํ ปเภทโต ทสฺเสตุํ โอทโน กุมฺมาโสติอาทิ วุตฺตํฯ โอทนาทีนิ หิ ผาณิตปริยนฺตานิ ทฺวาทส อิธาธิปฺเปตสฺส อาหารสฺส วตฺถูนิฯ ปาฬิยํ อนาคตานิ มูลผลาทีนิ เยวาปนกํ ปวิฏฺฐานิฯ

อิทานิ ตานิ มูลผลาทีนิ กตฺตพฺพโต ทสฺเสตุํ ยมฺหิ ยมฺหิ ชนปเทติอาทิมาหฯ ตตฺถ มุเขน อสิตพฺพํ ภุญฺชิตพฺพนฺติ มุขาสิยํฯ ทนฺเตหิ วิขาทิตพฺพนฺติ ทนฺตวิขาทนํฯ คเลน อชฺโฌหริตพฺพนฺติ คลชฺโฌหรณียํฯ อิทานิ ตํ กิจฺจวเสน ทสฺเสตุํ กุจฺฉิวิตฺถมฺภนนฺติ อาหฯ ตญฺหิ มูลผลาทิ โอทนกุมฺมาสาทิ วา อชฺโฌหฏํ กุจฺฉิํ วิตฺถมฺเภติฯ อิทมสฺส กิจฺจํฯ ยาย โอชาย สตฺตา ยาเปนฺตีติ เหฏฺฐา สพฺพปเทหิ สวตฺถุกํ อาหารํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ นิพฺพฏฺฏิตโอชเมว ทสฺเสตุํ อิทํ วุตฺตํฯ

กิํ ปเนตฺถ วตฺถุสฺส กิจฺจํ? กิํ โอชาย? ปริสฺสยหรณปาลนานิฯ วตฺถุหิ ปริสฺสยํ หรติ ปาเลตุํ น สกฺโกติ, โอชา ปาเลติ ปริสฺสยํ หริตุํ น สกฺโกติฯ ทฺเวปิ เอกโต หุตฺวา ปาเลตุมฺปิ สกฺโกนฺติ ปริสฺสยมฺปิ หริตุํฯ โก ปเนส ปริสฺสโย นาม? กมฺมชเตโชฯ อนฺโตกุจฺฉิยญฺหิ โอทนาทิวตฺถุสฺมิํ อสติ, กมฺมชเตโช อุฏฺฐหิตฺวา อุทรปฏลํ คณฺหาติ, ‘ฉาโตมฺหิ, อาหารํ เม เทถา’ติ วทาเปติฯ ภุตฺตกาเล อุทรปฏลํ มุญฺจิตฺวา วตฺถุํ คณฺหาติฯ อถ สตฺโต เอกคฺโค โหติฯ

ยถา หิ ฉายารกฺขโส ฉายํ ปวิฏฺฐํ คเหตฺวา เทวสงฺขลิกาย พนฺธิตฺวา อตฺตโน ภวเน โมทนฺโต ฉาตกาเล อาคนฺตฺวา สีเส ฑํสติฯ โส ฑฏฺฐตฺตา วิรวติฯ ตํ วิรวํ สุตฺวา ‘ทุกฺขปฺปตฺโต เอตฺถ อตฺถี’ติ ตโต ตโต มนุสฺสา อาคจฺฉนฺติฯ

โส อาคตาคเต คเหตฺวา ขาทิตฺวา ภวเน โมทติฯ เอวํสมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํฯ ฉายารกฺขโส วิย หิ กมฺมชเตโช, เทวสงฺขลิกาย พนฺธิตฺวา ฐปิตสตฺโต วิย อุทรปฏลํ, ปุน อาคตมนุสฺสา วิย โอทนาทิวตฺถุ, โอตริตฺวา สีเส ฑํสนํ วิย กมฺมชเตชสฺส วตฺถุโต มุตฺตสฺส อุทรปฏลคฺคหณํ, ฑฏฺฐสฺส วิรวนกาโล วิย ‘อาหารํ เทถา’ติ วจนกาโล, ตาย สญฺญาย อาคตาคเต คเหตฺวา ขาทิตฺวา ภวเน โมทนกาโล วิย กมฺมชเตเชน อุทรปฏลํ มุญฺจิตฺวา วตฺถุสฺมิํ คหิเต เอกคฺคจิตฺตตาฯ

ตตฺถ โอฬาริเก วตฺถุสฺมิํ โอชา มนฺทา โหติฯ สุขุเม พลวตีฯ กุทฺรูสกภตฺตาทีนิ หิ ภุญฺชิตฺวา มุหุตฺเตเนว ฉาโต โหติฯ สปฺปิอาทีนิ ปิวิตฺวา ฐิตสฺส ทิวสมฺปิ ภตฺตํ น รุจฺจติฯ เอตฺถ จ อุปาทายุปาทาย โอฬาริกสุขุมตา เวทิตพฺพาฯ กุมฺภีลานญฺหิ อาหารํ อุปาทาย โมรานํ อาหาโร สุขุโมฯ กุมฺภีลา กิร ปาสาเณ คิลนฺติฯ เต จ เนสํ กุจฺฉิปฺปตฺตา วิลียนฺติฯ โมรา สปฺปวิจฺฉิกาทิปาเณ ขาทนฺติฯ โมรานํ ปน อาหารํ อุปาทาย ตรจฺฉานํ อาหาโร สุขุโมฯ เต กิร ติวสฺสฉฑฺฑิตานิ วิสาณานิ เจว อฏฺฐีนิ จ ขาทนฺติฯ ตานิ จ เนสํ เขเฬน เตมิตมตฺตาเนว กนฺทมูลํ วิย มุทุกานิ โหนฺติฯ ตรจฺฉานมฺปิ อาหารมุปาทาย หตฺถีนํ อาหาโร สุขุโมฯ เต หิ นานารุกฺขสาขาทโย ขาทนฺติฯ หตฺถีนํ อาหารโต ควยโคกณฺณมิคาทีนํ อาหาโร สุขุโมฯ เต กิร นิสฺสารานิ นานารุกฺขปณฺณาทีนิ ขาทนฺติฯ เตสมฺปิ อาหารโต คุนฺนํ อาหาโร สุขุโมฯ เต อลฺลสุกฺขติณานิ ขาทนฺติฯ เตสมฺปิ อาหารโต สสานํ อาหาโร สุขุโมฯ สสานํ อาหารโต สกุณานํ อาหาโร สุขุโมฯ สกุณานํ อาหารโต ปจฺจนฺตวาสีนํ อาหาโร สุขุโมฯ ปจฺจนฺตวาสีนํ อาหารโต คามโภชกานํ อาหาโร สุขุโมฯ คามโภชกานํ อาหารโต ราชราชมหามตฺตานํ อาหาโร สุขุโมฯ เตสมฺปิ อาหารโต จกฺกวตฺติโน อาหาโร สุขุโมฯ จกฺกวตฺติโน อาหารโต ภุมฺมเทวานํ อาหาโร สุขุโมฯ ภุมฺมเทวานํ อาหารโต จาตุมหาราชิกานํ อาหาโร สุขุโมฯ

เอวํ ยาว ปรนิมฺมิตวสวตฺตีนํ อาหาโร วิตฺถาเรตพฺโพฯ เตสํ ปนาหาโร สุขุโมตฺเวว นิฏฺฐํ ปตฺโตฯ

ลกฺขณาทิโตปิ โอชาลกฺขโณ กพฬีกาโร อาหาโร, รูปาหรณรโส, อุปตฺถมฺภนปจฺจุปฏฺฐาโน, กพฬํ กตฺวา อาหริตพฺพวตฺถุปทฏฺฐาโนติ เวทิตพฺโพฯ

[646] โนอุปาทานิทฺเทเส ยถา อุปาทารูปํ อุปาทิยเตว, น อญฺเญน อุปาทิยติ, เอวเมตํ น อุปาทิยเตวาติ โนอุปาทาฯ

[647] ผุสิตพฺพนฺติ โผฏฺฐพฺพํฯ ผุสิตฺวา ชานิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ โผฏฺฐพฺพญฺจ ตํ อายตนญฺจาติ โผฏฺฐพฺพายตนํฯ อาโป จ ตํ นิสฺสตฺตสุญฺญตสภาวฏฺเฐน ธาตุ จาติ อาโปธาตุฯ อิทานิ ยสฺมา ตีณิ รูปานิ ผุสิตฺวา ชานิตพฺพานิ ตสฺมา ตานิ ภาเชตฺวา ทสฺเสตุํ กตมํ ตํ รูปํ โผฏฺฐพฺพายตนํ? ปถวีธาตูติอาทิมาหฯ ตตฺถ กกฺขฬตฺตลกฺขณา ปถวีธาตุ, ปติฏฺฐานรสา, สมฺปฏิจฺฉนปจฺจุปฏฺฐานาฯ เตโชธาตุ อุณฺหตฺตลกฺขณา, ปริปาจนรสา, มทฺทวานุปฺปทานปจฺจุปฏฺฐานาฯ วาโยธาตุ วิตฺถมฺภนลกฺขณา, สมุทีรณรสา, อภินีหารปจฺจุปฏฺฐานาฯ ปุริมา ปน ‘อาโปธาตุ’ ปคฺฆรณลกฺขณา, พฺรูหนรสา, สงฺคหปจฺจุปฏฺฐานาฯ เอเกกา เจตฺถ เสสตฺตยปทฏฺฐานาติ เวทิตพฺพาฯ

กกฺขฬนฺติ ถทฺธํฯ มุทุกนฺติ อถทฺธํฯ สณฺหนฺติ มฏฺฐํฯ ผรุสนฺติ ขรํฯ สุขสมฺผสฺสนฺติ สุขเวทนาปจฺจยํ อิฏฺฐโผฏฺฐพฺพํฯ ทุกฺขสมฺผสฺสนฺติ ทุกฺขเวทนาปจฺจยํ อนิฏฺฐโผฏฺฐพฺพํฯ ครุกนฺติ ภาริยํฯ ลหุกนฺติ อภาริยํ, สลฺลหุกนฺติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ ‘กกฺขฬํ มุทุกํ สณฺหํ ผรุสํ ครุกํ ลหุก’นฺติ ปเทหิ ปถวีธาตุ เอว ภาชิตาฯ ‘‘ยทายํ กาโย อายุสหคโต จ โหติ อุสฺมาสหคโต จ วิญฺญาณสหคโต จ ตทา ลหุตโร จ โหติ มุทุตโร จ กมฺมญฺญตโร จา’’ติ (ที. นิ. 2.424) สุตฺเตปิ ลหุมุทุภูตํ ปถวีธาตุเมว สนฺธาย วุตฺตํฯ

‘สุขสมฺผสฺสํ ทุกฺขสมฺผสฺส’นฺติ ปททฺวเยน ปน ตีณิปิ มหาภูตานิ ภาชิตานิฯ ปถวีธาตุ หิ สุขสมฺผสฺสาปิ อตฺถิ ทุกฺขสมฺผสฺสาปิฯ ตถา เตโชธาตุวาโยธาตุโยฯ

ตตฺถ สุขสมฺผสฺสา ปถวีธาตุ มุทุตลุณหตฺเถ ทหเร ปาเท สมฺพาหนฺเต อสฺสาเทตฺวา อสฺสาเทตฺวา ‘สมฺพาห ตาต, สมฺพาห ตาตา’ติ วทาปนาการํ กโรติฯ สุขสมฺผสฺสา เตโชธาตุ สีตสมเย องฺคารกปลฺลํ อาหริตฺวา คตฺตํ เสเทนฺเต อสฺสาเทตฺวา อสฺสาเทตฺวา ‘เสเทหิ ตาต, เสเทหิ ตาตา’ติ วทาปนาการํ กโรติฯ สุขสมฺผสฺสา วาโยธาตุ อุณฺหสมเย วตฺตสมฺปนฺเน ทหเร พีชเนน พีชนฺเต อสฺสาเทตฺวา อสฺสาเทตฺวา ‘พีช ตาต, พีช ตาตา’ติ วทาปนาการํ กโรติฯ ถทฺธหตฺเถ ปน ทหเร ปาเท สมฺพาหนฺเต อฏฺฐีนํ ภิชฺชนกาโล วิย โหติฯ โสปิ ‘อเปหี’ติ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติฯ อุณฺหสมเย องฺคารกปลฺเล อาภเต ‘อปเนหิ น’นฺติ วตฺตพฺพํ โหติฯ สีตสมเย พีชเนน พีชนฺเต ‘อเปหิ, มา พีชา’ติ วตฺตพฺพํ โหติฯ เอวเมตาสํ สุขสมฺผสฺสตา ทุกฺขสมฺผสฺสตา จ เวทิตพฺพาฯ

ยํ โผฏฺฐพฺพํ อนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆนฺติอาทินา นเยน วุตฺตา ปน จตูหิ จตูหิ นเยหิ ปฏิมณฺฑิตา เตรส วารา เหฏฺฐา รูปายตนาทีสุ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ

กิํ ปเนตานิ ตีณิ มหาภูตานิ เอกปฺปหาเรเนว อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ อุทาหุ โนติ? อาคจฺฉนฺติฯ เอวํ อาคตานิ กายปสาทํ ฆฏฺเฏนฺติ น ฆฏฺเฏนฺตีติ? ฆฏฺเฏนฺติฯ เอกปฺปหาเรเนว ตานิ อารมฺมณํ กตฺวา กายวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชติ นุปฺปชฺชตีติ? นุปฺปชฺชติฯ อาภุชิตวเสน วา หิ อุสฺสทวเสน วา อารมฺมณกรณํ โหติฯ

ตตฺถ อาภุชิตวเสน ตาว, ปตฺตสฺมิญฺหิ โอทเนน ปูเรตฺวา อาภเต เอกํ สิตฺถํ คเหตฺวา ถทฺธํ วา มุทุกํ วาติ วีมํสนฺโต กิญฺจาปิ ตตฺถ เตโชปิ อตฺถิ วาโยปิ อตฺถิ, ปถวีธาตุเมว ปน อาภุชติฯ อุณฺโหทเก หตฺถํ โอตาเรตฺวา วีมํสนฺโต กิญฺจาปิ ตตฺถ ปถวีปิ อตฺถิ วาโยปิ อตฺถิ, เตโชธาตุเมว ปน อาภุชติฯ อุณฺหสมเย วาตปานํ วิวริตฺวา วาเตน สรีรํ ปหราเปนฺโต ฐิโต มนฺทมนฺเท วาเต ปหรนฺเต กิญฺจาปิ ตตฺถ ปถวีปิ อตฺถิ เตโชปิ อตฺถิ, วาโยธาตุเมว ปน อาภุชติฯ เอวํ อาภุชิตวเสน อารมฺมณํ กโรติ นามฯ

โย ปน อุปกฺขลติ วา สีเสน วา รุกฺขํ ปหรติ ภุญฺชนฺโต วา สกฺขรํ ฑํสติ, โส กิญฺจาปิ ตตฺถ เตโชปิ อตฺถิ วาโยปิ อตฺถิ, อุสฺสทวเสน ปน ปถวีธาตุเมว อารมฺมณํ กโรติฯ อคฺคิํ อกฺกมนฺโตปิ กิญฺจาปิ ตตฺถ ปถวีปิ อตฺถิ วาโยปิ อตฺถิ, อุสฺสทวเสน ปน เตโชธาตุเมว อารมฺมณํ กโรติฯ พลววาเต กณฺณสกฺขลิํ ปหริตฺวา พธิรภาวํ กโรนฺเตฯ กิญฺจาปิ ตตฺถ ปถวีปิ อตฺถิ เตโชปิ อตฺถิ, อุสฺสทวเสน ปน วาโยธาตุเมว อารมฺมณํ กโรติฯ

ยํกิญฺจิ ธาตุํ อารมฺมณํ กโรนฺตสฺส กายวิญฺญาณมฺปิ เอกปฺปหาเรน นุปฺปชฺชติฯ สูจิกลาเปน วิทฺธสฺส เอกปฺปหาเรน กาโย ฆฏฺฏิยติฯ ยสฺมิํ ยสฺมิํ ปน ฐาเน กายปสาโท อุสฺสนฺโน โหติ, ตตฺถ ตตฺถ กายวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชติฯ ยตฺถ ยตฺถาปิ ปฏิฆฏฺฏนนิฆํโส พลวา โหติ ตตฺถ ตตฺถ ปฐมํ อุปฺปชฺชติฯ กุกฺกุฏปตฺเตน วเณ โธวิยมาเน อํสุอํสุ กายปสาทํ ฆฏฺเฏติฯ ยตฺถ ยตฺถ ปน ปสาโท อุสฺสนฺโน โหติ, ตตฺถ ตตฺเถว กายวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชติฯ เอวํ อุสฺสทวเสน อารมฺมณํ กโรติฯ อุสฺสทวเสเนว จ กายวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชติ นามฯ

กถํ ปน จิตฺตสฺส อารมฺมณโต สงฺกนฺติ โหตีติ? ทฺวีหากาเรหิ โหติ – อชฺฌาสยโต วา วิสยาธิมตฺตโต วาฯ วิหารปูชาทีสุ หิ ‘ตานิ ตานิ เจติยานิ เจว ปฏิมาโย จ วนฺทิสฺสามิ, โปตฺถกมฺมจิตฺตกมฺมานิ จ โอโลเกสฺสามี’ติ อชฺฌาสเยน คโต เอกํ วนฺทิตฺวา วา ปสฺสิตฺวา วา อิตรสฺส วนฺทนตฺถาย วา ทสฺสนตฺถาย วา มนํ กตฺวา วนฺทิตุมฺปิ ปสฺสิตุมฺปิ คจฺฉติเยว, เอวํ อชฺฌาสยโต สงฺกมติ นามฯ

เกลาสกูฏปฏิภาคํ ปน มหาเจติยํ โอโลเกนฺโต ฐิโตปิ อปรภาเค สพฺพตูริเยสุ ปคฺคหิเตสุ รูปารมฺมณํ วิสฺสชฺเชตฺวา สทฺทารมฺมณํ สงฺกมติฯ มนุญฺญคนฺเธสุ ปุปฺเผสุ วา คนฺเธสุ วา อาภเตสุ สทฺทารมฺมณํ วิสฺสชฺเชตฺวา คนฺธารมฺมณํ สงฺกมติฯ เอวํ วิสยาธิมตฺตโต สงฺกมติ นามฯ

[651] อาโปธาตุนิทฺเทเส อาโปติ สภาวนิทฺเทโสฯ อาโปว อาโปคตํฯ สิเนหวเสน สิเนโห, สิเนโหว สิเนหคตํฯ

พนฺธนตฺตํ รูปสฺสาติ ปถวีธาตุอาทิกสฺส ภูตรูปสฺส พนฺธนภาโวฯ อโยปิณฺฑิอาทีนิ หิ อาโปธาตุ อาพนฺธิตฺวา พทฺธานิ กโรติฯ ตาย อาพทฺธตฺตา ตานิ พทฺธานิ นาม โหนฺติฯ ปาสาณปพฺพตตาลฏฺฐิหตฺถิทนฺตโคสิงฺคาทีสุปิ เอเสว นโย ฯ สพฺพานิ เหตานิ อาโปธาตุ เอว อาพนฺธิตฺวา พทฺธานิ กโรติฯ อาโปธาตุยา อาพทฺธตฺตาว พทฺธานิ โหนฺติฯ

กิํ ปน ปถวีธาตุ เสสธาตูนํ ปติฏฺฐา โหติ น โหตีติ โหติ ผุสิตฺวา โหติ อุทาหุ อผุสิตฺวา? อาโปธาตุ วา เสสา อาพนฺธมานา ผุสิตฺวา อาพนฺธติ อุทาหุ อผุสิตฺวาติ? ปถวีธาตุ ตาว อาโปธาตุยา อผุสิตฺวาว ปติฏฺฐา โหติ, เตโชธาตุยา จ วาโยธาตุยา จ ผุสิตฺวาฯ อาโปธาตุ ปน ปถวีธาตุมฺปิ เตโชวาโยธาตุโยปิ อผุสิตฺวาว อาพนฺธติฯ ยทิ ผุสิตฺวา อาพนฺเธยฺย โผฏฺฐพฺพายตนํ นาม ภเวยฺยฯ

เตโชธาตุวาโยธาตูนมฺปิ เสสธาตูสุ สกสกกิจฺจกรเณ เอเสว นโยฯ เตโชธาตุ หิ ปถวีธาตุํ ผุสิตฺวา ฌาเปติฯ สา ปน น อุณฺหา หุตฺวา ฌายติฯ ยทิ อุณฺหา หุตฺวา ฌาเยยฺย อุณฺหตฺตลกฺขณา นาม ภเวยฺยฯ อาโปธาตุํ ปน อผุสิตฺวาว ตาเปติฯ สาปิ ตปมานา น อุณฺหา หุตฺวา ตปติฯ ยทิ อุณฺหา หุตฺวา ตเปยฺย อุณฺหตฺตลกฺขณา นาม ภเวยฺยฯ วาโยธาตุํ ปน ผุสิตฺวาว ตาเปติฯ สาปิ ตปมานา น อุณฺหา หุตฺวา ตปติฯ ยทิ อุณฺหา หุตฺวา ตเปยฺย อุณฺหตฺตลกฺขณา นาม ภเวยฺยฯ วาโยธาตุ ปถวีธาตุํ ผุสิตฺวา วิตฺถมฺเภติ, ตถา เตโชธาตุํ อาโปธาตุํ ปน อผุสิตฺวาว วิตฺถมฺเภติฯ

อุจฺฉุรสํ ปจิตฺวา ผาณิตปิณฺเฑ กริยมาเน อาโปธาตุ ถทฺธา โหติ น โหตีติ? น โหติฯ สา หิ ปคฺฆรณลกฺขณาฯ ปถวีธาตุ กกฺขฬลกฺขณาฯ โอมตฺตํ ปน อาโป อธิมตฺตปถวีคติกํ ชาตํฯ สา หิ รสากาเรน ฐิตภาวํ วิชหติ, ลกฺขณํ น วิชหติฯ ผาณิตปิณฺเฑ วิลียมาเนปิ ปถวีธาตุ น วิลียติฯ กกฺขฬลกฺขณา หิ ปถวีธาตุ ปคฺฆรณลกฺขณา อาโปธาตุฯ โอมตฺตา ปน ปถวี อธิมตฺตอาปคติกา โหติฯ สา ปิณฺฑากาเรน ฐิตภาวํ วิชหติ, ลกฺขณํ น วิชหติฯ

จตุนฺนญฺหิ มหาภูตานํ ภาวญฺญถตฺตเมว โหติ, ลกฺขณญฺญถตฺตํ นาม นตฺถิฯ ตสฺส อภาโว อฏฺฐานปริกปฺปสุตฺเตน ทีปิโตฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘สิยา, อานนฺท, จตุนฺนํ มหาภูตานํ อญฺญถตฺตํ, ปถวีธาตุยา…เป.… วาโยธาตุยา ; น ตฺเวว พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคตสฺส อริยสาวกสฺส สิยา อญฺญถตฺต’’นฺติ (อ. นิ. 3.76)ฯ

อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – อานนฺท, กกฺขฬตฺตลกฺขณา ปถวีธาตุ ปริวตฺติตฺวา ปคฺฆรณลกฺขณา อาโปธาตุ นาม ภเวยฺย, อริยสาวกสฺส ปน อญฺญถตฺตํ นาม นตฺถีติฯ เอวเมตฺถ อฏฺฐานปริกปฺโป อาคโตฯ

[652] อิโต ปเรสุ อุปาทิณฺณรูปาทินิทฺเทเสสุ อุปาทิณฺณปทาทีนํ อตฺโถ มาติกากถายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ จกฺขายตนาทีนิ เหฏฺฐา วิตฺถาริตาเนวฯ ตตฺถ ตตฺถ ปน วิเสสมตฺตเมว วกฺขามฯ

อุปาทิณฺณนิทฺเทเส ตาว จกฺขายตนาทีนิ เอกนฺตอุปาทิณฺณตฺตา วุตฺตานิฯ ยสฺมา ปน รูปายตนาทีนิ อุปาทิณฺณานิปิ อตฺถิ อนุปาทิณฺณานิปิ, ตสฺมา ตานิ ยํ วา ปนาติ สงฺเขปโต ทสฺเสตฺวา ปุน กมฺมสฺส กตตฺตา รูปายตนนฺติอาทินา นเยน วิตฺถาริตานิฯ อิมินา อุปาเยน สพฺพเยวาปนเกสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

กสฺมา ปน ‘กมฺมสฺส กตตฺตา’ติ จ ‘น กมฺมสฺส กตตฺตา’ติ จ อุภินฺนมฺปิ นิทฺเทเส ‘ชรตา จ อนิจฺจตา จ’ น คหิตา, อนุปาทิณฺณาทีนํเยว นิทฺเทเสสุ คหิตาติ? น กมฺมสฺส กตตฺตาติ เอตฺถ ตาว กมฺมโต อญฺญปจฺจยสมุฏฺฐานํ สงฺคหิตํฯ ‘กมฺมสฺส กตตฺตา’ติ เอตฺถ กมฺมสมุฏฺฐานเมวฯ อิมานิ จ ทฺเว รูปานิ เนว กมฺมโต น อญฺญสฺมา รูปชนกปจฺจยา อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺมา น คหิตานิฯ สา จ เนสํ อนุปฺปตฺติ ปรโต อาวิ ภวิสฺสติฯ อนุปาทิณฺณนฺติอาทีสุ ปน เกวลํ อนุปาทิณฺณาทิคฺคหเณน กมฺมาทิสมุฏฺฐานตา ปฏิกฺขิตฺตา, นอญฺญปจฺจยสมุฏฺฐานตา อนุญฺญาตาฯ ตสฺมา ตตฺถ คหิตานีติ เวทิตพฺพานิฯ

[666] จิตฺตสมุฏฺฐานนิทฺเทเส กายวิญฺญตฺติ วจีวิญฺญตฺตีติ อิทํ ทฺวยํ ยสฺมา เอกนฺตจิตฺตสมุฏฺฐานานิ ภูตานิ อุปาทาย ปญฺญายติ, ตสฺมา วุตฺตํฯ

ปรมตฺถโต ปน ตสฺส นิสฺสยภูตานิ ภูตาเนว จิตฺตสมุฏฺฐานานิ, ตํนิสฺสิตตฺตาฯ ยถา อนิจฺจสฺส รูปสฺส ชรามรณํ อนิจฺจํ นาม โหติ, เอวมิทมฺปิ จิตฺตสมุฏฺฐานํ นาม ชาตํฯ

[668] จิตฺตสหภุนิทฺเทเสปิ เอเสว นโยฯ ยาว จิตฺตํ ตาว ปญฺญายนโต อิทเมว ทฺวยํ วุตฺตํฯ น ปเนตํ จิตฺเตน สห ภูตานิ วิย, เจตนาทโย วิย จ อุปฺปชฺชติฯ

[670] จิตฺตานุปริวตฺติตายปิ เอเสว นโยฯ ยาว จิตฺตํ ตาว ปญฺญายนโต เอว เหตํ ทฺวยํ จิตฺตานุปริวตฺตีติ วุตฺตํฯ

[674] โอฬาริกนฺติ วตฺถารมฺมณภูตตฺตา สํงฺฆฏฺฏนวเสน คเหตพฺพโต ถูลํฯ วุตฺตวิปลฺลาสโต สุขุมํ เวทิตพฺพํฯ

[676] ทูเรติ ฆฏฺฏนวเสน อคฺคเหตพฺพตฺตา ทุพฺพิญฺเญยฺยภาเวน สมีเป ฐิตมฺปิ ทูเรฯ อิตรํ ปน ฆฏฺฏนวเสน คเหตพฺพตฺตา สุวิญฺเญยฺยภาเวน ทูเร ฐิตมฺปิ สนฺติเกฯ จกฺขายตนาทินิทฺเทสา เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว วิตฺถารโต เวทิตพฺพาฯ อิทํ ตาว ทุวิเธน รูปสงฺคเห วิเสสมตฺตํฯ ติวิธสงฺคโห อุตฺตานตฺโถวฯ

จตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา

[966] จตุพฺพิธสงฺคหาวสาเน ทิฏฺฐาทีนํ ปจฺฉิมปทสฺส เภทาภาเวน อาทิโต ปฏฺฐาย ปุจฺฉํ อกตฺวาว รูปายตนํ ทิฏฺฐํ สทฺทายตนํ สุตนฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ รูปายตนํ จกฺขุนา โอโลเกตฺวา ทกฺขิตุํ สกฺกาติ ‘ทิฏฺฐํ’ นาม ชาตํฯ สทฺทายตนํ โสเตน สุตฺวา ชานิตุํ สกฺกาติ ‘สุตํ’ นาม ชาตํฯ คนฺธายตนาทิตฺตยํ ฆานชิวฺหากาเยหิ ปตฺวา คเหตพฺพโต มุนิตฺวา ชานิตพฺพฏฺเฐน มุตํ นาม ชาตํฯ ผุสิตฺวา วิญฺญาณุปฺปตฺติการณโต ‘มุตํ’ นามาติปิ วุตฺตํฯ สพฺพเมว ปน รูปํ มโนวิญฺญาเณน ชานิตพฺพนฺติ มนสา วิญฺญาตํ นาม ชาตํฯ